KAYSERİ ADANA -ANTAKYA GEZİSİ HAZİRAN 2012 GEZİ KATILIMCISI MEHMET BİLDİRİCİ

Transkript

1 KAYSERİ ADANA -ANTAKYA GEZİSİ HAZİRAN 2012 GEZİ KATILIMCISI MEHMET BİLDİRİCİ 1

2 İÇİNDEKİLER Kayseri İlçeleri ilk gün Kayseri Bünyan 4-5 Ağırnas ve küçük yerleşimler 6-7 Kayseri Merkez ve Talas 8-14 Adana, Kozan (Sis), Yılan Kale, Anavarza Adana Fotoğraflar Antakya Samandağı, Musadağı, Vakıflıköy Antakya Fotoğraflar

3 KAYSERİ GEZİSİ HAZİRAN 2012 HAYCAR Topluluğu ile Kayseri, Adana ve Antakya Samandağ ilçesinde tarihi yerleri gezdik. Geziyi düzenleyen Lora Baytar, rehberimiz Sarkis Seropyan idi. Gezi izlenimlerimi gün gün fotoğraflarla not ettim. Sizlerle paylaşmak istedim KAYSERİ 21.Haziran 2012 Çarşamba sabahı, İstanbul dan erken yola çıktık. Sabiha Gökçen Havaalanı ndan Kayseri ye uçtuk. Bizi gezdirecek araç Şanlıurfa dan gelmiş bizi bekliyordu. Daha önceki gelişlerimde Kayseri nin içini Selçuklu eseri Hunat Camii ve çeşitli Selçuklu türbelerini görmüştüm. Bu defa Kayseri içine girmeden doğru ilçelere, Erciyas dağının doğusundan başladık. Yol üzerinde önce GİGİ köyüne gidildi. Yakın zamanlara kadar burada Ermeni varmış, halen Amerika Boston da yaşıyorlarmış. Buradan Ekrek (Pınarbaşı) köyüne gidildi. Burası tarihçi Mimar Zakarya Mildanoğlu nun köyü imiş. Köy mezarlığında 5 ve 6 yüzyıllardan kalan mezar taşları vardı. 3

4 BÜNYAN Bünyan yörede halıcılık konusunda yörenin en gelişmiş yeri, ismi ile halı özdeşleşmiş. Yeniden inşa edilmiş, modern Bünyan ı dolaştık. Eski Bünyan Kayaaltı denilen dik yamaçlı ve pek çok mağaranın bulunduğu bölgede, burası eskiden Ermeni ve Rum mahalleleri imiş,,, Yol üzerinde ilginç bir çeşme var. Papaz ın çeşmesi Tarihi Bünyan burası olmalı Gezimizi düzenleyen Lora nın dedesi Müslüman olarak buraya gömülmüş, Lora daha sonra tekrar eski kimliğine dönmüş, Ermenice bilmiyor. Bünyan da Halı Dokuyan kız Bünyan Halıları ile ünlü, evimde de bir Bünyan halısı vardı 4

5 Tarihi Bünyan kayalıkların önü (Eski Rum ve Ermeni mahalleleri) Önde görülen Dr. Artin Mezedur Bünyan da tarihi bir yapı Yakın arkadaşım Behzat İşçimen Kayseri Bünyan lı beni mantı gününe götürmüştü Resimde şapkalı Silvart Malhasyan 5

6 AĞIRNAS Mimar Sinan ın doğduğu ilçe, buradan yaklaşık 20 yaşında ailesinden alınarak (devşirilerek) Osmanlı Ordusu na katılmış. Onun doğduğu ifade edilen altta 3 kat bodrumu olan yapı onun doğduğu ev olarak ziyarete açık Ama bana pek inandırıcı gelmedi Ama çok güzel bir yapı, burada ayrıca bir Rum Agios Prokopius Ortodoks Kilisesi ve Yer Altı kenti var. O tarihlerde yoğun bir Ermeni yerleşimi olduğu anlaşılıyor. Rum kilisesi Müze ama içi tamamen boş!!!!! Sevan Ataoğlu & Mehmet Bildirici &Batman Üniversitesi nden Ersoy Soydan Eski bir çeşme önünde, çeşme alın taşta haç dikkat çekici Tomarza, Develi (Everek) eskiden önemli Hıristiyan yerleşim yerleri. En büyük yapıları kiliseler. Tomarza da Ermeni Mimarlar Balyanlara yaptırılan bir cami var. Cami Cuma namazına denk geldiği içi görülemedi. DEVELİ (FENESE & EVEREK) Aşağı Everek Fatih Camii (Ermeni Kilisesi) 1978 açılışı açılmış, tarihi Elbiz Çay bahçesi var, ortasından su fışkırırmış, şimdi yok Everek Cıvıklısı (Etliekmek) çok meşhurmuş, tüm arkadaşlar ondan yedik GESİ (Haritada Gezi) Gesi bağlarında dolanıyorum Yitirdim yârimi aranıyorum. İçinde bir kilise var, yürünerek içinde gezildi Kayabağı- Darsia köyü Çok büyük bir harap kilise var GERMİR Kayseri ye yakın, Rum ve Ermeni mahalleleri, 2 Rum 1 Ermeni Kilisesi var. Amerikalı yazar Elia Kazan (Rum), Tanınmış film sanatçısı Amerikalı Kim Kardesian bu köyden imiş. Köy bir vadi içinde 6

