TOPLUMSAL DİLBİLİMİN KAPSAM ALANI* THE COMPREHENSION OF SOCIOLINGUISTICS

Transkript

1 TOPLUMSAL DİLBİLİMİN KAPSAM ALANI* Pamukkale Üniversitesi Ssyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sayı 13, 2012, Sayfa Ali GÜVEN** Özet Çalışmamızda dilbilimin sn yıllarda ülkemizde de bilimsel araştırmalara sıkça knu lan, dili tplum byutuyla irdeleyen tplumsal dilbilim alanı üzerinde durulacaktır. Dil ve tplum ilişkisinden hareketle, tplumsal dilbilimin ne lduğu, bu alandaki çalışmaların tarihsel gelişimi, tplumsal dilbilim kuramları, tplumsal dilbilimin kavramlarından yla çıkılarak bu alanın çalışma sahasındaki knular ele alınacak, tplumsal dilbilimin kapsam alanı açıklanmaya çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Tplumsal Dilbilim, Dil, Tplum THE COMPREHENSION OF SOCIOLINGUISTICS Abstract The cmprehensin f scilinguistics which has ften been subject t scientific searches lately in ur cuntry as well and which examines language in terms f sciety will be emphasized in ur study. Frm the pint f relatinship between language and sciety, what scilinguistics is, the histrical develpment f the studies in this field, the theries f scilinguistics; and frm the pint f cncepts f scilinguistics, the subjects in the dmain f the study f this field will be discussed, and the cmprehensin f scilinguistics will be attempted t be explained. Key Wrds: Scilinguistics, Language, Sciety 1.TOPLUMSAL DİLBİLİM NEDİR? Dil ve tplum birbirinden bağımsız düşünülemeyen, biri lmadan diğeri açıklanamayan iç içe iki kavramdır. İnsan demek, dil demektir, ama dil demek de birçk bakımdan tplum demektir. (Vardar, 2001: 15) Dil lmadan rtak bir yaşam, rtak bir yaşam lmadan da dil düşünülemez (Selen, 1989: 1) Aksan a göre (1998) dil (langue) terimiyle herhangi bir tplumun, ulusun bireyleri arasında anlaşma sağlayan yerleşik dizge anlatılır.(türkçe, Japnca, Bulgarca gibi). (s.51.) Genel bir ifadeyle knuşma becerisi sayılan dil hakkında mdern dilbilimin kurucusu Ferdinand de Saussure ün Dil varlığını yalnızca tplum üyeleri arasındaki bir tür sözleşmeye brçludur. görüşü dili cnventin (insanların turup kendi aralarında dil hakkında anlaşmaları) byutuyla açıklayıp tplumsal dilbilim (scilinguistics) çalışmalarına temel lmuştur. Bununla birlikte Saussure tplumsal özellikli dili (langue), kişisel lan söz den (parle) ayırmıştır. Tplumsal dilbilim, dil ve tplum adına rtada bulunan her türlü varlığın kesişim kümesini luşturan elemanlarının sebep-snuç ilişkine dayalı tüm lgularını derinlemesine inceleyen dilbilim dalıdır. Diğer bir ifadeyle dilin byutları ile tplumun byutlarının bir araya geldiğinde luşturabildikleri sistemin çarklarının çeşitli knuları belirli bir yöntemle ele alıp bilimsel bulgulara ulaşması uğraşıdır. Tplumsal dilbilim, genel bir değerlendirmeyle <<dil lgularıyla tplumsal lgular arasındaki ilişkileri, bunların birbirlerini etkilemesini, birbirinin değişkeni larak rtaya çıkmasını, bir başka deyişle de bu iki tür lgu arasındaki eşdeğişirliği inceleyen karma dal>> (Vardar ve Öt., 2002: 196) larak * Bu çalışma Pamukkale Üniversitesi, Ssyal Bilimler Enstitüsü nce 2010 yılında kabul edilen aynı başlıklı Yüksek Lisans Seminerinin gözden geçirilmiş ve düzeltilmiş biçimidir. **Yüksek Lisans Öğrencisi, Pamukkale Üniversitesi, Ssyal Bilimler Enstitüsü, Türkçe Eğitimi Anabilim Dalı, Türkçe Eğitimi Prgramı, DENİZLİ. e-psta:aliguven@htmail.cm.tr.

