Erzurum İli Hayvancılık İşletmelerinin AB Muhasebe Sistemine Göre Sınıflandırılması ve Değerlendirilmesi; Karayazı, Tekman ve Çat İlçeleri Örneği.

Transkript

1 ClRKİYE VII TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ ANTALYA Erzurum İli Hayvancılık İşletmelerinin AB Muhasebe Sistemine Göre Sınıflandırılması ve Değerlendirilmesi; Karayazı, Tekman ve Çat İlçeleri Örneği. Murat KÜLEKÇİ Semiha KIZILOĞLU skızıloğlufüalaunt.edu.tr Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Erzurum Özet Bu araştırmanın amacı, Erzurum İli hayvancılık işletmelerini AB tarımsal muhasebe sistemine göre ekonomik büyüklükleri belirlemektir. Bu amaçla, Erzurum ilinde hayvancılığın yoğun olarak gerçekleştirildiği 3 ilçe ve bu ilçelere bağlı 25 köyde basit tesadüfi örnekleme yöntemine göre toplam 121 anket yapılarak veriler toplanmıştır. Ekonomik büyüklüklere göre işletmelerin sınıflandırılması 5 gruba göre yapılmıştır. Hayvancılık işletmelerinin %46,28 i I grup(<2 ESU), %28,10 u II. grup (2-4 ESU), %14,05 i III. grup (4-6 ESU), %6,61 i IV. grup (6-8 ESU) ve %4,96 sı V, grup (8-12 ESU) işletme sınıfında yer aldığı belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: FADN, İşletmelerin Sınıflandırılması, Hayvancılık İşletmeleri, Erzurum Classification and Evaluation of Cattle Farms in Erzurum Province with Respect to EL Accounting System (FADN); The Casc of Karayazi, Tekman And Cat Counties Abstract The aim of this study is to elassify the cattle farms in Erzurum province with respect to EU accounting system in terms of economies of scale. For this aim, using simple random sampling method, a survey study has been conducted with 121 cattle farmers from 3 counties and their 25 incorporated villages in Erzurum where cattle farming are extensive. The farms have been classifıed into 5 groups in terms of economies of scale. Of the cattle farms, 46.28%, 28.10%, 14.05%, 6.61% and 4.96% have been determined as I.(<2 ESU), II. (2-4 ESU), III. (4-6 ESU), IV. (6-8 ESU) and V. (8 12 ESU) groups, respeetively. Keywords: FADN, Classification of Cattle Farms, Cattle Farms, Erzurum. 1. Giriş Tanm sektörünün gelişmesine yönelik politikaların oluşturulabilmesi için, tanm işletmelerinde faaliyetlerin izlenmesi, değerlendirilmesi ve başarı düzeyinin tespit edilmesi gerekmektedir. Oluşturulacak tanm politikalannın doğruluğu ile bu politikalara temel teşkil edecek olan işletme verilerinin güvenirliliği arasında yakın bir ilişki yada paralellik bulunmaktadır. Bu nedenle, tarım işletmelerinde muhasebe kayıtlarının tutulması önemli bir konudur. Türkiye, Avrupa Birliği ne (AB) tam üye olmayı hedeflemiş olduğuna göre, bundan böyle tarımsal faaliyetlerini kayıt altına almasının şart koşulacağı da açıktır. Tarımsal işletmelerin sınıflandırılması ile ilgili araştırmaların, çeşitli tanmsal politika uygulamalan açısından da büyük önemi vardır. Toprak ve tanm reformu önerilerinden, doğrudan gelir ödemelerine, tarımsal kredi sorunlarından, kooperatifleşmeye kadar pek çok alanda yapılan öneri ve düzenlemeler, işletmelerin sınıflandırılmasında kullanılan kavramlann tanım ve yorumuna dayanmaktadır (Arslan 1996). Karar alma sürecinde yeterli ve güvenilir bilgilere duyulan gereksinim, toplumlan bu konuda çaba sarf etmeye sevk etmektedir. Nitekim AB ülkeleri, Ortak Tanm Politikasını (OTP), sağlıklı bir biçimde yürütülebilmek ve alınan kararların tanm işletmeleri üzerindeki etkilerini ölçebilmek amacıyla ortak özelliklere sahip veri derleme sistemleri oluşturmuşlardır. Bu kapsamda tanm işletmelerinin yapısal durumunu ve ekonomik faaliyet sonuçlanın süreklilik arz eden bir şekilde izleyebilme imkânı bulmuşlardır. AB Tarımsal Muhasebe Veri Ağı 687