7 SARKİS SEROPYAN DAN Kayseri yolculuğumuz, küçük şehir turu, Everek-Fenese ziyareti, Everek in günümüzde Fatih Camii ne dönüşen görkemli Surp Toros Kilisesi ziyareti ve Aşağı Everek mahallesindeki eski Ermeni evleri gezisi ile sürdü. Adı geçen Fatih Camii yenilenmesi sırasında ortaya çıkan fresklerin birkaç yıl önce alçıpan sistemi ile örtülerek yok olmaktan kurtarıldığı ziyaretçileri mutlu eden bir ayrıntı. Yol üstünde uğradığımız Tomarza da, belediye sorumluları, Ermeni kilisesinin kapılarını açarak içeriyi görmemizi sağladı. İki günlük Kayseri gezimizin son durağı Pınarbaşı (Aziziye) oldu. Burada da, yıllarca değişik amaçlarla kullanılan ama kapısı kilitli olan bir Ermeni kilisesi vardı Eski bir Ermeni Yapısı (Sarkis Seropyan) 7

8 Kayseri rehberi Arsen Arşık ile TRT Belgesel Dairesinden Şirin Sümer yerli bir kadınla sohbet ediyor, Arkada M. Bildirici Bu günkü geziden çıkardığım sonuç, Kayseri merkez dışında Osmanlı döneminde kültürü oluşturan halk Hıristiyan, daha önce buralarda yaşayan Ermeni ve Rumlar Daha önce bir arada huzur içinde bir arada yaşamışlar, birlikte pek çok şeyler başarmışlar. Sadece dahi Mimar Sinan ın bu bölgeden gelip en büyük Osmanlı ve Dünya Mimarı olması sanırım bölgenin önemini anlatacak niteliktedir diye düşünüyorum. 8

9 KAYSERİ İLÇELERİNDE GEZİ Bugün Kayseri İbis Oteli nde kuvvetli bir kahvaltıdan sonra kent içinde araba ile dolaştık. Gerçekten Kayseri çok gelişmiş ve çok geniş caddeleri var. Halen ibadete açık Ermeni Surp Lusavoriç kilisesi görüldü. Burada Sanat Tarihçisi Elmon Hanımın yakınları için okuduğu dualar çok etkileyici idi. Anadolu da eskiden şimdi olduğu gibi kiliselerde sıralar konmaz, camiler gibi halı döşenir onun üzerine oturulur, ibadet edilirmiş çok ilgimi çekti Ermeni mahallesi gezildi, tamamen harabe haline gelmekte, gene de bazı konaklar koruma altında, Camcıoğlu konağı gibi Konak sanki saray yavrusu, ana baba evli çocuklar hep birlikte oturuyor. Türk konaklarında olduğu gibi sadece erkeklere has selamlık bölümü yok. Buradan Talas a gidildi. Burada da Gülbenkyanlar ın büyük bir konağı var. Ali dağı içinde sarnıçları olan bir yer altı kenti varmış, çok ilgimi çekti. Talas ta Osmanlı dönemi Hıristiyan yerleşimi Bir başka sefer görmeyi umuyorum. Uzun geziden sonra Erciyas Dağı Teleferik Tesislerine geldik. Yükselti civarında idi. Bayağı soğuktu. İhtiyaç ve alışverişten sonra Kayseri İbis Oteline geldik. Bilindiği gibi Kayseri nin pastırması ünlü, grup arkadaşlarımız bolca pastırma aldılar. Rehberimiz Sarkis Seropyan bunun hikâyesini anlattı. Pastırmanın kokmaması için en iki ay kuruması gerekirmiş, Pastırma Osmanlı Padişahının bir İran seferinde, İran Şahı tarafından öldürülmemelerine karar verilen Ermeniler uzun pazarlık sonucu kelle başı altmış para karşılığında satın alınır ve ordu ardına takılarak hayvanları ile Anadolu ya gelirler. Yolda hayvanlarını besleyemeyince kesip kuruturlar ve böylece yaklaşık 500 yıl önce Pastırma Kayseri de ortaya çıkar. Bu günkü gezi sırasında da şunları düşündüm, insanlar barış içinde yaşamalı, devlete saygılı olmalı, AMA DEVLETTE HUKUK DEVLETİ olmalı, bunlar uygulanmadığında düzen bozulur. Bir arada yaşayan aynı veya farklı din ve etnik kökenli insanlar karşı karşıya da kalabilir, nitekim kaldığı olmuştur. Yasalar karşısında insanlar yaptıklarından suçlanabilir. Peki Anadolu muzun kültür hazineleri, milli servet olan binalar, kiliseler suçlu olabilir mi? Ceza hukukunda böyle bir madde olabilir mi? Diye uzun uzun düşündüm. Ali dağ da Sarnıçlı yer altı kenti Gülbenkyanları çok büyük konağı var. 9