2 A. Güven tanımlanabilir. Eşdeğişirlik kavramıyla ifade edilmek istenen anlam bu iki lgunun karşılıklı lmak şartıyla birbirlerini etkilemesidir. 2. TOPLUMSAL DİLBİLİMİN TARİHSEL GELİŞİMİ 1960 lı yılların tplumsal dilbilim çalışmalarında dönüm nktası larak genel bir kabulü söz knusudur. Tplumsal dilbilim teriminin rtaya çıkışında farklı farklı görüşler vardır. İmer in aktardığına göre (1980) Scilinguistic in yeni bir terim lduğu ilk larak 1952 yılında H. C. Currie nin bir çalışmasında görüldüğü belirtilmektedir (Prjectin f scilinguistics: the relatinship f speech t scial status) (s.18.). R.B. Le Page e göre terimin ilk kullanımına Oxfrd English Dictinary Supplement ta (1986) rastlanır. Bu sözlüğe göre terim ilk larak Eugene Nida tarafından 1949 yılında yazılan Mrflji kitabının ikinci baskısında kullanılmıştır. Ancak bir disiplin adı larak tplumsal dilbilimi terimi ilk defa 1939 yılında T. C. Hudsn ın Ssylinguistics in India [Hindistan da tplumsal dilbilimi] adlı makalesinde zikredilmiştir. (Demirci, 2005: 80). Tplumsal dilbilimin gelişimi eğitim plitikalarına dayanmaktadır. Tplumsal dilbilim çalışmalarının dayandığı ve temeli lan çalışma Kuzey Amerika da yaşayan insanların knuştuğu standart İngilizceyle, zencilerin knuştuğu dil arasındaki farklılıklardan dğan srunları çözme uğraşıdır. Selen in aktardığına göre aynı dilin farklı biçimlerini knuşan bu iki tplum arasında davranış ayrımları da gözlenmeye başlanmış ve tplumsal dilbilimde fnksiynu yadsınamayacak lan davranış (Alm. verhalten), dil davranışı (Alm. sprachverhalten) kavramları rtaya çıkmıştır. (Selen: 1989:3). Amerika da 20. Yüzyılın birinci yarısında tplumsal dilbilim srunlarıyla ilgilenen budunbilimci Edward Sapir ( ) ve dilbilimi davranışsal larak inceleyen Lenard Blmfield in çalışmaları tplumsal dilbilim alanındaki araştırmaları başlatan iki öncü ekldür. Amerikalı budunbilimci lup ilk ünlü tplumsal dilbilimci de sayılan, Kızıldereli dilleri üzerine çalışan Sapir, öğrencisi Benjamin Lee Whrf ( ) ile Sapir-Whrf hiptezini 1 (Linguistic determinism larak 1 Hipteze göre bir anadilde bulunan sözcüksel yapıların tümü bireylerin dünyaya bakış açılarını ve görüşlerini şekillendirir. da ifade edilen bu hiptez Türkçe ifadelerle kültürel izafiyet, dilsel görecelik adlarıyla da anılır) luşturarak tplumsal dilbilim çalışmalarının başlatıcılarından lmuştur. Amerika daki ilk çalışmalardan snra genel kabule göre 1960 lı yıllarda tplumsal dilbilim araştırmalarının başlatıcısı da sayılan İngiliz dilbilimci ve tplumbilimcisi Basil Bernstein in ( ) terileriyle luşturduğu Eksiklik Kuramı tplumsal dilbilim çalışmalarına yeni bir ivme, yeni bir anlayış kazandırmıştır. İngiltere de, özellikle 1970 ve 1980 li yıllarda ikidillilik, çkdillilik, pidgin, lingua franca ve kreller gibi tplumsal dilbilimin temelinde yer alan knular hakkında araştırmalar yapan ve Avrupa nın çkdilliliğiyle ilgili listeler hazırlayan tplumsal dilbilime katkılarıyla bilinen Peter Trudgill, Labv ile birlikte alanın en ön planda yer alan araştırmacıları arasına çktan girmiştir. Fransa da tplumsal dilbilim çalışmalarının diğer ülkelere nazaran daha farklı bir gelişimi söz knusudur lerde Martinet in öğrencisi Ruth Reichstein, hangi geniz fnemlerinin anlam ayrımına neden lduğuna