2 TÜRKİYE YIL TAPIM EKONOMİCİ KONGRESİ ANTALYA 20ty (FADN) sisteminde aynı terminoloji ile ülkeler arası heterojenlikler ortadan kaldırılmış ve ortak bir karşılaştınlabilirlik zemini oluşturulmuştur (Kıral ve Tatlıdil 1996). Türkiye de tarımla ilgili çeşitli istatistikler olmasına karşın işletmelerin sermaye yapısı, tarımsal üretimde maliyet durumu, üretim kollarının kârlılık ve verimlilik düzeyleri, üretimin değerlendirilme biçimi gibi mikro düzeyde veri eksikliği bulunmaktadır (Keskin 2003). Ulusal, bölgesel ve yerel düzeyde tutarlı ve doğru tarım politikalarının oluşturularak ülke tarımının iyi leşti rilebilmesi ve gelişiminin sağlanabilmesi için işletmelerin ekonomik yapılarına ilişkin güvenilir verilerin periyodik olarak elde edilmesi önemli bir konudur. Çalışmada, Erzurum ilinde (Karayazı, Tekman ve Çat ilçelerinde) bulunan hayvancılık işletmelerinin AB muhasebe sistemine göre (FADN) yıllık ekonomik gelirleri, ESU (European Size Unit- Avrupa Büyüklük Birimi) değerine göre değerlendirilerek ekonomik büyüklüklerine göre sınıflandırılması amaçlanmıştır. Ortaya çıkan ekonomik büyüklük sınıfı AB ne üye ülkelerle karşılaştırmıştır. 2. Materyal ve Yöntem Araştırma hayvancılık işletmeleri ile sınırlandırılmış olduğu için, Erzurum ilini hayvancılık açısından temsil edebilecek ilçelerin, belirlenmesi konusu ele alınmıştır. Hayvancılığa verilen ağırlık (işletme başına hayvan sayısının fazla olması), büyük ve küçükbaş hayvan sayısı, hayvansa] ürünler üretimi, coğrafi konum ve arazi durumu kriterlerine göre bir değerlendirme yapılarak üç ilçe (Karayazı, Tekman, Çal), araştırma alanı olarak seçilmiştir. Bu ilçeler, aynı zamanda, Erzurum ilinin agro-ekolojik alt bölgelerinden birini oluşturmaktadır. Bu alt bölgeler Çizelge I 'deki gibi sınıflandırılmıştır. Çizelge 1. Erzurum İlinin Agro-Ekolojik Alt Bölgeleri I. Alt Bölge II. Alt Bölge III. AJt Bölge IV. Alt Bölge İspir Hınıs Merkez Çat Oltu Horasan Aşkale Tekman Olur Karaçoban İlıca Karayazı Pazaryolu Narman Köprüköy Tortum Uzun dere Kaynak: Anonim Şenkaya Pasinler Erzurum ili arazinin çevresel özellikleri, potansiyel verim ve arazi uygunluğu bakımından benzer olan özelliklere sahip 4 alt agro-ekolojik alana bölünmüştür. Her bir alt agro-ekolojik bölge iklim, arazi formu, toprak yapısı ve bitki örtüsüne göre belirlenmiştir (Anonim 2002), Çizelge 2. Erzurum İli Agro- Ekolojik Bölgelerin Hayvan Yoğunluğu (2001) Alt Bölgeler Büyükbaş Hayvan Küçükbaş Hayvan (BBHB) Toplam (BBHB) İşletme Sayısı* Hayvan Yoğunluğu1 I, Alt Bölge Alt Bölge Alt Bölge IV. Alt Bölge Toplam Kaynak: Anonim 2002, *Anonim BBHB cinsinden hayvan sayısı / işletme sayısı 6 8 8

3 TÜRKİYE VH. TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ ANTALYA Bir bölgede işletme başına düşen hayvan sayısının yüksek olması, o bölgede hayvancılık işletmelerinin sayısının fazla miktarda bulunduğunu ve hayvansal ürünlerin fazla oranda üretildiğini göstermektedir Bu alt bölgelerdeki hayvan varlığı ve arazı büyüklüğü dikkate alındığında IV. Alt bölgede hayvan yoğunluğunun (hayvan sayısı işletme sayısı) diğerlerine göre fazla olduğu görülmektedir (Çizelge 2) Bu nedenle çalışmanın, fazla miktarda hayvancılık işletmelerinin bulunduğu bölgede, yani IV alt bölgede yapılması uygun bulunmuştur Araştırma sahasını oluşturan Karayazı, Tekman ve Çat ilçeleri rakımın yüksekliği, iklimin tarıma elverişsiz olması, toprağın verimsiz ve engebeli olması gibi olumsuzluklar nedeniyle bitkisel üretimi düşük olan bir bölgededir. Bu olumsuzluklara rağmen çayır ve mera alanlarının bol olması bölgedeki işletmelerin hemen hemen hepsinin hayvancılık işletmesi olarak şekillenmesine neden olmuştur. Hlde edilen verilere göre, anket yapılacak işlelme sayısı basit lesadüfi örnekleme yöntemine göre aşağıdaki formülle tespit edilmiştir (Güneş ve Arıkan, I 988). AB'de FADN'm gözlem alanına giren işletmeler tican karaklerde işletmelerdir. Bu yüzden araştırma bölgesinde 5 BBHB ve üzerinde hayvan sayısına sahip işletmelerin I i carı karakterde oldukları varsayılmıştır Hayvancılık ağırlıklı ve ticari amaçlı işletmelerle anket yapabilmek ve bu işletmelere anket esnasında rastlayamamak gibi nedenlerle, bulunan anket sayısı %I0 artırılarak toplam yapılacak anket sayısı 121 olarak belirlenmiştir Araştırmada anket uygulanacak işlelme sayısının belirlenmesinde %5 hata payı ve %95 güvenilirlik sınırlan içerisinde çalışılmıştır N.c r ,53 n (jv l) D + c 804 (l 1,52 0,05)2 1, , % ] 0= 121 anket Formülde» n = Anket yapılacak işletme sayısı, N= Popülasyondakı işletme sayısını, o 2= Popülasyonu oluşturan işletmelerin sahip oldukları hayvan sayısının ÇBBHB ne göre) varyansmı, D = (d2/^2) değeri olup; d = Örnek ortalamasından müsaade edilen hata mıktannı, Z = Hata oranına göre Standart Normal Dağılım tablosundaki z değerini göstermekledir. Toplam anket sayısının ilçelere göre dağılımında