ASUR TİCARET KOLONİLERİ DÖNEMİ TÜCCARLARINDAN UṢUR-ŠA- İŠTAR IN SARAY VE KURUMLAR İLE YAZIŞMALARINDAN BAZI ÖRNEKLER. Salih ÇEÇEN -L.

Transkript

1 ASUR TİCARET KOLONİLERİ DÖNEMİ TÜCCARLARINDAN UṢUR-ŠA- İŠTAR IN SARAY VE KURUMLAR İLE YAZIŞMALARINDAN BAZI ÖRNEKLER Salih ÇEÇEN -L. Gürkan GÖKÇEK ** Özet Uṣur-ša-İštar, Asur Ticaret Kolonileri Dönemi nde Anadolu da tanınmış tüccarlardan biridir. Bırakmış olduğu arşiv şimdiye kadar Kültepe de ele geçen arşivlerin en büyüğüdür. Arşiv üzerinde yapılan çalışmalar yalnızca kendisinin ticari aktiviteleri hakkında değil aynı zamanda Asur Ticaret Kolonileri Dönemi hakkında da önemli bilgiler sağlamaktadır. Bu makalede ele alınan üç adet belge, tüccarın Koloni Dönemi nin yönetim organları ile olan yazışmalarındandır. Belgelerin ikisi Kaniş ve Turhumit Kārumlarının Uṣur-ša-İštar a, biri ise Amkuwa krallığına iletilmek üzere kardeşlerine yazılmış bir mektuptur. Anahtar Kelimeler: Kültepe, Asur Ticaret Kolonileri Dönemi, Uṣur-ša-İštar SAME CORRESPONDENCE SAMPLES OF UṢUR-ŠA-İTAR WHO WAS A MERCHANT İN ASSYRİAN TRADE COLONİES PERİOD WİTH THE PALACE AND İNSTİTUTİONS Abstract Uṣur-ša-İštar is a well known trader in Anatolia in Assyrian Trade Colonies Period. His archive is the biggest archive in Kültepe so far. Studies on this archive provide significant information not only about his trade activities but also about Assyrian Trade Colonies Period. Three documents which is evaluated in this article are the correspondences with the administration institutions of Colonies Period. Two documents are from the Kaniş amd Turhumit Karums to Uṣur-ša-İštar and the other one is to his brothers in order to be forwarded to Amkuma Kingdom. Keywords: Kültepe, Assyrian Trade Colonies Period, Uṣur-ša-İštar Uṣur-ša-İštar, Koloni Devri Anadolu sunun tanınmış tüccarlarından biridir. Ticari faaliyetlerini konu alan zengin arşivi, onun çağdaşları arasında oldukça hatırı sayılır müteşebbislerden biri olduğunu göstermektedir. Kt n/k olarak adlandırılan söz konusu arşiv, 1962 yılı Kültepe kazısında ele geçmiş ve iki bini aşkın tabletten oluşmaktadır. Tabletler üzerinde şimdiye kadar yapılan çalışmalar ile Uṣur-ša-İštar ın Anadolu daki faaliyetlerine yönelik önemli bilgiler edinilmiştir yıl kadar Anadolu da kaldığı anlaşılan Uṣur-ša-İštar, bu süreçte şüphesiz önemli bir birikime sahip olmuştu. Kendisi, Anadolu daki diğer Asurlu tüccarların pek çoğunda görüldüğü gibi bir aile firmasının patronu konumundadır. Tüccarın arşivindeki porosopografik yazışmalar ise, Uṣur-ša-İštar ın aile üyelerinin ve yakın akrabalarının firma içerisindeki statülerini ve etkinliklerini önemli ölçüde ortaya çıkarmaktadır. Ayrıca waklum unvanı ile Asur kralından kendisine gönderilen mektuplar, 2 saray 3 ve çeşitli resmi kurumlar 4 ile olan yazışmalar, Uṣur-ša- Prof. Dr., Ankara Üniversitesi DTCF ** Prof. Dr., Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi 1 Kt n/k arşivi ve Usur-ša-İštar hakkında yapılan çalışmalar hakkında bkz. Çeçen S. 1996; 1996; Bilgiç E.-Bayram S. 1995; Gökçek L.G. 2002; Erol H Waklum krala ait bir unvan olup, kral bu unvanla Asur Şehir Meclisi nin verdiği kararlara onay vermektedir. Asur kralları aynı zamanda bu unvanla Anadolu da ticaret yapan hatırı sayılır tüccarlara veya ticari kuruluşlara mektuplar da yazarak kendi ticari işlemlerinin takip edilmesini istemektedir. Konuyla ilgili ve Asur kralının waklum unvanıyla Usur- 189