değin Paris te kantitativ bir araştırma yapmış ve yüksek katmanın turduğu kesimde bu geniz fnemlerinin hâlâ anlam ayırt edici niteliği ile kullanıldığını saptamıştır. (Selen, 2001: 5) Tplumsal dilbilimin 60 lı yıllarda önem kazanmaya başladığı diğer bir ülke de yine tplumsal yapıdan kaynaklanan srunları lan ve eğitim plitikasında fırsat eşitliği anlayışını gündeme getirmiş Almanya dır. Federal Almanya ya diğer ülkelerden gelen çcuklarla birlikte ssyal yapıda farklı düzeyden birçk kişiler luşmuştur. Sınıf rtamında bir araya gelen çcukların iletişimlerinde dil engelleri (Alm. sprachbarrieren) rtaya çıkmıştır. Bu srunun çözümü için yapılanlar tplumsal dilbilim çalışmalarının tarihsel gelişiminde önemli yere sahiptir. Amerika da başlayan tplumsal dilbilim çalışmaları daha snraki yıllarda Bernstein in eksiklik kuramı ile devam etmiş, önceleri Almanya da çözüm bekleyen dil engelleri knusuyla genişlemiş, Oevermann, Rbinsn, Hawkins ve daha birçk bilim adamının eksiklik kuramı üzerinde çalışmaları 70 ve 80 li 56 Pamukkale University Jurnal f Scial Sciences Institute, Number 13, 2012

3 Tplumsal Dilbilimin Kapsam Alanı yıllarda bu kuramı uluslararası alanda üne kavuşturmuştur. Trudgill in çalışmalarıyla aynı yıllarda eksiklik kuramına gelen eleştirilerle William Labv 2, Klein, Stewart, Bailey, H. Bühler vb. bilim adamlarının görüşleriyle ayrılık kuramı luşturmuştur. Sn yıllarda ppüler hâle gelen tplumsal dilbilim çalışmaları dünya çapında yayımlanan dergi ve birçk kitapla ilerleme göstermiştir. Demirci (2005) şu örnekleri verir: Language in Sciety [Tplumda Dil], Language Variatin and Change [Dil Değişimi ve Farklılıkları], Internatinal Jurnal f the Scilgy f Language [Uluslararası Dil Ssyljisi Dergisi]; Culmas, Flrian (2000), The Handbk f Scilinguistics. Blackwell Publishers, Hudsn, R.A. (1996), Scilinguistics. Cambridge University Press, Wardhaugh, Rnald (1995), An Intrductin t Scilinguistics, Oxfrd and Cambridge: Blackwell.( s.80). Ülkemizde de bu alan hakkında yapılan araştırmalar daha fazla gündem luşturmaktadır. 3. TOPLUMSAL DİLBİLİMİN ÇALIŞMA SAHASI Tplumsal dilbilim araştırmalarının knuları genel hatlarıyla bu alanın çalışma sahasını belirlemiştir. Burada çalışma sahasına dâhil lan knular ana hatlarıyla belirtilip kavramlara kısa açıklamalar getirilecektir. İlk başta belirtmek gerekir ki dilin ve tplumda aktif durumdaki bireyin canlılık byutu her geçen gün tplumsal dilbilim çalışmalarının kapsamını genişletmektedir. Günümüz dünyasında iletişim teknljilerinin gelişmesi ve dünyanın küçük bir köy hâlini alma ylunda hızla ilerlemesi tplumsal dilbilime lan ihtiyacı gözler önüne sermektedir. Tplumsal dilbilim yapısalcılık gibi her davranışı idealize etme yluna girmeyip insandaki duyguları, düşünceleri özellikle bireysel farklılıkları değerli bulma eğilimini göstererek âdeta değer verdiği tplumla birlikte ssyalleşebilmiştir. Bu bağlamda Fishman ın düşünceleri önemlidir: Dil ister açıklanmamış isterse de açıkça belirtilmiş lsun, bir içerik taşıyıcısı lmakla kalmaz, kendisi de bir içeriktir. Dstluğu ya da 2 İmer, kent dilleri araştırmaları (urban language studies) yapan Labv un araştırmalarının ayrı bir yeri lduğunu belirtir. öfkeyi belirtme aracıdır, tplumsal knumun ve tek tek kişilerin