ilçelerde bulunan işletme sayılan esas alınmıştır Karayazı'da 8 köyde bulunan 321 işletmede 48 anket, Tekman da 7 köyde bulunan 2 11 işletmede 33 ve Çat ta 5 köyde bulunan 275 işletmede 40 anket yapılmıştır (Anonim 2004) 2.1. Verilerin dökümü ve analizinde uygulanan yöntem Araştırmada, gerek zaman gerekse masraf yönünden kısıtlamalar nedeniyle SBM lar, bir üretim dönemine ait ve tek yıllık anket verilerine dayalı olarak hesaplanmıştır AB metodolojisinde söz konusu hesaplama 3 yıllık ortalama değer olarak dikkate alınmaktadır Araştırmanın asıl amacı, FADN sistemine göre bir sınıflandırma yapılması halinde Türkiye deki tanm işletmelerinin ne durumda olduğunu görmek veya ortaya çıkarmak olduğu için, tek yıllık gözlem verileriyle çalışmanın büyük bir sakınca doğurm ayacağı düşünülmüştür (Gündoğmuş 2000). Sürü yenileme masraflarını belirlerken, süt sığırları, koyun ve keçi için dönem başı ve dönem sonu hayvan değerlen tespit edilmiştir Dönem başı ve dönem sonu değerlen arasındaki fark pozitif olarak bulunmuş ve bunlar envanter artışına eklenmiştir İşletmelerde negatif bir değere sahip 689

4 TÜRKİYE VII TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ ANTALYA im hayvan türü bulunmadığı için sürü yenileme masrafı gösterilmemiştir (Araş 1985), İncelenen işletmelerde özellikle meraya dayalı hayvancılık yapılıyor olması, işletmelerin meradan sağladığı yem miktarının da hesaplanmasını gerektirmektedir. Bu nedenle hayvan başına meralardan tüketilen kuru ot miktarları baz alınmak suretiyle, her işletmenin meralardan yararlanma durumları tespit edilmiştir Bu tespit yapılırken bölgede mera konusunda yapılmış daha önceki çalışmalardan elde edilen veriler kullanılmıştır. Yapılan bir çalışmaya göre, otlatma zamanı bölgede düşük rakımlı yörelerde 180, yüksek rakımlı yaylalarda ise, 90 gün civan ndadır. Otlatma mevsimi olarak tanımlanan bu dönem içerisinde 500 kg canlı ağırlığa eşdeğer 1 BBHB için aynlması gereken alan 10,5-35,0 da arasında değişmektedir (Koç ve Gökkuş, 1998). Bölgede yapılan araştırmalara göre, meraların kuru ot verimi kg/da arasında yer almaktadır (Erkun 1971; Altın 1975; Koç 1991; Gökkuş ve ark. 1993; Mermer ve ark. 1996). Bu çalışmaların ışığı altında incelenen işletmelerde 1 BBHB için 2,25 ha alan aynldığı varsayılmış, bölgedeki rakımın yüksek olması ve ikim şartları dikkate alınarak meralardan elde edilen ha'a ot verimi ise, 1250 kg olarak alınmıştır. Meradan elde edilen otun değeri 0,15 YTL olarak hesaba katılmıştır (Anonim 2005). İşletmelerde yetiştirilen hayvanların BBHB ne çevrilmesinde FADN sisteminde uygulanmakta olan aşağıdaki katsayılar kullanılmıştır. Çizelge 3- FADN Sistemine Göre Çeşitli Hayvan Kategorilerinin BBHB ne Çevrilmesinde Kullanılan Katsayılar Kod Hayvan Kategorileri Katsayı Kod Hayvan Kategorileri Kalsıyı D22 At 0,6 D38 Damızlık keçi 0,1 D23 Besi amaçlı buzağılar 0,4 D39 Teke 0,1 D24 1 yaşının altındaki sığırlar 0,4 D40 Koyun 0,1 D yaş arası erkek sığırlar 0,6 D41 Koç 0,1 D yaş arası dişi sığırlar 0,6 D43 Genç domuz 0,ü27 D27 2 yaş. büyük erk. sığırlar 1.0 D44 Damızlık dişi domuz 0,5 D28 Damızlık düveler 0,5 D45 Besi domuzlan 0,3 D29 Besi amaçlı düveler 0,5 D46 Diğer domuzlar 0,3 D30 Süt inekleri L0 D47 Et tavuğu 0,007 D31 Kasaplık süt inekleri 1.0 D48 Yumurta tavuğu 0,014 D32 Diğer inekler 0,8 D49 Diğer kanatlılar 0,03 Kaynak: Anonymous Yem dengesinin hesaplanmasında R (yem denge katsayısı) değerinden yararlanılmıştır. R katsayısı, otlak hayvanlarının (süt sığın, besi sığırı, düve, dana, koyun, keçi, toklu) SBM'lannın toplamı, otlak alanlarının (çayır, mera, saman) SBM'ları toplamına bölünerek bulunmuştur. Yem fazlalığı durumu, otlak alanlarının SBM'lannın toplam değeri, otlak hayvanlannın SBMTan toplamından küçük olan işletmeler için, Rd (Yem noksanlığı katsayısı) katsayısı bulunmuştur İşletmelerde YTL cinsinden elde edilen SBM lar, araştırma dönemi olan 2004 yılındaki, Euro döviz kuru ortalamasına göre, Euro (1.738 YTL) cinsinden ifade edilmiştir. Ekonomik sınıflandırmanın tespitinde, 1 ESU= Euro kriteri baz alınmıştır. Bu kritere göre 1 ESU, 1200 Euro ya eşit olmaktadır. İncelenen tanm işletmelerinin her birinden elde edilen YTL cinsinden SBM'lar, 1200 Euro ya karşılık gelen YTL değerine bölünmek suretiyle incelenen işletmelerin ESU değerleri tespit edilmişin (Anonymous 2003a). ESU değerlerine göre işletmelerin büyüklük sınıfları Çizelge 4 le gösterilmiştir. Erzurum ilindeki hayvancılık işletmelerinin sınıflandırılması bu çizelge değerlerine göre yapılmıştır. FADN a göre işletmeler ekonomik büyüklüklerine göre ES ve ES6 olmak üzere iki şekilde sınıflandırılmaktadır Genel istatistiklerde ES6 gruplandırma şekli uygulanmaktadır. İşletmeler arasındaki farkı daha iyi 690

