14 üncü İSTATİSTİK ARAŞTIRMA SEMPOZYUMU 2005 BİLDİRİLER KİTABI

Transkript

1

2 İAS 2005 Sempozyum Sekreteryası: Tel: +(312) Tel: +(312) İnternet: e-posta: T.C. Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu Necatibey Cad. No: ANKARA 14 üncü İSTATİSTİK ARAŞTIRMA SEMPOZYUMU 2005 BİLDİRİLER KİTABI Yayın No: 3008 ISBN: Bu yayının 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu na göre her hakkı Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu Başkanlığı na aittir. Gerçek veya tüzel kişiler tarafından izinsiz çoğaltılamaz ve dağıtılamaz. 5-6 Mayıs 2005 Ankara Türkiye İstatistik Kurumu Matbaası, Ankara Nisan 2006 TÜİK T.C. BAŞBAKANLIK TÜRKİYE İSTATİSTİK KURUMU

3 ÖNSÖZ İstatistik Araştırma Sempozyumunun amacı, özgün çalışmaların bilimsel tartışma ortamında sunulmasında bilgi akışını sağlayarak, uygulamalı ve teorik alanda düşünce üreten farklı tarafları biraraya getirmektir. Daha önce, Kasım yada Aralık ayında düzenlenmekte olan Sempozyum, 2005 yılından itibaren 9 Mayıs İstatistik Gününün de içinde bulunduğu haftaya alınmıştır. Ayrıca İAS 2005 le birlikte sempozyumun belirlenecek ana tema çerçevesinde düzenlenmesi ve yürütülmesine karar verilmiştir. Alanında önemli bir yeri olan İstatistik Araştırma Sempozyumu nun hazırlanması ve gerçekleştirilmesinde yer alan tüm katılımcılara Düzenleme Kurulu Üyelerine, bildirilerin bilimsel değerlendirmesini yapan hakemlere, Sempozyum Sekreteryasına, emeği geçen tüm Kurum personeline ve özellikle Sempozyum Editörlüğünü yürüten Sayın Prof. Dr. Reşat KASAP a katkılarından dolayı teşekkür ederim. Doç. Dr. Ömer DEMİR Başkan III

4 EDİTÖR NOTU 14. İstatistik Araştırma Sempozyumu (İAS 2005), 5-6 Mayıs 2005 tarihinde eski adı Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE) olan, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) Konferans salonunda düzenlendi. Bu yıl ilk defa özel bir konu altında yapılan sempozyumun ana teması, Avrupa Birliği sürecinde resmi istatistikler olarak belirlendi. Üniversitelerimizin değerli öğretim üyelerinden oluşan Düzenleme Kurulu nun belirlediği çalışma takvimi çerçevesinde, sempozyum çalışmaları Haziran 2004 tarihinde başlatıldı. Sempozyum editörlüğü oluşturularak izlenen çalışmalar, ilk defa baştan sona Internet aracılığıyla gerçekleştirildi. Sempozyuma gelen ve Bildiriler Kitabında yayınlanması uygun görülen bildirilere ilişkin bilgiler ise şöyledir. Toplam gelen bildiri sayısı 90 olmuştur. Düzenleme Kurulu üyelerinin belirlediği hakemlerin yapmış olduğu ön inceleme sonucunda 55 bildiri sunuma hak kazanmıştır. Sunumdan sonra, bildiri tam metinleri için yapılan hakem değerlendirmelerinden sonra 3 bildiri basıma uygun görülmemiştir. Ayrıca bildiri sahipleri tarafından çekilen bildiri sayısı da 3 dür. Sonuç olarak, bildiriler kitabında 49 bildirinin yayınlanması kabul edilmiştir. Bildiriler Kitabında 49 bildiri şu oturum başlıklarında basıma hazırlanmıştır: Nüfus yapısında değişim, yaşlanma ve göç; Avrupa birliği ve Türkiye; Sosyo-ekonomik