aralarındaki ilişkilerin belirticisidir. Tplumsal bir sınıfın durumlarını ve bireylerini, amaçlarını ve özlemlerini lduğu kadar, her dilsel tpluluğa kendi özelliğini veren önemli ve büyük etkileşim alanını da belirtir. (Rıfat, 2000: 212). Tplumsal dilbilimin çalışma sahası kimi alan uzmanları tarafından kuramsal larak makr ve mikr tplumsal dilbilim diye ikiye ayrılmaktadır: İmer in (1980) aktardığına göre: Ebneter dar anlamda tplumdilbilimi luşturan üç görüşe yer vermektedir: Bunlar Bernstein Okulu (tplumsal katmanlar ile katmanlara özgü knuşma kdları arasında bağıntılar bulunduğu benimsenmektedir), Labv un ayrılık kuramı (ssyeknmik değişiklikler ile dilsel değişiklikler arasında bağıntılar bulunduğu benimsenmektedir.) ve edimbilim (pragmatik) ile etnmetdlji (rl ve dil kullanımı ile bildirişim durumu arasında bağıntılar bulunduğu benimsenmektedir.) lmaktadır. Geniş anlamda tplumdilbilim ise; içinde daha çk tplumsal yapı, kültür ve dilin bulunduğu bir üst kavram larak açıklanmaktadır. (s.16-17). Tplumsal dilbilim tplumlar içindeki dilsel davranışların ne tür tplumsal yapılar tarafından kntrl edildiğini, bu dilsel davranışları, işlevlerini ve bunların kullananların nitelikleri üzerinde durur. Tplumsal dilbilim araştırmalarının bir byutu da bildirişim eyleminin hangi kşullar altında gerçekleştiği, söylemlerin içeriği ve sözcük dağarcıklarıdır. Buna ek larak Demirci nin (2005) Matthews ten aktardığına göre 1970 lerin snunda tplumsal dilbilimciler söylem analizleri (discurse analysis) üzerinde yğunlaşıp dil-güç, dil-idelji ve dil-ssyal psiklji ilişkilerini ele almışlardır (s.81). Tplumsal dilbilimin çalışma sahasındaki knuları kısa ve öz larak genel çerçevede belirtmek istersek Tercanlığlu nun tasnifi bu nktada önemli bir yere sahiptir: Pamukkale Üniversitesi Ssyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 13,

4 A. Güven İçerikte yer alan bazı özel başlıklar (Sme specific tpics t be cvered include) : Dil ilişkisi (language cntact): ödünç alma (brrwing), çkdillilik (multilingualism), bir tplumda iki dil kullanılması durumu/ikidillilik (diglssia), ilişki dilleri (pidgins), kreller (creles), geçer dil (lingua franca), kd değiştirimi (cde- switching) Diyalekt (dialects), standartlar (standarts), ssylekt(scilects), isglsses Dil ve eğitim (language and educatin) Geniş ve dar kdlar (elabrated and restricted cdes) Dil siyaseti (language plicy) Erkek ve kadın dili (male and female language) Dil ve kültür (language and culture), dil, kültür ve düşünce (language, culture and thught, Dilsel gerekircilik/kültürel izafiyet ve Sapir-Whrf hiptezi (linguistic determinism and the Sapir-Whrf hypthesis) Dilsel ve tplumsal eşitsizlik (linguistic and scial inequality), davranışsal dil çalışmaları (attitudinal language studies), dilsel önyargılar (linguistic prejudice) (Tecanlığlu, 2000: 150). Tercanlığlu nun belirttiği tplumsal dilbilim knu başlıklarına şu knuları ekleyebiliriz: İdylekt (idilects) Sabir, arg (argt), jargn Dil nrmu Dil engelleri Dil planlamaları /düzenlemeleri Dil devrimleri Dil yasakları Dil standartlaştırması Diller arası ve dil içi girişim Dil ve kimlik Esperant (yapay dil) Bildirişimsel edinç vb. Ana hatlarıyla alanın knularına değindikten snra bazı kavramları açıklama yluyla çalışma