10 Kayseri de zengin Ermeni Konağı Elinde Fotoğraf makinesi olan Arpi Boduryan Kayseri de bir Ermeni konağı önünde 10

11 Basın önünde Gülbenkyan a bir telgraf gelir, sekretere uzatır oku diye, sorarlar niye kendin okumuyorsun diye, ben okuma bilmiyorum. Bilsem kiliseye zangoç olacaktım. Almadılar, tüccar Gülbenkyan oldum der Son yaşayan Ermeni DELİ SARKİS, evine davet et, kılık kıyafeti ile tam bir kabadayı. Talas lı Deli Sarkis ile evinde Halen ibadete açık Kayseri Ermeni Kilisesi Önde Mak. Müh. Levon Dursun 11

12 Kayserili ve küçüklüğü burada geçmiş Arsen Arşık Kayseri Ermeni Mahallesi hakkında bilgi veriyor Bir Ermeni yapısı 12

13 Bir Ermeni Evi Bodrumu Halen spor maksatlı kullanılan Ermeni Kilisesi 13

14 Eski bir Ermeni Çeşmesi Halen Cami olarak kullanılan bir Ermeni Kilisesi 14

15 Pınarbaşı Belediyesince kullanılan eski bir yapı ADANA TURU 23 HAZİRAN 2012 Kayseri İbis Otel de kuvvetli bir kahvaltıdan sonra Pınarbaşı na doğru yola çıktık, Pınarbaşı nın km uzağında Hitit dönemi, yazıtı da olan Karakuyu Barajı bulunmaktadır. Anadolu toprağına M.Ö. 13. yüzyılda büyük Kral Tuthalia IV döneminde yapılmış, yolumuz üzerinde olmadığından ben otobüste arkadaşlara bir kısa açıklama yaptım, Adana ya doğru Dağlık Kilikya da manzaralı bir yoldan gezi devam etti. İlk durak yerimiz Saimbeyli (Haçin), iki dağ arasında derin bir vadide yer alıyor. Görülecek bir kalesi var. Haçin tarihte önemli bir yer imiş, ama tamamen ortadan silinmiş Eski Haçin hakkında bilgi edinecekler aşağıdaki siteyi ziyaret edebilir. Mark Kardisyan tarafından hazırlanmış sitesine girilebilir Adana ya varmadan son durağımız Kozan, buraya gelmeden önce yeşillik sulak bir yerde yemek molası veriyoruz. Sipariş verilen balıklarımızı yiyoruz. Grup gezmenin avantajları var. Kozan eski adı SİS, Ermeni Kilise sinin yılları arasında dini merkez ve tarihte çok önemli bir yeri var. Merkez daha sonra Lübnan a taşınmış. Kozan Kalesi Sarkis Seropyan a göre buradaki kalelerin kraliçesi imiş, gençler kaleye tırmandı. Kale çıkışında Yaver in Konağı olarak bilinen, Mıcırıkyan Kirkor Efendi nin 1890 yılında yaptırılmış, büyük konak, halen otel olarak kullanılıyor. Biz orada iken genç bir evlenecek çift vardı. 15