5 JRKİYE VII. TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ ANTALYA irebilmek açısından yapılan bu araştırmada etmeler, ES büyüklük sınıfına göre gruplandmlmıştır. AB ile yapılan karşılaştırmalarda ise, ES6 büyüklük sınıfı kullanılmıştır. izelge 4. Avrupa Büyüklük Birimine (ESU) Göre Büyüklük Sınıfları Sınırlar Büyüklük Sınıfı (ES) Büyüklük Sınıfı (ES-6) ESU <2 I 2< ESU <4 11 Çok Küçük 4<ESU<6 III 6< ESU <8 IV Küçük 8 <ESU< 12 V 12 <ESU <16 VI Orta Küçük 16< ESU <40 VII Orta Büyük 40< ESU <100 VIII Büyük 10Ö< ESU <250 IX Çok Büyük 250 ve daha büyük ESU X Kaynak: Anonymous 2003a, Araştırma Bulguları 1. İşletmelerde Hayvan Başına Düşen Ortalama BÜD AB muhasebe sistemine göre farklı ışebbüslerden elde edilen ortalama BÜD, Çizelge de görülmektedir. Bu değerlere göre işletmelere ait ortalama BÜD en fazla 556,43 YTL ile besi sığırcılığı teşebbüsünde olduğu tespit edilmiştir. Besi sığırcılığını 521,63 YTL ile süt sığırcılığı ikinci sırada izlemektedir. Diğer teşebbüslere ait BÜD Ieri ise düve 285,62 YTL, dana 207,14 YTL, koyun 104,74 YTL, keçi 59,06 YTL ve toklu 29,65 YTL olarak hesaplanmıştır. Çizelge 5. İşletmelerde Hayvan Başına Düşen Ortalama BÜD (YTL) Üretim Değeri Süt Sığırı Besi Sığın Düve Dana Koyun Toklu Keçi Süt 305,01 0,00 0,00 0,00 25,29 0,00 24,06 Peynir 63,37 0,00 0,00 0,00 2,76 0,00 2,86 Yağ 46,40 0,00 0,00 0,00 3,47 0,00 5,44 Yapağı 0,00 0,00 0,00 0,00 2,25 0,00 0,00 Envanter Artışı 106,85 556,43 285,62 207,14 70,97 29,65 26,70 Toplam 521,63 556,43 285,62 207,14 104,74 29,65 59,06 Hayvan Say.(baş) Hayvan başına elde edilen BÜD nin ğılımında gelir unsurları içerisinde süt sığırı için fazla payı %58,47 ile süt değeri almaktadır. Bu ğer sırasıyla koyun için %24,12, keçi için 10,74 tür. Süt sığırlarında hayvan başına süt rimi 1424,21 kg, koyunlarda 58,35 kg ve keçilerde 67,53 kg olarak hesaplanmıştır İşletmelerde Hayvan Başına Ortalama Özel Değişken Masraflar İşletmelere ait hayvan başına ortalama özel değişken masraflar hesaplanarak Çizelge 6 da gösterilmiştir. Süt sığın için hayvan başına ortalama özel değişken masraf YTL, besi sığın için 246,35YTL, düve için 134,97 YTL, dana için 121,77 YTL, koyun için 31,54 YTL, keçi için 43,71 YTL ve toklu için 15,36 YTL olarak hesaplanmıştır. 691

6 TÜRKİYE VII. TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ ANTALYa j g Çizelge 6. İncelenen İşletmelerde Hayvan Başına Ortalama özel Değişken Masraflar (YTL) Özel Değiş. Masr. Süt Sığın Besi Sığın Düve Dana Koyun Toklu Keçi Yem Masrafı ,98 124, ,89 12,56 30,88 Kesif Yem 105,14 112,35 69,10 59,87 9,53 7,27 12,77 Kaba Yem 73,21 115,63 54,92 45,43 16,36 5,29 18,11 Çeş. öz. Değ. Mas. 9,66 12,99 5,75 11,23 4,21 1,67 7,96 Veteriner 1,72 3,63 0,52 4,17 0,27 0,00 2,22 Suni Toh. ve Aşım 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Aşı İlaç Masrafı 7,54 8,91 5,23 7,06 1,50 1,67 4,42 Hayvan Sigortası 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Pazarlama Masrafı 2,39 0,00 0,00 0,00 2,44 0,00 1,32 D it. öz. Dcg. Mas. 7,15 5,83 5,20 5,24 1,44 1,13 4,87 TOPLAM 197, ,97 121,77 31,54 15,36 43, İşletmelerde Hayvan Başına Elde Edilen SBM Değerleri İncelenen işletmelere ait SBM değerleri Çizelge 7 de gösterilmiştir. SBM, işletmelere ait hayvan başına ortalama BÜD nden o üretim dalına ait hayvan başma ortalama özel değişken masrafların çıkarılması sonucu elde edilmekte ve bölge için hayvan başına SBM değerini göstermektedir. İşletmelerin SBM değerlerine bakıldığında, süt sığın için hesaplanan SBM değerinin 324,47 YTL ile ilk sırada olduğu ve bunu sırasıyla 310,08 YTL ile besi Sığın, 150,65 YTL ile düve, 85,37 YTL ile dana, 73,20 YTL ile koyun, 15,35 YTL ile keçi ve 14,29 YTL ile toklu için hesaplanan SBM değerlerinin izlediği görülmektedir. Çizelge 7. Hayvan Başına Elde Edilen SBM Değerleri (YTL) Süt Sığın Besi Sığın Düve Dana