gelişmişlik; İstatistiksel modeller; Türkiye üzerine makro modeller; Dış ticaret ve mali piyasalar; Zaman serileri ve mevsimsellik; İstatistik veri güvenliği ve güvenilirliği; Eğitim ve kültür; Sağlık ve sosyal güvenlik; Yoksulluk, işsizlik ve suç. TÜİK çalışanları tarafından yürütülen sekreteryanın hızlı bir şekilde işletilerek, tam metin bildiriler kitabının basım aşamasına gelmesi sağlanmıştır. Son çeyrek yüzyıla damgasını vuran, bilgi çağı olarak adlandırılmasına neden olan gelişmeler, istatistiği ortak bir anlaşma dili haline getirmiştir. Günümüzde istatistik, belirsizlik ortamında, araştırma, tahmin ve karar verme mekanizmaları geliştiren bir bilim dalı olup, aynı zamanda diğer bilim dallarının da teknolojisi olarak kabul edilmektedir. 35 müzakere başlığından biri olan İstatistik, Avrupa Birliği sürecinde öneminin daha da belirginleşeceği dikkate alındığında, bu çalışmanın değeri kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Bu değerlendirmeler ışığında, elinizdeki çalışmanın ortaya çıkmasında katkısı olan, değerli üniversite öğretim üyelerine, TÜİK çalışanlarına ve desteklerini esirgemeyen kurumlar ve derneklere içten teşekkür eder, saygılarımı sunarım. Prof. Dr. Reşat KASAP İstatistik Araştırma Sempozyumu 2005 Editörü V

5 İAS üncü İSTATİSTİK ARAŞTIRMA SEMPOZYUMU 2005 SEMPOZYUM BİLDİRİ KONULARI Karşılaştırmalı İstatistiksel Analizlerle Avrupa Birliği ve Türkiye Resmi İstatistikler için Öneriler Sosyo-Ekonomik Göstergeler ve Analizleri Demografik İncelemeler İktisadi ve Finansal Veriler için Zaman Serileri Modelleri Çok Değişkenli İstatistiksel Uygulamalar Veri Güvenliği ve Güvenilirliliği Ekonometrik Modellemeler Resmi İstatistikler Üzerine Diğer Araştırmalar DÜZENLEME KURULU Öğretim Üyeleri Prof. Dr. Fikri AKDENİZ Prof. Dr. Nurettin GÜZ Prof. Dr. H.Öztaş AYHAN Doç. Dr. Atilla HANCIOĞLU Prof. Dr. M. Mustafa AYTAÇ Prof. Dr. Ceyhan İNAL Prof. Dr. Nihat BOZDAĞ Prof. Dr. İmdat KARA Prof. Dr. Ömer Faruk ÇOLAK Prof. Dr. Reşat KASAP Doç. Dr. Ömer DEMİR Doç. Dr. Haluk LEVENT Prof. Dr. Ekrem ERDEM Prof. Dr. Yusuf Ziya ÖZCAN Prof. Dr. Yılmaz ESMER Prof. Dr. Bedriye SARAÇOĞLU Prof. Dr. Soner GÖNEN Prof. Dr. Erol TAYMAZ Prof. Dr. Ülkü GÜRLER Prof. Dr. Fetih YILDIRIM Prof. Dr. E. Alper GÜVEL Kurum ve Kuruluşlar Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği Gümrük Müsteşarlığı Türk İstatistik Derneği Hazine Müsteşarlığı İstatistik Mezunları Derneği Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Prof. Dr. Reşat KASAP e-posta : editor@tuik.gov.tr SEMPOZYUM EDİTÖRÜ İAS 2005 İLETİŞİM İAS 2005 Sekreterya : Gönül ERDEM Tel : T.C Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu Strateji Geliştirme Daire Başkanlığı Faks : Necatibey Cad. No: 114 e-posta : sempozyum@tuik.gov.tr Yücetepe Çankaya/ANKARA URL :