16 Sis Manastırı ya da Dini Merkez, hemen kalenin altında, bazı duvarları kalmış, Buradaki Kilise, Rübinyan Krallarından Haytum tarafından Aya Sofya örnek alınarak yapılmış, yerinde yeller esiyor Hava kararırken Adana da Sürmeli Oteline geldik. ADANA İLÇELERİNDE GEZİ 24 HAZİRAN 2012 Adana da 1990 lı yıllarda kızım burada oturduğundan ara ara giderdim. Bu vesile ile Adana civarında tüm tarihi yerleri görmüştüm. Ama Anavarza ya gidememiştim. Bu gezide bu gerçekleşti.. Önce Ceyhan yakınında Yılan Kale ye gittik. Kilikya Krallarından biri tarafından yaptırılmış, Levon Kale olarak da biliniyor. Çok muhteşem kale olduğu söyleniyor. Gençler kaleye çıktı, biz kale çıkış başlangıcı olan Kafe de çay içtik. Yukarıda kale de bulunan çok büyük sarnıcın fotoğrafı Brezilya dan turumuza katılan Norair Chaninian (Şahinyan) tarafından benim için çekildi. Kale çevresinde KEMAL KATITAŞ ( ) adına hatıra ormanı var. Kemal Katıtaş çok başarılı Konya Valisi idi. Ya Ceyhanlı ya da burada görev yapmış, saygı ile andım. Buradan Anavarza antik kentine gittik. Ceyhan-Kadirli yolundan Ayşe Hoca köyünden sapılıyor. Yaklaşık 5 km doğuya gidiliyor. Dilekkaya köyü sınırları içinde, çok büyük Roma kenti Pek çok kolon yazıt var. Havuz içinde Roma Mozaiği var. Havuzun birinde deşarj boruları görülüyor. Kaleye çıkıldı. Çok büyük sarnıç var. Norair fotoğraf çekti gönderecek. Yakında su kemerleri varmış. Bu konuda, Emekli Bekçi, Hatun Ana anlatıyor. (Bu hikâyeyi daha önce gazetecilere anlatmıştı.) Bir varmış, bir yokmuş, Kozan Kralı ile Misis Kralı nın yakışıklı oğulları var. Anavarza Kralının kızı ile evlenmek isterler. Baba Kral Anavarza ya suyu kim getirirse kızını ona vereceğini söyler. Güzel Prensesin gönlü Kozan Kralının oğlundadır. Misis Kralının oğlu suyu önce getirir. Prenses onula evlenmemek için kendini öldürür. Suyu getirdiği halde prensesle evlenemeyen Misis Kralının oğlu da yaşamak istemez. Sevdiği kızı alamayan Kozan Kralının oğlu da uzun yaşamaz. Ceyhan içinden geçerek Yumurtalık a (Payas) devam ettik. Burada Deniz Restoran da yemek yedik. Yumurtalık petrol boru hatlarının geçtiği önemli bir yer, tarihi bir yer, önündeki adasında kaleler var. Denizden gelen Haçlı Orduları burada kara orduları ile buluşmuş Daha önce farkına varıp gelmemişim Buradan doğru Antakya Harbiye. Hacın ve Sis (SARKİS SEROPYAN YAZISINDAN) İki buçuk günlük mihmandarlığını halefi Adanalı Levon Eraslan a devreden Kayserili Arsen Arşık arka koltuktaki yerini aldı ve bizler de günümüzde adı Saimbeyli ye dönüşen Hacın a vardık. Derinliği baş döndüren bir vadide yer alan Hacın, Ermeni tarihinde en çok Osmanlı ordusuna direnişi ile biliniyor. Hacın da tıpkı Vakıflı gibi değişik Ermenice lehçesiyle ve de kalesi ile bilinen bir kasaba. Harabe kaleyi kısaca ziyaret ettikten sonra, bu güzel beldenin dere kenarında bol acılı kebaplarımızı tattık. Sonra da Feke (Vahge) ve Kozan (Sis) kalelerinin yolunu tuttuk. 16