sahasının her geçen gün genişleyen dairesini belirlemeye çalışalım. Dil nrmu, dilin kullanılmasındaki uyulması gereken bazı kurallar bütününün her bir parçasıdır. Örneğin bir devlet büyüğü ile knuşurken gerekli saygı ifadelerine dikkat ederek knuşmak gerekir. Dilsel nrmlardan sapma yaşanması hâlinde tplumsal nrmların tepkisine benzer yaptırımların uygulanması söz knusudur. Dil engelleri, alt ssyeknmik aileden gelen bir çcuğun kulda veya bulunduğu rtamda rta ve üst ssyeknmik ailelerin çcuklarının dil nrmlarına uyarak knuşabildiği gibi knuşamaması, kendi yerel dilinin standart dili anlamasına engel luşudur. Dil engellerinin üç çeşidi vardır: bölgesel ya da yöresel dil ayrımı lan diyalekt (lehçe), tplumsal grupların kullandığı ssylekt ve her bireyin kendine özgü dil kullanımı idylekt. Diyalekt, bir dilin herhangi bir bölgede sentagmatik larak standart dilden (resmi, edebiyat ve kul dili) farklılaşması layıdır. Örneğin: Standart Türkçe de dövüşmek fiilinin Yzgat yöresinde tummak fiili ile ifade bulması. Ssylekt ise tplumda luşmuş genellikle meslek merkezli lan grupların kullandığı dile denir. Bu grupların kullandıkları terimsel sözcük dağarcıkları da jargn adını alır. Bir şairin kullandığı dil ve bir mühendisin kullandığı dil arasında ldukça fark bulunmaktadır. İdylekt ise Lewandwski tarafından knuşan kişinin dilsel davranış biçimi larak tanımlanır. (Selen, 2001: 9) Diglssia kavramıyla ilgili iki karşılık verilmektedir: birincisi bir bölgede iki farklı dilin bulunması, ikincisi ise bir ülkede kullanılan dilin iki değişkeninin varlığı. Birinci durum ikidillilik (bilingualism) terimiyle ifade edilir. İkinci durum ile ilgili larak,imer (1980) tarafından aktarıldığına göre; Diglssia 1959 da Ch. Fergusn tarafından aynı dilin, kullanımda birbirinden çk ayrı özellikler gösteren farklı iki değişkesi için önerilmiş bir terimdir. Bunlardan üst değişke (İng high variety); törenlerde, kilisede, camide, kulda ve üniversitede rady (ve televizyn) haberlerinde, gazete makalelerinde yani basında, (yüksek), şiirde 58 Pamukkale University Jurnal f Scial Sciences Institute, Number 13, 2012

5 Tplumsal Dilbilimin Kapsam Alanı kullanılır. O hâlde bu değişke, tüm resmi işlerde ve yazılı kullanımda söz knusudur. Buna karşılık alt değişke (İng lw variety) halk dilidir; aile ve arkadaşlar arasındaki knuşmalarda, halk yazınında, resmi lmayan durumlarda sözlü larak kullanılır, yani bu değişke için yazılı bir biçim geliştirilmemiştir. (s ). Bahsedilen alt ve üst değişkelerin birleştirilmesi ve bunun yanında yeni terimlerin kullanımında rtak hareketin sağlanması dil standartlaştırması çalışmalarının içeriğini luşturur. Dil standartlaştırmasının sağlanması için dil düzenlemeleri gerekmektedir. İmer in ilettiğine göre dil düzenlemesi, J.A. Fishman tarafından ulusal alanda bulunan dil srunlarına örgütlü bir biçimde çözüm arama larak tanımlanmaktadır. Dil veya kd değiştirimi de ikiden fazla dilin knuşulduğu tplumlarda, dillerin her ikisinin de farklı yerlerde kullanılmasıdır. Örneğin knuşma dilinde farklı bir dil, kulda farklı bir dilin tercihi. Çk dilliliğin bulunduğu yerlerde bildirişimin sağlanması için genellikle geçer dil (lingua franca) e başvurulmaktadır. Geçer dil, rtak bir dğal dile sahip lmayan bireyler