6 AVRUPA BİRLİĞİ VE RESMİ İSTATİSTİKLER:ÜLKELERİN KARŞILAŞTIRILMALARINA YÖNELİK BİR ÇALIŞMA Hakkı Okan YELOĞLU* Çiğdem KAYA* Süheyla KESKİNKAYA* Hande ŞENDİL* ÖZET Bu çalışmada, Türkiye nin Avrupa Birliği ile olan bütünleşme süreci içerisinde sahip olduğu değişkenler ele alınmış ve bu değişkenler birliğe üye olan ülkelerle karşılaştırılmıştır. Karşılaştırmalar için çok değişkenli istatistiksel yöntemler kullanılmış ve sonuçlar yorumlanmıştır. Çalışmaya, nüfustaki değişim, toplam istihdamdaki büyüme, gayrisafi yurtiçi hasıladaki reel büyüme hızı, toplam uzun dönemdeki işsizlik hızı ve bilişim teknolojileri harcamaları değişkenleri dahil edilmiştir. Ele alınan değişkenlere ve sonuçlara göre, Türkiye nin birliğe aday olan ülkelerden anlamlı farklılıklar göstermediği ve birçok ülke ile benzer değişimler gösterdiği gözlemlenmiştir. Değişkenlerin sadece bu çalışma için alındığı, yapılacak diğer çalışmalarda farklı değişkenlerin alınabileceği de vurgulanmıştır. 1. GİRİŞ Anahtar Kelimeler: Türkiye ve AB ilişkileri, Kümeleme Analizi, Çok Boyutlu Ölçekleme Analizi Türkiye nin ilk adı Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) olan ve daha sonra Avrupa Birliği (AB) olarak değişen topluluğa üye olma çabaları yaklaşık 40 yıldan beri süre gelmektedir. Bu uzun süre içerisinde farklı antlaşmalara imza atılmış, sayısız görüşmeler yapılmış ve toplulukla bütünleşmeye yönelik birçok girişimde bulunulmuştur. Bu çabaların yoğunluk kazandığı yıllar ise son 10 yıla tekabül etmektedir. Öyle ki, 2004 yılının son aylarında harcanan çabalar sonucu toplulukla bütünleşme çabalarında önemli adımlar atılmıştır. 15 Aralık 2004 tarihinde ise, Avrupa Parlamentosu, AB nin Türkiye ile tam üyelik müzakerelerini başlamasını tavsiye eden raporu kabul etmiştir. Raporun kabul edilmesiyle birlikte bütünleşme sürecinin farklı boyutlarda gelişeceği beklentiler dahilindedir. Bu çalışmanın temel amaçlarından birisi, Türkiye nin bütünleşme sürecindeki durumunu ele aldığı değişkenler itibari ile incelemektir. Bu amaca yönelik olarak, Türkiye nin sahip olduğu özellikleri hakkında bilgiler verilmeye çalışılacaktır. Sahip olunan özelliklere yönelik yorumlarda bulunulması, özelliklerin topluluk içinde olan ülkelerle karşılaştırılması ve karşılaştırmalara yönelik çıkarımlar çalışmanın diğer bir amacını oluşturmaktadır. Bunun için çok değişkenli istatistiklerden faydalanılacaktır. İlerleyen bölümlerde belirlenen amaçlara yönelik uygulamalar detaylı bir şekilde ele alınacaktır. *Başkent Üniversitesi, İstatistik ve Bilgisayar Bilimleri Bölümü, Ankara 119

7 2. ÇALIŞMANIN TEORİK ARKA PLANI VE LİTERATÜR TARAMASI Son yıllarda önemli bir ivme kazanan Avrupa Birliği ile bütünleşme çabaları hem Türkiye hem de AB açısından önemli konuları gündeme getirmektedir. Kopenhag ölçütlerinin yerine getirildiği öngörülmesi üzerine verilen müzakere tarihi ile birlikte her iki taraf açısından hesaplar daha detaylı yapılmaktadır. Bağımsız Türkiye Komisyonu Raporuna göre (2004); Türkiye nin üye olduğunda, ortaya çıkacak fırsatlar kadar, üyeliği reddedildiğinde birlik için doğacak maliyetlerin de dikkate alınması gerekmektedir. Türkiye nin sahip olduğu kültürel, sosyal, toplumsal, ekonomik