2 İštar ın gerçekten de Asur Ticaret Kolonileri Çağı na damgasını vuran meşhur bir tüccar olduğunu göstermektedir. Bu çalışmamızda ise, ikisi Kaniş ve Turhumit Karumlarının Uṣur-ša-ištar a, bir diğeri, Amkuva krallığına iletilmek üzere kardeşi İkūppia ya ve yine akrabalarından biri olduğunu düşündüğümüz Su en-rē i ye gönderilmiş üç adet belgeyi ala alacağız. Kt. n/k 1343 Uṣur-ša-İštar'ın Kārum Kaniš'e sarayda alı konan bakır hakkında yazmış olduğu bir mektuptur. Uṣur-ša-İštar, saraydaki bu bakırın akıbetini Kārum Kaniš'ten sormaktadır. Metinde geçen bazı üçüncü şahısların isimleri bilinmediğinden detaylar tam olarak açık değildir. a-na kà-ri-im Kà-ni-iš qí-bi-ma um-ma Ú-ṣur-ša-İštar-ma ṭup-pá-ak-nu kà-ru-um iš-ta-me-ma um-ma a-na-[ku-ma] 5 al-kà-nim URUDU mu-ùh-ra um-ma kà-ru-um-ma mì-nam ta-hu-a-ni a-lik a-ta-ma mu-hu-ur-ma [a]-šar li-bi-kà URUDU šu-ku-sú um-ma 10 a-na-ku-ma té-er-tí kà-ri-im ta-áš-me-a URUDU a-sé-ri-ku-nu ta-ur É.GAL lúm URUDU ú-kà-al al-kà-nim mu-ùh-ra ma-ha-ra-am lá i-mu-ú 15 ù É.GAL lúm a-na URUDU k A.y ma-ha-ri-im ú-ša-am-té-e um-ma É.GAL lúm -ma mì-šu-um sà-ah-ra-tí al-kam-ma URUDU mu-hu-ur-ma 20 a-sé-er a-ba-e-kà at-lá-ak ki-ma URUDU ma-ha-ra-am lá i-mu-ú-ni a-na É.GAL lim um-ma a-na-ku-ma té-er-tí a-ba-e-a lá-ma lá i-tù-ra-am 25 be-lu-a a-tù-nu É.GAL lúm URUDU ú-kà-al té-er-ta-ak-nu ar-hi-iš li-tù-ra-ma lá a-sà-hu-ur lá tal-kam ša-ištar a yazmış olduğu Kt. n/k 1538 no lu belgenin transkripsiyon ve tercümesi için geniş bilgi için bkz. Çeçen S. 1990: 35 vd. 3 Asurlu tüccarların kervanları şehre girdiğinde doğrudan saraya sevk edilirdi. Asur dan getirilen mallar pazara çıkarılmadan önce saraya getirilir ve başta kral ailesi olmak üzere diğer saray mensuplarının beğenisine sunulurdu. Bu arada malların cins ve miktarlarına göre çeşitli oranlarda vergiler alınırdı (Bkz. Günbattı C. 2012: 124.). 4 Asur devletinin Anadolu şehir krallıkları ile doğrudan doğruya ticari bir ilişkisi yoktu. Ancak tüccarların Anadolu daki girişimlerini yakından takip ediyor ve destekliyorlardı. Bu amaçla kolonilerde ithalat ve ihracata yönelik düzenlemelerin yapılması, koloniler arası ve kolonilerin Asur ve yerel saraylarla olan idari, ticari ve hukuki ilişkilerin yürütülmesi, tüccarlar arası dayanışma sağlanması için bir takım kurumlar oluşturulmuştu. Bunların başında da belgelerde Bēt Karim şeklinde veya Kārim Kaniš örneğinde görüleceği üzere ilgili şehrin adıyla zikredilen kurumlar gelmektedir (Bkz. Günbattı C. 2012: 119 vd.). 190