arasında bildirişim aracı larak kullanılan dile verilen addır. Aslında Trudgill e göre: Fransız dili anlamına gelen lingua franca haçlı seferlerine katılan çk dilli askerler tarafından geçer dil larak kullanılan Prvansal diliydi (İmer:1980: 167). İlişki dili (pidgin) ise bir dilin sadeleştirilmesiyle luşturulmuş ikinci bir yeni dile denmektedir. İlişki İngilizcesi (Pidgin- English) ve ilişki Almancası (Pidgin-Deutsch) sade, basit ve düzenli yapılardan luşturulmuş çğunlukla sömürgelerin kullandığı dillerdir. Eğer bu ilişki dilleri zamanla anadili hâline gelmişse krel (crel), (O. Tklu nun aktardığına göre Batı Hindistan da dğmuş Avrupalı anlamına gelir.) larak adlandırılır. İngiliz, Fransız, İspanyl ve Prtekiz krelleri bilinen en yaygın lanlarıdır. Kreller ile anadil arasında hiçbir benzerlik bulunmamaktadır. Krellerin luşumunu Pierre Achard (1994) dört safhayla açıklamaktadır: 1. Pidgin, 2. İletimsel ve İletimsel aşamanın tekrarı (çiftdillilik durumunda tplum içi yeniden uyarlamalar), 3. Krel, 4. Dil. (s ). Özel bir dil lan Sabir, Akdeniz bölgesinde knuşulan, Arapça, Fransızca, İtalyanca ve İspanylca karışımından luşmuş ticaret dilidir. Isglss terimiyle bir dilin yaşam alanının haritası karşılığı verilmek istenir. 4. TOPLUMSAL DİLBİLİM KURAMLARI Tplumsal dilbilimin sahasında iki ana kuramdan bahsedilir: Basil Bernstein in eksiklik kuramı ile bu kurama getirilen eleştirilerden luşan William Labv un ayrılık kuramı Eksiklik Kuramı Selen in aktardığına göre (2001) İngiliz tplumbilimcisi ve pedagg Bernstein in 1950 li yıllarda meslek kullarında ders verirken öğrencileri arasında bulunan işçi çcuklarının derslerde göz ardı edilemeyecek başarısızlıkları dikkatini çekmiş, bunun nedenlerini araştırmaya başlamıştır.(s.20.) Çcukların kul başarıları genellikle zekâlarıyla ölçülür. Zeki ve akıllı lanların sadece başarılı labileceği düşüncesi güçlü bir kanıdır. Bernstein sınıfındaki işçi çcuklarının öteki çcuklardan daha az akıllı ve zeki lmadıklarını, buna karşın başarı sağlayamadıklarını görmüş ve bu başarısızlığın çcukların dilsel durumundan kaynaklandığı kanısına varmıştır. Araştırmaları snucunda bir teriye varmıştır. Bu teri 1960 larda tüm dünya tarafından benimsenmiş, özellikle Almanya da ssylg U. Oevermann sayesinde yayılmıştır. Eksiklik kuramı tplumsal katmanların kendilerine özgü dil kullanımlarının lduğu varsayımından hareket eder. Bu katmanları alt ve rta larak ikiye ayırır. Bernstein alt katman üyelerinin dil davranışlarının rta katmandakilerden farklı lduğunu ifade eder. Eksiklik ise, rta katman knuşucularıyla aynı tplumsal başarıya sahip lmak için alt katman knuşucularında eksik lan dilsel nitelikler larak açıklanmaktadır. (İmer, 1980: 21) Bernstein, 1959 yılında yayımladığı A public language, sme scilgical implicatins f a linguistic frm Halk dili, dilsel biçimi belirleyen bazı tplumbilimsel belirtiler (Brit. J. Scil. 10: ) başlıklı yazısında halk dili (İng. public language) ile kurallı dil (İng. frmal language) arasındaki ayrılığa değinmektedir. (İmer, 1980: 22) Bernstein yazısında bu iki dilin özelliklerini maddeler hâlinde açıklanmıştır. Biz bu özellikleri burada ele almayacağız. Alt sınıfın kullandığı kısa emirler, basit bildiriler Pamukkale Üniversitesi Ssyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 13,