Koyun Toklu Keçi BÜD Özel Değ. Masr. 521,63 197,16 556, ,62 134,97 207,14 121,77 104,74 31,54 29,65 15,36 59,06 43,71 SBM ,08 150,65 85,37 73,20 14,29 15, İşletmelerde Bitkisel Ürünlerden Birim Alanda Elde Edilen Ortalama BÜD İşletmelerde yetiştirilen bitkisel ürünlere ait hektara ortalama BÜD Çizelge 8 de verilmiştir. Buna göre işletmelerde, hektara BÜD 530,50 YTL ile çavdar ilk sırada yer almaktadır. Bunu sırasıyla çayır 486,34 YTL, buğday 421,50 YTL ve arpa 355,73 YTL ile izlemektedir. Yetiştirilen buğday, arpa ve çavdardan elde edilen saman ve çayır otu, ara tüketim olarak, işletmedeki hayvanlara verilmektedir. Bu nedenle saman ve çayır otunun SBM ı sıfır olarak kabul edilmektedir. Bu ürünlere ait BÜD den samana ait kısmın düşülmesi gerekmektedir Çizelge 8. İşletmelerde Yetiştirilen Bitkisel Ürünlerin Ortalama BÜD (YTL/ha) Yetiştirilen Ürünler Buğday Arpa Çavdar Çayır YTL % YTL % YTL % YTL % Sübvansiyon 94,96 22,50 110,59 31,09 160,00 30,16 124,16 21,91 Dane 176,38 41,80 117,20 32,95 97,77 18,43 0,00 0,00 Saman/ Ot 150,63 35,70 127,94 35,96 272,73 51,41 362,18 78,09 BÜD 421,97 100,00 355,73 100,00 530,50 100,00 486,34 100,00 _ Toplam Alan (ha) 412,50 68,00 11,00 919,80 İşletmelerde yan ürün olarak elde edilen ürünün BÜD nden düşülmüştür. Buna göre samanın, sübvansiyon hariç, BÜD ndeki payı ana BÜDMeri, buğday için (176,38 / 176,38+150,63) 692

7 TÜRKİYE VII. TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ ANTALYA ,54, arpa için (117,20/117,20+127,94) 0,48 ve çavdar için (97,77/97,77+272,73) 0,26 katsayıları ile çarpılmıştır. İşletmelerde bitkisel üretimden elde edilen BÜD leri (Çizelge 9), buğday için 227,60 YTL, arpa için 170,07 YTL ve çavdar için 139,99 YTL olarak hesaplanmıştır. Buğday samanının BÜD 194,37 YTL, arpa samanının 185,66 YTL ve çavdar samanının ise, 390,51 YTL olduğu belirlenmiştir. Nohut, korunga ve mercimek yetiştiren işletmelere de rastlanılmıştır. Fakat bu ürünlerin ekim alanları ve yetiştiren işletme sayısı az ve yetersiz olduğu için hesaplanacak brüt marjın sağlıklı olmayacağı kanaatiyle, bu ürünler ihmal edilmiştir. Çizelge 9. işletmelerde Yetiştirilen Bitkisel Ürünlerin ve Yan Ürünlerinin Ortalama BÜD (YTL) Sübvansiyon Dane / Saman Buğday Arpa Çavdar Çayır Dane Saman Dane Saman Dane Saman 51,22 176,38 43,74 150,63 52,87 117,20 57,72 127,94 42,22 97,77 117,78 272,73 124,16 362,18 BÜD 227,60 194,37 170,07 185,66 139,99 390,51 486, İşletmelerde Yetiştirilen Bitkisel Ürünlerin Ve çavdar için tohum masrafıdır. Çayır için diğer Ortalama Özel Değişken Masraflar. özel değişken masraflar, y ^ k değerde n., ı... ~ bulunmaktadır. Birim alana yapılan üretim masrafları içerisinde, en fazla olan masraf unsuru buğday, arpa Çizelge 10. İşletmelerde Bitkisel Ürünlerin Ortalama Özel Değişken Masrafları (YTL/ha) özel Değişken Masraflar Buğday Arpa Çavdar Çayır Dane Saman Dane Saman Dane Saman Tohum masrafı 30,79 26,29 20,10 21,94 12,43 43,67 0,00 Gübre masrafı 16,62 14,19 9,98 10,89 2,43 6,79 3,78 İlaç masrafı 0,87 0,75 0,46 0,50 0,17 0,47 0,00 Çeşitli özel değ. masr. 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Diğer özel değ. masr. 0,75 0,65 1,28 1,40 0,97 2,71 17,45 Toplam 49,03 41,88 31,82 34,73 16,00 44,64 21,23 Buğday, arpa ve çavdarın danesi için yapılan ortalama dane üretimi için hektara ortalama özel değişken masraflar sırasıyla 49,03 YTL, 31,82 YTL ve 16,00 YTL dir. Buğday samanı için 41,88 YTL, arpa samanı için 34,73 YTL, çavdar samanı için 44,64 YTL ve çayır otu için 21,23 YTL özel değişken masraf yapıldığı belirlenmiştir (Çizelge 10) İşletmelerde Yetiştirilen Bitkisel Ürünlerin SBM Değerleri İşletmelerde çayır otu ve çavdar samanının, elde edilen ürünlerin BÜD leri içerisinde en yüksek değere sahip olduğu belirlenmiştir. Bu değerler sırasıyla 465,11 YTL ve 345,87 YTL dir. Arpa ve çavdarda samanın BÜD, daneninkinden fazla olduğu belirlenmiştir. Buğdayda ise, danenin BÜD, samanınkinden fazla olduğu görülmektedir. Çizelge 11, İşletmelerde Yetiştirilen Bitkisel Ürünlerin SBM Değerleri Buğday Arpa Çavdar Çayır Dane Saman Dane Saman Dane Saman BÜD 227,60 194,37 170,07 185,66 139,99 390,51 486,34 Toplam öz. değ. masr. 49,03 41,88 31,82 34,73 16,00 44,64 21,23 SBM 178,57 152,49 138,25 150,93 123,99 345,87 465,11 693