3 1-2) Kārum Kaniš'e Uṣur-ša-İštar şöyle diyor: 3-4) Kārum, sizin mektubunuzu işitti ve ben şöyle cevap verdim: 5) Bana gelin ve bakırı alın. 6-9) Kārum şöyle karşılık verdi: Niçin biz bedelini ödüyoruz? Git. Sen al! Bakırı gönlünün istediği yere koy! 9-16) Ben şöyle cevap verdim: Kārum'un talimatını duyduğunda, bakırı kendi adresinize gönder. Saray, bakırı alıkoyuyor. Bana gelin, alın! (bakırı) almak istemiyorlar ve saray, bakırın ücretinin ödenmesi (konusunda) 17-20) Saray şöyle dedi: Niçin bekliyorsun? Gel ve bakırı al! Zaten ben, senin babalarına gidiyorum ) Onlar bakırı almak istemediklerinden dolayı, saraya şöyle dedim: Babalarımın talimatı bana gelmeden önce, saray bakırı tutuyor. Sizler beyimsiniz. Sizin talimatınız hemen bana gelsin ki ben de beklemeyeyim. Sen de buraya gelme! St.20,23) abum kelimesinin çoğul kullanımı, bu belgeye göre, kralın, Uṣur-ša-İštar a babalarınıza gidiniz hitabı ifadesinden, Kārum Kaniš i yöneten kurulu işaret ettiğini anlamaktayız. Kt. n/k 1408 Hem kral hem de Kārum'a ait belgeler hakkında, Kārum Turhumit'in 5, Uṣur-ša-İštar'a yazmış olduğu bir mektuptur. Kārum, Uṣur-ša-İštar'dan bütün belgeleri yanında getirmesini istemektedir. um-ma [k]à-ru-um Tur 4 -hu-mì-it-ma a-na Ú-ṣú-ur-ší-İštar qí-bi-ma ṭup-pé-e 5 lu a-na ru-ba-im lu ni-a-tí na-áš-a-tí k i-na pá-ni-kà A.y [šé]-bi 4 -lá-am-ma 10 [.. ] a-ta iš-tí [.]-tí-kà ku-ta-il 5! ù šu-ma ṭup-pu-um mì-ma lá na-áš-a-tí [.... ]-kà-ma 15 [.... ]-ma A-šùr-[... ]-at k a-kà-ri-im ta-ak-šu-da-[.] s.k. iš-té-en 6 li-[.. ] 1-9) Kārum Turhumit, Uṣur-ši-İštar'a şöyle diyor: Hem kral için hem de bizim için mektuplar yoldadır. Bizzat kendin buraya getir ) Dahası, belgeler senin firmanda alıkoyulsun! 12-19) Eğer sen herhangi bir belgeyi taşımıyorsan.....aššur-[....]at'ın kārum a vardığında, birisini [ ]. 5 Asurlu tüccarların önemli bakır üretim merkezlerinden biri olan bu şehrin lokalizasyonu ile ilgili Sivas Yıldızeli, Merzifon çevresi ve Kızılırmak havzası, Karaali ve Bâlâ gibi farklı görüşler bulunmaktadır. Ancak Kt. 92/k 203 no lu metinde geçen Turhumit, Hattuš, Tawinia ve Tuhpia dan Nenašša ya kadar ifadesinden şehrin Kızılırmak kavsinin içinde aranması fikri daha uygundur (Bkz. Kuzuoğlu R. 2007: 164.). 191