ve politik özelliklerin birlik içerisindeki ülkelerle uyumu ya da uyumsuzluğu yeni tartışmaları doğal olarak gündeme getirebilir. Bu nedenden dolayı, her iki tarafın beklentilerinin en uygun bir seviyede karşılanması göreceli olarak değişkenlik gösterecektir. Türkiye nin 1980 li yıllardan itibaren izlediği politikalar ile birlikte uluslar arasılaşma, küreselleşme gibi konular itibari ile diğer ülkelerle bütünleşme çabası içerisinde olduğunu belirtmek, harcanan çabaların bir göstergesidir. Ancak; bu çabaların ne derecede yeterli olduğunu ortaya koymak gerekir. Bu soruna yönelik olarak hangi göstergelere bakılmasının belirlenmesi söz konusu olduğunda farklı yazarların, bilim adamlarının ve çalışma gruplarının yaptığı çalışmalara göz atmak önemlidir. Bu çalışmalar sayesinde, farklılıkları ve benzerlikleri daha açık bir şekilde belirlemek mümkün olacaktır. Yörük ve Zaim (2003), yaptığı çalışmalarında, üye olarak tanımlanan Türkiye nin yaşam kalitesini ölçerek birliğe üye olan ülkelerle bir karşılaştırma yapmıştır. Yazarların çalışmasında ele aldığı önemli argüman, aday ülkeler arasında Türkiye nin başvuru tarihinin en eski olmasına rağmen en zayıf ülke olarak görüldüğüdür. Öne sürülen argümana göre yapılan analizler sonucunda da, ele alınan değişkenler bazında ortalamalar dikkate alındığında, Türkiye tüm AB ülkelerinin gerisinde kalmıştır. Sosyal ve ekonomik değişkenlere bakıldığında Yunanistan, Finlandiya, Danimarka ve İspanya gibi ülkelerin Türkiye den daha iyi performans gösterdikleri saptanmıştır. Literatüre genel olarak bakıldığında ve Türkiye nin birlik ile olan ilişkilerinde hangi değişkenlerin ele alındığı incelendiğinde, bu değişkenlerin özellikle ekonomik değişkenler olduğu dikkati çekmiştir. Lawrence ve diğerlerine göre (2000), Türkiye özellikle ekonomik anlamda gösterdiği gelişmelerden dolayı farklı ülkelerce sürekli takip altına alınmıştır. Özellikle liberalleşme politikaları ve küreselleşme olgusunun da ivme kazanarak önemini kazanması ile birlikte dış pazarlara açılma, yabancı yatırımları ülkeye kazandırma çabaları da önem kazanmıştır. Bununla birlikte devlet müdahalesinin rolünü azaltmak, kamu sektörü ile birlikte özel sektörün payını artırmak, bankacılık sistemindeki uygulamalar ve değişiklikler finans yapısındaki düzenlemeler, endüstriyel ilişkiler ve bunun gibi benzer ekonomik ilişkiler yazarlar tarafından ele alınmıştır. Gösterilen gelişmelerin hem ulusal hem de uluslar arası pazarlarda dikkate alınması, Türkiye nin rekabet edebilme gücünü bir açıdan ortaya çıkarmıştır. Bu da, Türkiye açısından olumlu bir gelişme olarak görülmüştür. 120