8 TÜRKİYE VH. TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ ANTALYA. *** 3.7. İşletmelerde Yem Dengesinin Hesaplanması otlak alanlanmn SBM değerleri Çizelge 12 de verilmiştir. Araştırma bölgesinde yem dengesinin hesaplanabilmesi için gereken otlak hayvanlarının ve Çizelge 12. İşletmelerde R Katsayısının Hesaplanması SBM Hayvan Sayısı Alan(ha) Toplam SBM Otlak Alanları Mera 165, , ,00 Çayır 465,11 919, SOS, 18 Buğday samanı 152,49 412, ,13 Arpa samanı 150,93 68, ,24 Çavdar samanı 345, ,57 Otlak Hayvanları ,84 Süt sığırları 324, ,32 Besi sığırları 310, ,56 Düve 150, ,85 Dana 85, ,55 Koyun 73, ,60 Toklu 14, ,11 Keçi 15, ,85 R* 0,6013 *R= Otlak hayvanlarının SBM/Otlak Alanlarının S B M ı Rs (yem fazlalığı) ve Rd (yem eksikliği) katsayıları, grafiksel gösterimle, Şekil 1 ve Şekil 2 de görülmektedir. Rs katsyısı yem fazlalığına sahip 107 adet işletme için, Rd katsayısı ise yem eksikliğine sahip 14 adet işletme için hesaplanmıştır Şekil 1. Rs Katsayısının Belirlenmesi R s - 0,4341 Rs-1,2912 R s<r <R d olduğu için incelenen işletmelerde yem dengesi söz konusudur. Bu nedenle daha önce hesaplanan normal SBM değerleri, işletmelerin SBM değerlerini oluşturmaktadır. Yem bitkileri için hesaplanan SBM değerleri işletme sınıfı belirlenirken sıfır olarak kabul edilmekte ve hesaba katılmamaktadır. Araştırma bölgesinde hayvancılık ağırlıklı tarım yapılmaktadır. İşletmelerin, AB sınıflandırma sistemine göre %46,28 gibi büyük bir çoğunluğu I. gnıp işletme sınıfında yer alan işletmelerden oluşmakta, %28,10 u II. grup işletmelerden, %14,05 i III. grup işletmelerden oluşmaktadır. IV. grup işletmelerin sayısının toplam işletme sayısına 694

9 TÜRKİYE VII. TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ ANTALYA oram %6,6I ve V. grup işletmelerin oram ise %4,96'dır Çizelge 13. işletmelerin AB Muhasebe Sistemine Göre (FADN) Sınıflandırılması Sınırlar işletme % Büyüklük Sınıfı Büyüklük Sınıfı Sayısı (ES) (ES-6) ESU < ,28 1 2< ESU < ,10 n Çok Küçük 4<ESU< ,05 İli 6< ESU <8 8 6,61 IV Küçük 8 <ESU< ,96 V 12 <ESU <16 VI Orta Küçük 16< ESU <40 VH Orla Büyük 40< ESU <100 VIII Höyük 10O< ESU <250 IX 250 ve daha höyük ESU X Çok Höyük Toplam ,00 Çizelge 14 tc AR ülkelerinde ihtisaslaşmış mera hayvancılığı işletm elerinin ve araştırma bölgesinin ekonomik büyüklük sınırlarına göre dağılımı görülmektedir, incelenen ihtisaslaşm ış mera hayvancılığı işletmeleri, ekonomik büyüklük açısından AB ortalamasına göre oldukça küçük işletme gruplarında yer almaktadır Çizelge 14. AB de ihtisaslaşmış Mera Hayvancılığı Tipinin Ekonomik Büyüklük Sınıflarına Dağılımı ve Araştırma Bölgesi ile Karşılaştırılması (%) İşletme _* Sumlır 1fESU) C 0 -<4 4 <8 g e l 6 0,00 0,00 4,48 0,0 0 0,0 0 20, 0,0 0,0 9,6 û,0 0,0 18, ,0 fi? -C E ı 0,00 t O Cu >M 42,2 0,0 54 O n ,0 0,0 29, 0,0 0,0 12, 0,0 4,4 23, 18, 20,7 23, J 20, 0, , 0,0 31, 52, 13, 21. 0,0 21, 22, 24, 23,1 18,8 15, 20,8 4,9 4, ] S 6 «J-i û <* İ İ < 74, lfi-<40 17,1 47, 37, 12, 43, , 22, 30, 23, 32, 25,0 29,3 12,0 27, 32, <100 52,7 8 >100 25,6 TOPL AM A , , 19, 46, 29, ıı, D, 1 1,8 61,4 3,26 44, 19,6 0, ,7 10, 0, ,0 4,7 30, 13, 1,2 M 12, 0,0 4,09 4,32 0, ı no , , 100, ,0 0,0 00, ,00,00.00,00, , Kayrul. Anorıymous 2005d. AB de işletmelerin büyük bir kısmı %32,71 oranı ile ESU arasında bulunmaktadır Bunu sırasıyla %20,88 oranı ile 8-! 6 ESIJ, %19,67 ile ESU, %13,12 ile 4-8 ESU, %9,46 ile <M ESU ve %4,16 ile 100 ESU dan büyük işletmeler takip etmektedir İncelenen işletmelerde ise 0-4 ESU ve 4 8 ESU büyüklüğe sahip işletmeler, çoğunluğu (%74,38 ve % 2 0,66) oluşturmaktadır Birlik içerisinde Danimarka, Almanya, Hollanda, Lüksemburg ve İsveç gibi ülkelerde işletmelerin 695