17 Tarihsel adıyla Kilikya, dağlık ve ovalık olarak ikiye bölünür. Kozan veya Sis kalesi olarak bilinen ve şimdilerde hayli yakınlarına kadar araçlarla tırmanılabilen ve kesme taştan yapılan kale eski Kilikya Ermeni sikkelerinde Sis kalesi kraliçesidir kalelerin sözleriyle övülür. Buradan sonra Toroslar ın güneyine, Çukurova ya, yani ova Kilikyası na inilir. Silifke deki Kız Kalesi (Korikos) ile Yumurtalık (Ayas), aynı zamanda hemen yakınındaki adalarda da kaleler bulunan iki Kilikya kenti. Ova kalelerinin en ünlüsü Anavarza ya da Anarzapa mı, yoksa Ceyhan daki Yılanlı veya Levon Kalesi mi tartışılabilir, ancak biz her ikisini de ziyaret ederek hürmette kusur etmiyor, dahası Anavarza Kalesi nin nesiller boyu bekçiliğini yapan aile ile çok sıcak ve içten bir sohbete daldık. Adana rehberimiz meslektaşım İnşaat Mühendisi Levon Eraslan ve eşi ile 17

18 Gezide Bayanlar Silvart Malhasyan// Şirin Sümer// Bayan Eraslan // Arpi Boduryan Yılan Kale eteklerinde Konya Valisi Kemal Katıtaş adına Hatıra ormanı 18

19 Yılan Kale ya da Levon Kale alttan görünüş Anavarza Kaya Mezarlar 19

20 Anavarza Giriş Kapısı Anavarza da mimari işli taşlar 20

21 Anawarza da mozaik su havuzu Rehberimiz Sarkis Seropyan Anawarza bekçisi Hatun Ana 21

22 ANTAKYA SAMANDAĞ GEZİSİ 25 HAZİRAN 2012 MUSA DAĞI SİMON DAĞI Harbiye de kaldığımız Otelde akşam Antakya mezeleri ile özel tavuk yedik, Antakya mezelerini tattık, sabah kahvaltıdan sonra, özel minibüslerle Musa Dağı na çıktık. Cumhuriyet öncesi burada 7 Ermeni köyü varmış. Bunlardan en büyüğü YOĞUNOLUK en zenginlerin burada konağı varmış, Bu zenginlerin İstanbul ve Paris ile iş ilişkileri iyi imiş öncesi burada 12 piyano olduğu söyleniyor yılında teslim olmayıp 53 gün Musa Dağı zirvesinde saklanmışlar. Bu karar Yoğunoluk Kilisesi nde alınmış, şimdi üzeri cami. Türkiye de altı kilise üstü cami tek yapı. Bu konu da Fransız Franz Werfel in Musa Dağ da 40 Gün adlı 800 sayfalık bir belgesel kitabı var. (Belge Yayınları). Diğer ilginç sulak bir köyde Batı Ayaz (Teknepınar) Büyük bir kilise tamamlanmadan terk edilmiş, bir inşaatçı gözü ile duvarları ve taşıyıcı elemanları inceleme fırsatını buldum.. Üçüncü köy Hıdırköyü, burada dağa ismini veren çok büyük ağaç var. Musa peygamber burada Hızır ile buluşmuş ve asasını toprağa saplayıp uyumuş, uyandığında buradaki pınardan asa yeşermiş ve o asadan bugün belki Türkiye nin en yaşlı ağacı bugüne gelmiş. Çevre halkı bu ağacın Musa Peygamberin asası olduğuna inanıyor. Ağaç yaklaşık 7,50 m çapında, en az 700 yıllık, içi bir oda hep insanlar burada dilek tutuyorlar. Diğer çok ilgi çekici olan bir yer de Saint Simon Manastırı, Samandağ ismi buradan geliyor. Saint Simon ( ) yılları arasında burada yaklaşık 40 yıl buradaki yaklaşık 4 m yükseklikte bir taşın üstünde oturarak yaşamış. 130 m x 160 m boyutundaki iri taşlarla yapılmış. Manastır, onun müritleri tarafından yapılmış. Bu tarikat Stilist tarikatı olarak biliniyor. Şahsen ben ilk defa bu ilginç tarikatın ismini duydum. Burada Silifke den gelen Isauralılar yapımında çalışmış. NUSAYRİ TÜRBELERİ Samandağ ın büyük çoğunluğu Arap Alevisi, Beşar Esat da bunlardan. İki adet makam tekkeleri var Hazreti HIZIR Makamı Dıştan yuvarlak bir yapı, etrafından üç dönüldükten sonra yola devam ediliyor, içini göremedik. ANTAKYA SAMANDAĞ GEZİSİ 25 HAZİRAN 2012 ARAP HIRİSTİYANLAR, ARAP ALEVİLER Gerçekten Samandağ çok çeşitli inanç gruplarının bir arada yaşadığı nadir yerlerden biri oluyor. Buradaki inançlara saygı, birlikte yaşamın Türkiye ye örnek olması gerektiğini düşünüyorum. Arap Hıristiyanların açık 3 kiliseleri var. Bunlardan yeni yapılanı Mar Thekla veya Aya Thekla çok ilgimi çekti. Bu ismi seçme sebebini bilmiyorum. Ama Aya Thekla Konya lı, dünyanın ilk Hıristiyan azizesi, gömülü olduğu yer olarak Silifke biliniyor. Orada Meryemlik isimli bir mağara içinde kendisini yakalamaya gelenlerden kayalar içine kaçıyor ve orada kayboluyor. Benzer şekilde Suriye de Aya Thekla ile ilgili bir mağara varmış Ne olursa olsun, Thekla kültürü Mevlana dan önce Konya dan dünyaya yayılan bir ışık Diğer bir inanç grubu Arap Alevileri, yani Nusayriler bunlara ait de iki türbe gördük, içlerini görmeye zaman yoktu. El Arabi ve Hızır Makamı, Samandağ da bu tekkenin birinden geçerken etrafında 3 dönerek yola devam ediliyor Biz de öyle yaptık. 22