4 Kt. n/k 1374 Uṣur-ša-štar'ın çalınmış olan kumaşları hakkında bir mektuptur. Kumaşlar Amkuwa'da 6 kaybolmuştur. Uṣur-ša-İštar, kumaşlar için Amkuwa kralına baş vurur ve kral bu durumu ele alır. um-ma Ú-ṣur-şí-İštar-ma a-na İ-ku-pí-a ú Sú-en 6 -SIPA qí-bi-ma a-na Sú-en 6 -SIPA qí-bi 4 -ma 5 a-na-kam IGI İ-ku-pí-a-ma a-na ru-ba-im uš-kà-in-ma a-ma-tí-šu ú ur-dí-šu ša A-am-ku-wa-a is-bu-tù-ma iš-a-al Hi-da-áš-ba 10 ší-ip-ru-um ša A-am-ku-wa-a ú ša ru-ba-im i-tù-ra-ma k A.y um-ma A-am-ku-wa-i-ú-ma be-el TÚG HI.A li-li-kam-ma i-la-ki-mì-ša 15 li-it-ma-ma ší-im TÚG HI tí-šu lu-ma-li um-ma ni-nu-ma ma-nu-um tám-<kà>-ru-um ša La-ki-mì-ša it-mu-ú 20 ru-ba-am a-na GÍR ša A-šùr i-té-tí-qá ta-ta-ma-ma ù ší-im TÚG HI tí-kà ta-lá-qé i-nu-mì-im ša up-pá-am ú-lá-pì-ta-ku-ni k 25 s.k. ša-kà-na-kam a-na A-am-ku-wa-a iš-ta-par um-ma šu-ut-ma ra-dí-kà li-li-kam-ma tám-kà-ra-am lu ta-mì-ma 1-3) U-ṣur-ši-İštar, İkūppīa ve Sū en-rē'i'ye şöyle diyor: 4-6) Sū en-rē'i'ye şöyle söyle: Burada, İkūppīa'nın önünde krala teslimiyet gösterdim ve 7-9) o, yakaladığı Amkuwalı kadın ve erkek kölelerini sorguya çekecek. 9-12) Amkuwa'nın ve kralın habercisi Hidašba buraya geldi ve Amkuwalı şöyle dedi: 13-16) Kumaşların sahibi buraya gelsin ve Lakkimiša'da yemin etsin, ondan sonra kumaşlarının bedelini ben ödeyeyim ) Biz şöyle cevap verdik: Hangi tüccar Lakkimiša'da yemin etti ve hangi tüccar kralı tanrı Aššur'un kılıcı için çiğniyor? Sen, yemin edeceksin ve daha sonra kendi kumaşlarının bedelini alacaksın ) O, mektubu senin için kayda geçirdiği günde, "šakkanakkum"u Amkuwa'ya gönderdi ) O, şöyle dedi: Senin refakatçin buraya gelsin ve tüccarı yemin ettirsin. 6 Bir wabartum merkezi olarak bilinen Amkuwa, Alişar da ele geçen Eski Asurca metinlerinde sıklıkla ismi geçmesinden dolayı daha ziyade Alişar ile lokalize edilmektedir (Bkz. Bilgiç 1946: 397.). 192

5 St.6) "šuka'unum" fiili "teslimiyet göstermek" anlamına gelmektedir. 7 Bu fiilin yeni olarak Kt b/k 562/b,3'de: a-na-kam lu tù-uš-kà-in 14-15'de: a-na i-lá-bi 4 tù-uš-kà-in ve Kt. 79/k 90, 23-24'de i-nu-mì a-na A-na ù Ú-ku-ra tù-uš-kà-i-ni-ni şeklinde geçişleri karşımıza çıkmaktadır. St.14,19) Lakkimiša yer adı, Anadolu'da Eski Asur Devri vesikalarında ilk defa bu mektupta görülmektedir. Birkaç Hititçe metinde rastlanmaktadır. 8 Yeni olarak k/t 79/k 2,3'de şöyle geçer: a-na Lá-ki-mì-ša Ha-nu ir-de 8 -ú-nim Ha-tí-il 5 -kà Na-ki-li-it il 5 -li-ku-nim-ma KÙ.BABBAR 6 GÍN il 5 -qé-ú " Onlar Hanu'yu bana Lakkimiša'ya getirdiler. Hatilka ve Nakilit bana geldiler ve 6 šeqel gümüşü aldılar". St.25) Burada geçen šakkanakkum kelimesi büyük ihtimalle, bir memur unvanı olarak kullanılmaktadır. M.Ö yılları arasında Anadolu da ticari faaliyetlerde bulunduğu anlaşılan 9 Uṣurša-İštar şüphesiz zengin ve nüfuzlu bir tüccardı. Ticari hayatındaki en büyük rolü ise, aile üyeleri üstlenmişti. Bu yönüyle büyük bir aile firması şeklinde karşımıza çıkan Uṣur-ša-İštar firması, Anadolu daki çok sayıdaki ticaret merkezlerinde zaman zaman kendi döneminin büyük firmaları ile işbirliği yaptığı gibi buradaki örneklerde görüleceği üzere yerel yönetim veya kurumlarla da ticari münasebetler içerisindeydi. Kendisinden kalan geniş arşiv, Anadolu nun ilk yazılı tarihinin özellikle iktisadi, sosyal ve kısmen de siyasi yönden aydınlatılmasında önemli rol oynamıştır. 7 AHw: 1236b 8 RGTC VI 1978:239; Ertem H. 1973: Şimdiye kadar ele alınan Uṣur-ša-İštar a ait arşiv belgeleri içerisinde kayıtlı en erken limmum ismi olarak Sargon un 26. yılına tarihlenen Kubidi nin oğlu İddi-Aşšur u görmekteyiz (M.Ö.1895). Sargon dan sonra 8 yıl saltanatta kalan II. Puzur-Aššur döneminde de Uṣur-ša-İštar ın Anadolu daki faaliyetleri kesintisiz olarak devam etmiştir. Tüccarın arşiv belgelerinde son limmum ismi ise, 27 yıl kadar Asur tahtında gördüğümüz Naram-Sū en saltanatının 13. yılına denk gelen limmum Hananarum dur (M.Ö. 1859) (Bkz. Gökçek L.G. 2002: 60-63). 193