6 A. Güven ve sruların yüksek bir randa yer aldığı dil türüne halk dili denir. Orta sınıfın kullandığı mantıksal işlem larak zengin ve dinamik dile ise kurallı dil denir. Halk dili yazarın daha snraki makalelerinde dar kd a (restricted cde); kurallı dil ise geniş kd a (elabrated cde) dönüşmüştür. Bernstein in kuramı dünyaya yayılırken Oevermann, Hawkins, Rbinsn, Dittmar gibi birçk tplumsal dilbilim araştırmacısı tarafından üzerinde çalışılmış ve derinleştirilmiştir. 4.2.Ayrılık Kuramı William Labv un ABD deki büyük kentlerde ölçünlü İngilizce (Standart English) ve Ölçünlü lmayan İngilizce (Nnstandart Neger English) çalışmalarının merkeze alındığı kuram, eksiklik kuramına karşı çıkılmasıyla luşmuştur. Ayrılık kuramına göre standart lmayan dili kullananların (zenciler ya da işçi çcukları) başarılarıyla kullandıkları dil arasında bir ilişki söz knusu değildir. Alt katmana mensup denilen bu kişilerin sözel ifadeleri karmaşık ve kendilerine özgü bir üsluptadır. Ayrılık kuramı çerçevesinde Dittmar dilsel tpluluklardaki çeşitli dilsel türleri şöyle sınıflandırmaktadır: 1. Ölçünlü tür (standart dil), 2. Bölgesel türler (diyalektler), 3. Tplumsal türler (ssylektler), 4. İşlevsel türler (en küçük tür birimler). İmer in Dittmar dan aktardığına göre ayrılık kuramının belli başlı özellikleri larak şunlar belirtilebilir: Bu kuramın savunucularına göre dil kullanımları arasında <<daha iyi>> ya da <<daha kötü>> biçiminde bir ayrım gözetlemez. Aynı biçimde <<eksiksiz>> ve <<eksiği lan>> ya da <<yeterli>> ve <<yetersiz>> dil türleri de yktur. Dil kullanımlarının ve türlerinin hepsi ayrı ayrı kendine özgü birer dizgeyi yansıtmaktadırlar. Bu nedenle dil türlerinden biri, ötekinden <<daha iyi>> larak değerlendirilemez. Bu ifadeler bizi Sapir-Whrf hiptezine, linguistic determinism kavramına bir başka kavramla dil içi-dünya görüşüne götürmektedir. Bu görüşe göre her yaşama düzeninde kullanılan anadil içerisinde belli bir dünyacık, bir mikrkzms bulunmaktadır. (Başkan, 2003: 171) Söylendiği gibi Sapir-Whrf hiptezi iki prensibi birleştirir. Birincisi dilbilimci determinizm larak bilinir: dilin düşünme şeklimizi belirlediğini bildirir. İkincisi bundan çıkar ve dilbilimci görecelik larak bilinir: bir dilde düğümlenen ayrımların herhangi bir diğer dilde bulunmadığını belirtir. Whrf un bu fikrini Crystal (1987) şu şekilde açıklar: Dğayı ana dillerimizce knulan çizgiler byunca dikkatle inceleriz. Fenmenler dünyasından syutladığımız kategriler ve cinsleri rada bulamayız çünkü her gözlemcinin yüzüne bakıp dururlar; aksine, dünya sürekli değişen, zihinlerimiz tarafından düzenlenmesi gereken bir izlenimler akıntısı içinde sunulur- bu da büyük randa zihinlerimizdeki dilbilimci sistemler tarafından demektir. Dğayı küçük parçalara böler, kavramlara uyumlar ve önem yükleriz, bunu büyük randa bu şekilde düzenlemek için lan bir uzlaşıma-söylem tpluluğumuz byunca duraklayan ve dilimizin yapılarında sistemleştirilen bir uzlaşıma- rtağızdır. Bu uzlaşım elbette örtük ve açıkça belirtilmemiş türdendir, fakat terimleri muhakkak mecburidir; düzenlemeye katılma ve uzlaşımın hükmettiği veri sınıflandırması dışında hiçbir suretle knuşamayız. (s.15). 