23 Suriye Devlet Başkanı Beşar Esat da Nusayri Nusayriler Türk Alevilerden çok farklı,. Örneğin Cem evleri yok İbadet dilleri Arapça ANTAKYA SAMANDAĞ III 25 HAZİRAN 2012 VAKIFLIKÖY- HELLENİSTİK BAŞKENT SELEUCEİA PIERIA(Çevlik) Samandağ da son durağımız Vakıflı Köy, Türkiye de tek Ermeni Köyü, Musa Dağı eteğinde, 135 kişi çok şirin bir köy. Küçük köy kilisesi var. Seleuceia, Vakıflıköy e çok yakın Helenistik kent, M.Ö 300 yıllarında Seleucos tarafından başkent olarak kurulmuş, Anadolu da Helenistik dönemde kurulmuş en eski kentlerden biri. Sonra güvenlik nedeni ile başkent Antakya ya taşınmış. Kent Roma döneminde de gelişmiş, birinci yüzyılda Roma İmparatorları Vespasianus ve Titus döneminde kenti ve limanı taşkından korumak için gelen derenin önüne büyük bir taş bent (baraj) yapıp suları 130 m kapalı tünel, toplam 1380 m olmak üzere derin açık kanallarla sel sularını denize vermiş. Bunun yakından görülmesi yarım gün alacağından kentin üzerinde hâkim bir tepeden kenti seyrettik. Tesis muhtemelen yedinci yüzyıldan sonra kaderine terk edildiği için liman dolmuş, yeşil bir ova olmuş, Buradan grup arkadaşlarına kısa bir açıklama yaptım. Bu tepenin üzerinde de Helenistik dönemden kalma DOR tapınağı kalıntıları var. Tapınağın yaklaşık 3 m çapındaki muhteşem kolonlarının kalıntıları yerlerde Kente ait pek çok oyulmuş kaya mezarlar bulunuyor. Güzergâhımızdaki en büyük Helenistik kenti kısmen inceledikten sonra Vakıflıköy e döndük. Grup için muhteşem bir sofra hazırlanmıştı. Yemeğin ve sohbetlerin ardından direk Antakya Havaalanı na ve oradan İstanbul a dönüş.. Bu güzel gezi artık anılarda ve çekilmiş bol fotoğraflarda kalacak. Musadağında Batı Ayas Merkez Cami (Renkli etekli ve şapkalı Sanat Tarihçisi Elmon Hançer 23

24 İnşaatı tamamlanamamış Kilise (1930 lu yıllar) Tamamlanamamış Kilise içten görünüş, kaba inşaatı net anlaşılıyor 24

25 Dağa Çıkma kararının alındığı Yoğunoluk Kilisesi Kapısında Ermenice kitabesi duruyor Kilisenin içi Diş Hekimi Ani Kamberyan (Akşehirlioğlu)// Mimar Sasnuhi Muşluyan Önce cami olarak kullanılmış daha sonra 25