8 Diğer yandan, Eğilmez e göre (1), şu anda 25 ancak 2007 de 27 ye çıkacak olan birlikte, ekonomik göstergeler ele alınması gereken en önemli göstergelerdir. Yazarın öne sürdüğü bulgulara göre, Avrupa birliğinde bulunan ülkelerin Gayri Safi Yurt İçi hasıla toplamı 9.7 trilyon Euro dur. Türkiye nin ise Gayri Safi Yurt İçi Hasılat miktarı 212 milyar Euro yani birliğin %2.2 si kadardır. Bunun dışında büyüme hızlarına bakıldığında ise, birlik içerisinde %9 luk büyüme hızı olarak Litvanya, %7.5 lik büyüme hızı olarak Letonya ilk iki sıraya yerleşmiştir. Türkiye ise % 5 lik bir büyüme hızına sahiptir. Bu türden olumlu gelişmelere rağmen nüfustaki hızlı gelişme, işsizlik oranlarındaki artış ise Türkiye açısından olumsuz bir gelişme olarak ortaya çıkmakta ve bu da AB süreci içerisindeki en önemli sorunların başında gelmektedir. Bağımsız Türkiye Komisyonu Raporunda (2004), Türkiye ile AB ülkelerinin karşılaştırılması yapılmış ve çeşitli sonuçlar elde edilmiştir. Komisyonun belirttiği rapora göre, Türk ekonomisinin sahip olduğu yetersizlik ve dengesizlikler göze çarpmaktadır. Kamu borçları Gayri Safi Yurt İçi Hasılanın %87.4 ünü, bütçe açığı ise Gayri Safi Yurt İçi Hasılanın %8.8 ini oluşturmaktadır ki bu bulgular Türk ekonomisinin belini ciddi bir şekilde bükmektedir. Bu nedenlerden dolayı komisyonun vurguladığı en önemli temel nokta istikrarın ve dengelerin ekonomik açıdan acil bir şekilde vurgulanmasıdır. Bu çalışmada ise, ele alınan diğer çalışmalar da göz önünde bulundurularak değişkenlerden elde edilecek verilere yönelik istatistiksel analizlere yer verilecektir. Bu noktada çalışmanın temel çerçevesi hakkında bilgi vermekte fayda vardır. Çalışmanın temel vurgusu, neden AB ülkeleri arasında yer almadığımız ya da neden var olmamız gerektiğini vurgulamak değildir. Ayrıca, politik tartışmalar, farklı düşünce sistemine sahip kesimlerin görüş ve düşünceleri bu tartışmanın dışındadır. Çalışmanın yoğunlaştığı konu, elde edilen istatistikler ile mümkün analizleri yapmak ve analiz sonuçlarını yorumlamaktır. Buna yönelik çalışmalarda çok değişkenli istatistiksel analizlere başvurularak bu analizlerin temel varsayımları üzerinde durulacaktır. 3.ÇALIŞMANIN YÖNTEM BİLİMİ, ELE ALINAN DEĞİŞKENLER VE UYGULANACAK ANALİZLER Çalışmanın bir önceki bölümde ele aldığı önemli noktaları belirleme konusunda literatüre genel anlamda bakılmış, Türkiye nin AB ülkeleri ile karşılaştırılmasına yönelik yapılacak çalışmalarda farklı veri tabanları incelenmiştir. Veri tabanı olarak Dünya Bankası, Devlet İstatistik Enstitüsü, Avrupa Birliği nin internet sitelerinden ele elden veriler dikkate alınmıştır. Ele alınan değişkenler yıllara göre de yeniden derlenmiştir. Analiz birimi olarak AB ülkelerinin tümü (Almanya, Avusturya, Belçika, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Hollanda, İngiltere, İrlanda, İspanya, İtalya, Kıbrıs Rum Kesimi, Letonya, Litvanya, Lüksemburg, Macaristan, Malta, Polonya, Portekiz, Slovakya, Slovenya, Yunanistan) ve karşılaştırılması bakımından Türkiye belirlenmiştir. Birliğe üye olan ülkeler ile Türkiye nin karşılaştırılmasına yönelik çok değişkenli analizlerin kullanılması gündeme geldiğinde, bu analizlerden hangisinin kullanılmasının gerekli olduğunun belirlenmesi de çalışma tarafından vurgulanan bir konudur. Çok (1) adresinden ulaşmak mümkündür. Erişim tarihi tür. 121