10 TÜRIÜYE YU, TARIM EKONOMİSİ KQNQR6Sİ ANTALYA m çoğunluğu 40 ESU dan büyüktür. Yunanistan ve Portekiz, birlik içerisinde, işletmelerinin ekonomik büyüklükleri bakımından Türkiye ye yakın ülkeler olarak görülmektedir. 4. Sonuç ve öneriler AB muhasebe sistemine göre yapılan sınıflandırmada, araştırma alanında bulunan hayvancılık işletmelerinin ekonomik büyüklük gruplarının AB ortalamasına göre oldukça küçük olduğu belirlenmiştir. Birliğe üye ülkelerden Yunanistan ve Portekiz in hayvancılık işletmelerinin, incelenen hayvancılık işletmelerine benzer şekilde, daha küçük ekonomik büyüklük gruplarında bulunduğu belirlenmiştir. AB muhasebe sistemine göre sınıflandırmanın genel bir değerlendirmesi yapılacak olursa, aslında biz araştırmacıların daha önce yapmış olduğu, işletmelerin fiziki büyüklüklerine göre yani hayvansal üretim için hayvan sayısı ve bitkisel üretim için ekilen alana göre, yapılan sınıflandırmadan fazla farklı değildir. Çünkü AB muhasebe sistemine göre yapılan sınıflandırmada, işletmelerin yer verdiği her bir hayvan ve bitki cinsi için SBM değerleri tespit edilmekte ve belirlenen SBM değerleri ile hayvan sayısı veya ekili alan (ha) çarpılmaktadır. Belirlenen bölgesel SBM değerleri o bölgede yer alan bütün işletmeler için aynı olmaktadır. Bu nedenle aynı bölgede bulunan işletmelerin ekonomik büyüklüklerini belirleyen ana kriter hayvan sayısı veya ekili alandır. Bu çalışmada, verimi yüksek olan işletmeler, ekim alanı veya hayvan sayısı az olduğu için daha küçük işletme grubu içerisinde yer alabilmektedir. Verimi yüksek olan işletmeler gerçek brüt marjları esas alındığında daha büyük işletme sınıfında yer alabilecekken, daha küçük işletme büyüklük sınıfı içerisinde yer almaktadır. Aynı bölge içerisinde yer alan işletmeler arasında verim bakımından büyük varyasyonların olduğu durumlarda, böyle bir sınıflandırma sağlıklı olarak görülmeyebilir. Fakat, verim açısından işletmeler arası varyasyonun düşük olduğu bölgelerde ekonomik büyüklüğü belirlemek için oldukça sağlıklı bir sınıflandırma yöntemi olduğu belirtilebilir. Türkiye, 3 Ekim 2005 tarihinde AB ile tam üyelik hedefiyle müzakerelere başlamış bulunmaktadır. 10 yıldan fazla süreceği tahmin edilen müzakere sürecinde Türkiye de özellikle 35 ayn başlıktan oluşan müzakerelerin yapılacağı alanlar başta olmak üzere siyasi, toplumsal, kültürel ve ekonomik yaşamda olumlu ve olumsuz yönleriyle bir değişim ve dönüşüm sürecine girilmesi beklenmektedir Bu süreç içerisinde her alanda AB ne yaklaşılması hatta bir üye ülke gibi AB nin bütün normlarına uyulması gerekmektedir. Bu kapsamda AB'dc uygulanan tarım işletmelerinin sınıflandırma sisteminin Türkiye de de yerleşebilmesi, geçerli ve uygulanabilir olması için, yeni çalışmaların yapılması ve alt yapısının oluşturulması gerekmektedir. Özellikle belirli tarımsal ürünlerin üretiminde ihtisaslaşmış bölgelerde yapılacak bu tip çalışmaların AB ülkeleri ile karşılaştırılması sağlanacaktır. Böylece Türkiye deki tarım işletmelerinin ne durumda olduğunu görmeye yardımcı olacak, uyum kapsamında alınacak karar ve uygulanacak politikalara ışık tutacaktır. İşletmelerin sınıflandırılması ve FADN a uyum açısından yapılacak ilk çalışmalardan birisi, Türkiye de işletmelerin ticari karakterde olanlarını tespit edebilmek amacıyla, eşik değerlerinin belirlenmesi olacaktır. Eşik değerlerinin tespitinde, aile veya ticari işletme ayırımını yapacak bir kriter belirlemek gerekmektedir. Eşik değerleri tespit edilmesinden sonra bu eşik değeri geçen, ticari karakterdeki işletmelerin gerekmektedir. kayıt tutmalarını sağlamak FADN a uyum konusunda Türkiye de çalışmalar yapılmaktaysa da, bu çalışmaları yeterli görmemek ve özellikle tarım işletmelerinin yapılandırılmasını sağlamak gerekmektedir. Tarım işletmelerinin ve tarımsal yapının hem işletme bazında, hem de bölgesel veya ulusal bazda ve hatta diğer ülkeler ile karşılaştırılabilmesi için aynı normlar kullanılarak sınıflandırılmasının yapılmış olması veya en azından böyle bir sınıflandırmayı yapabilmek için mevcut bilgilerin toplanmış olması gerekmektedir. Kurumsal olarak FADN a uyum bakımından, AB ye üye hemen hemen bütün ülkelerde olduğu gibi, sorumlu kuruluş olarak Tarım Bakanlığı veya bakanlığa bağlı bulunan Tarımsal Ekonomi 696