5.SONUÇ Birçk ülkede eğitim plitikaları sayesinde büyük bir hızla yayılan tplumsal dilbilim çalışmalarının önemi hem birey hem de tplum için her geçen gün artmaktadır. Yapısal dilbilimin bireyi idealize etme ylundaki çabaları bireysel farklılıkları göz ardı etmesine rağmen tplumsal dilbilim, tplumsal yapı ve düzen içinde bireyi anlamaya önem vermiştir. Tplumsal dilbilim araştırmaları dilin merkeze alınıp gözlemlenerek, tplumsal yapıdan elde edilen verilere dayalı larak sürdürülmektedir. Ülkemizde düzenli bir ilerleme göstermeyen; dünyada ise gerekli önem verilmiş lan tplumsal dilbilimin kapsam alanı, tanım, tarihsel gelişim, (kavramlarla) çalışma sahası ve ana kuramlar başlıkları etrafında açıklanmaya çalışıldı. Yöntem bahsi üzerinde durulmamasının sebebi uygulama byutu ile knunun detaylandırılmış şeklinin daha snraki bir araştırmaya bırakılmasındandır. 60 Pamukkale University Jurnal f Scial Sciences Institute, Number 13, 2012

7 Tplumsal Dilbilimin Kapsam Alanı Burada unutulmaması gereken bir durum vardır: Tplumun ihtiyaçlarından rtaya çıkmış bir alanda sadece zihinsel süreçlerin verilerine dayanarak hiptezlere ulaşmak gerçek anlamda (ve özellikle dilbilimsel anlamda) fayda sağlayacak bir gayret lamaz. Tplumsal dilbilim ile dil kavramının syutlaştırılmasının önüne geçilmiş, birey ve tplumun ciddiye alınması ve her türlü çalışmanın insan için lduğunun gösterilmesi sağlanmıştır. Bu çalışmalar snucunda elde edilecek verilerin ssyljik ve psikljik açıdan da tplumun özelliklerinin belirlenmesine ve günümüz dünyasında yalnızlaşan insanın daha iyi anlaşılmasına fayda sağlayacağı öngörülmektedir. Humbldt un İnsanlar bu dünyada anadillerinin dünyayı kendilerine tanıttığı biçimde yaşamaktadırlar. sözünün tplumsal dilbilimin önemini vurgulayan ayrı bir yeri vardır. Pamukkale Üniversitesi Ssyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 13,

8 A. Güven KAYNAKÇA Achard, P. (1994). Dilsel Tplumbilim, İstanbul. Aksan, D. (1998). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, Ankara Başkan, Ö. (2003). Lengüistik Metdu, İstanbul. Crystal, D. (1987). The Cambridge Encyclpedia f Language, Cambridge: University f Cambridge Press. Demirci, K.(2005). Kısa Bir Bakışla Tplumsal Dilbilimi, Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı: 17, Denizli. İmer, K. (1987). Tplum Dilbilimin Kimi Kavramlarına Kuramsal Bir Bakış ve Dil Türleri, dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/26/1029/12452.pdf ( ). İmer, K. (1990). Dil ve Tplum, Ankara. Kurtman, A. (2002). Dil Üzerine, Eskişehir. Rifat, M. (2000). ΧΧ. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları 1. Tarihçe ve Eleştirel Düşünceler, İstanbul. Rifat, M.(2000). ΧΧ. Yüzyılda Dilbilim Ve Göstergebilim Kuramları 2. Temel Metinler, İstanbul. Saussure, F. (1998). Genel Dilbilim Dersleri, (Çev: B. Vardar), İstanbul. Selen, N. (1989). Tplumsal Dilbilime Giriş, Eskişehir. Selen, N. (2001). Tplumsal Dilbilime Giriş (Uygulamalı Çalışma Örnekleriyle), Eskişehir. Tercanlığlu, L. (2000). Linguistics fr Tefl Students, İstanbul. Tklu, O. (2003). Dilbilime Giriş, Ankara. Vardar, B. (2001). Dilbilimin Temel Kavram ve İlkeleri, İstanbul. Vardar, B. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul. 62 Pamukkale University Jurnal f Scial Sciences Institute, Number 13, 2012