6 Kaynakça AHw, Akkadisches Handwörterbuch. Cahit Günbattı, 2012: Kültepe-Kaniş Anadolu da İlk Yazı İlk Belgeler, Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Kayseri. Emin Bilgiç, 1946: Anadolu nun İlk Yazılı Kaynaklarındaki Yer Adları ve Tayini Üzerine İncelemeler, Belleten 39, Emin Bilgiç-Sebahattin Bayram, 1995: Ankara Kültepe Tabletleri II, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. Giuseppe F. Del Monte-Johann Tischler 1978: Réportoire Géographique des Textes Cunéiformes VI Wiesbaden. Hakan Erol, 2008: Uṣur-ša-İštar Arşivinden (Kt. n/k) Šimat-Su en in Bir Mektubu, VII. Uluslararası Hititoloji Kongresi Bildirileri, Çorum Agustos C.I, Ankara Hayri Ertem, 1974: Boğazköy Metinlerine Göre Hititler Devri Anadolu sunun Florası, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. L. Gürkan Gökçek, 2002: Koloni Devri Anadolu sunda Faaliyet Gösteren Asurlu Tüccar Aileler (Šu- Laban ın oğlu İmdīlum, Aššur-imittī nin oğlu Uṣur-ša-İštar ve Aššur-rē ī nin oğlu Pilah-İštar), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Ankara. Remzi Kuzuoğlu, 2007: Eski Asurca Metinlerde Geçen Coğrafya Adları, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Ankara. Salih Çeçen, 1990: Kültepe Metinlerinde Bulunan Yeni Waklum Mektupları, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi C. 34, Sa. 1-2, Salih Çeçen, 1996: Uṣur-ša-İštar Est Le Fıls De Sargon, Roı De Lancienn Assyrie?, Archivum Anatolicum II, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri, Ankara

7 Resim 1: Kt. n-k 1343 Ön Yüz Resim 2: Kt. n-k 1343 Kenar 195

8 Resim 3: Kt. n-k 1343 Arka Yüz Resim 4: Kt. n-k 1408 Ön Yüz 196

9 Resim 5: Kt. n-k 1408 Alt Kenar Resim 6: Kt. n-k 1408 Arka Yüz 197

10 Resim 7: Kt. n-k 1408 Üst Kenar Resim 8: Kt. n-k 1408 Sol Kenar 198

11 Resim 9: Kt. n-k 1374 Ön Yüz Resim 10: Kt. n-k 1374 Alt Kenar 199

12 Resim 11: Kt. n-k 1374 Arka Yüz Resim 12: Kt. n-k 1374 Üst Kenar 200

13 Resim 13: Kt. n-k 1374 Sol Kenar Resim 14: Kt. n-k 1374 Sol Kenar 2 201