11 TÜRKİYE VII. TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ ANTALYA Araştırma Enstitüsünün belirlenmesi gerekmektedir. Bu sorumlu kuruluşlar araşma kırsal kesimdeki tarım işletmelerine ait verileri temin edebilmesi açısından TÜÎK in (Türkiye İstatistik Kurumu) de katılması faydalı olacaktır. Bölgesel düzeyde sorumlu kuruluşlar olarakta üniversitelerin tanm ekonomisi bölümleri belirlenebilir. Kaynaklar Altın, M., 1975, Erzurum Şartlarında Azot, Fosfor ve Potasyumlu Gübrelerin Tabii Çayır ve Meraların Ot Verimine, Otun Ham Protein ve Ham Kül Oranına ve Bitki Kompozisyonuna Etkileri Üzerine Bir Araştırma, Atatürk Üniversitesi Yayınlan No:326, Ziraat Fak. Yayınlan No: 159, Araş. Seri No: 95, Erzurum. Anonim, 2002, Erzurum Master Planı, İl Tarım ve Kırsal Kalkınma Master Planlannın Hazırlanmasına Destek Projesi, Tanm ve Köyişleri Bakanlığı Erzurum İl Müdürlüğü, Erzurum. Anonim, 2003, Çiftçi Kayıt Sistemi Başvurulan (Yayınlanmamış), Erzurum Tanm tl Müdürlüğü, Erzurum. Anonim 2004, Karayazı, Tekman ve Çat Tanm İlçe Müdürlüğü, Envanter Kayıtlan (Yayınlanmamış), Erzurum. Anonim, 2005, TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası Erzurum Şubesi, Faaliyet Raporu, Erzurum. Anonymous, 2003a, Structure and Typology of Agricultural Holdings, European Comission, Working Documant on The Agenda, May 2003, Luxembourg. Meeting on Anonymous, 2003c, Updated Interpretation of Regulation on The Typology, European Comission, Luxembourg. Anonymous, 2004, Structure and Typology of Agricultural Holdings, European Comission, Working Documant on The Agenda, Meeting on 4-5 October 2004, Luxembourg. Anonymous, 2005d, x_en.cfm, ( ). Araş, A., 1985, Tanm Muhasebesi, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınlan, Yayın no:486, İzmir. Arslan, A., 1996, Türkiye Tarımında Tarımsal İşletmelerin Sınıflandırılması Konusunda Bir Deneme Çalışması, DİE Tanm ve Sanayi İstatistikleri Dairesi Başkanlığı, (Yayınlanmamış), Ankara. Erkun, V., 1971, Hakkari ve Van İllerinde Mera Araştırmaları, T.C. Tarım Bakanlığı, Ziraat İşletmeleri Genel Müdürlüğü Yayınlan, Ankara. Gökkuş, A., Avcı, M., Aydın, A., Mermer, A., Ulutaş, Z, 1993, Yükseklik, Eğim ve Yöneyin Mera Vejetasyonuna Etkileri, T.C. Tanm Orman ve Köyişleri Bakanlığı, D.A T.A.E. Yayınlan No: 13, Erzurum. Gündoğmuş, E., 2000, Tanm İşletmelerinin AB Sistemine Göre Sınıflandınlması; Konya İli İhtisaslaşmış Tahıl İşletmeleri Örneği, Türkiye Ziraat Odaları Birliği, Ankara Güneş, T., Arıkan, R., 1988, Tanm Ekonomisi İstatistiği, AÜZF Yayın No: 1049, Ders Kitabı: 305, Ankara. Keskin, G., 2003, AB de Tanm İşletmelerinin Sınıflandırılması ve Türkiye de Uygulanabilirliği, Tanm Ekonomisi ve Araştırma Enstitüsü TEAE- BAK1Ş, sayı: 3 nüsha: I, ISSN , Ankara. Kıral, T., Tatlıdil, F., F., 1996, AB nde Tanm İşletmelerinin Sınıflandınlması Büyüklük ve Gelir ile Bazı Başarı Ölçütlerinin Saptanmasında Yeni Kavram ve Yaklaşımlar, Türkiye II Tarım Ekonomisi Kongresi, Cilt: 1, 4-6 Eylül 1996, s , Adana. Kızıloğlu, S., 1999, Kuzgun Barajından Yararlanan Tanm İşletmelerinin Yapılarındaki Değişimler; İşletmelerin Ayçiçeği Üretimini Yaygınlaştıracak Geleceğe Yönelik Planlanması, Proje No: TOGTAG/TARP-1830, Erzurum. Koç, A., 1991, Güzelyurt Köyü (Erzurum) Meralannda Otlatmaya Başlama ve Son Verme Zamanlannın Belirlenmesi İle Topraküstü Bioması ve Otun Kimyasal Kompozisyonunun Yıl İçerisindeki Değişimi Üzerine Bir Araştırma (Yüksek Lisans Tezi), Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalı, Erzurum. Koç, A., Gökkuş, A., 1998, Doğu Anadolu da Yapılan Mera Çalışmalannın Pratiğe Aktarılması, Doğu Anadolu Tanm Kongresi, Eylül, s , Erzurum. Mermer, A., Tahtacıoğlu, L., Avcı, M., Güveli, Ş., 1996, Azot ve Fosforlu Gübrelemenin Doğu Anadolu Bölgesi Tabii Meralarının Ot Verimine Etkisi, Türkiye 3. Çayır, Mera ve Yem Bitkileri Kongresi, Haziran, s , Erzurum. Rehber, E., 1994, AT Tarım İşletmeleri Muhasebe Veri Ağı, Türkiye 1 Tanm Ekonomisi Kongresi, s , İzmir. Rehber, E., Tipi, T., Aksüyek, M., 2002a, AB Tanm İşletmeleri Muhasebe Veri Ağı Sistemi (FADN) ve 697

12 TÜRKİYE V». TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ ANTALYA MOj Bunun Türkiye de Seçilmiş Bir Alandaki Tarım İşletmelerine Uygulanabilirliği Üzerine Bir Araştırma, Türkiye Ziraat Odaları Birliği, Yayın No:230,' Ankara Rehber, E., Tipi, T., Aksüyek, M., 2002b, Tarım İşletmeleri Muhasebe Veri Ağı Tanımlar ve Uygulama Rehberi, Türkiye Ziraat Odaları Birliği, Yayın No:231, Ankara. Thiede, G., 1994, Most EU Farms Cannot Provide A Living Forderungsdient, , Germany Tipi, T., 2002, Tarım İşletmelerinin Yıllık Faaliyet Sonuçlarının Değerlendirilmesi Yöntemlerinin Karşılaştırmalı Analizi, Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi (Yayınlanmamış), Bursa Tiainen, S., Karajamaki, E., 1996, The EU Typology For Agricultural Holdings in Finland, Tiedonantoja- Maataloudcn-Taloudellinen, No:209, Finland 608