9 değişkenli istatistiksel analiz, incelenen olay ve çevresindeki çok sayıda içsel ve dışsal faktörleri dikkate alarak, problemi doğasındaki yapısına ilişkin bilgilere göre (gerçek oluşumuna göre) incelemek ve çözümlere ulaşmak için geliştirilmiş yöntemler bütünüdür (Özdamar,1999). Bu analizlerin amacı, istatistiğin öteki kollarında olduğu gibi, bilimsel çalışmaların sayı ile ifade edilebilen sonuçlarının özetlenmesi, yorumlanması ve karar verilirken kullanılmasının sağlanmasıdır (Tatlıdil,1996). Bir bilimsel araştırmada incelenen olayın analizinde tek değişkenli istatistik yeterli değildir. Çünkü tek değişkenli istatistiksel yöntemlerin geçerli olabilmesi için kısıtlayıcı varsayımlar bulunmaktadır. Bu varsayımların gerçekleştirilmesi oldukça zordur (Tatlıdil,1996). Bu nedenle karmaşık problemlerin çözümü için, bazı kontrollü denemeler dışında kısıtlayıcı getirmeyen çok değişkenli istatistiksel analiz yöntemlerinden yararlanılmaktadır (Özdamar,1999) Çok değişkenli istatistikler kendi doğal çevrelerinde birçok yönleriyle gözlendiklerinden, inceleme konusunu bir bütün olarak ele almakta ve bütünlüğü sağlayan değişkenlerin bağımlılık yapısını açıklamaya çalışmaktadır (Tatlıdil,1996). Çok değişkenli istatistiksel analizler, veri indirgeme, kümeleme ve sınıflama, ölçekleme, çok değişkenli hipotezlerin test edilmesi vb. değişik amaçlarla uygulanmaktadır. Çok değişkenli istatistiksel analizde çözümlemeler için matris ve vektör işlemlerinden yararlanılır (Özdamar,1999). Çok değişkenli istatistiksel analiz, ziraat, tıp, kimya, biyoloji, ekonomi, eğitim, sosyoloji, arkeoloji, jeoloji gibi pek çok bilim dalında kullanılmaktadır (Tatlıdil,1996). Ele alınan değişkenlere yönelik karşılaştırmalarda hem Kümeleme hem de Çok Boyutlu Ölçekleme analizinden yararlanılmıştır. Kümeleme Analizi, gruplanmamış verileri benzerliklerine göre sınıflandıran ve araştırmacıya uygun, işe yarar, özetleyici bilgiler elde etmede yardımcı olan çok değişkenli bir analiz türüdür (Tatlıdil,1996). Kümeleme Analizi, Ayırma ve Faktör Analizleri ile benzerlikler göstermekle birlikte önemli farklılıklarda içermektedir. Değişkenleri bağımlı ve bağımsız şeklinde ikiye ayrılmaması, sınıflandırma yapması özelliği ile Faktör Analizine benzerken, verilerin normal dağılımlı olması gerektiği varsayımı ile de Ayırma Analizine benzer (Nakip, 2003). Kümeleme Analizini Ayırma Analizinden ayıran en büyük fark ise, Ayırma Analizinde grup sayısının bilinmekte ve bu sayının analiz süresince değişmemekte olduğudur (Tatlıdil,1996). Kümeleme Analizinde ise küme sayısı bilinmemekte, analiz sonucu elde edilmekte ve kümeler içi homojenlik ve kümeler arası heterojenlik sağlanmaktadır (Nakip,2003). Çok Boyutlu ölçekleme (Multidimensional Scaling, MDS) gözlemler (nesneler) arası uzaklık tablosunu kullanarak bunlar arasındaki ilişki yapısını veren haritalar, şekiller bulmak amacıyla geliştirilmiş çok değişkenli istatistiksel analiz tekniğidir (Tatlıdil,1996). Ayrıca, Çok boyutlu ölçekleme analizi, n nesne ya da birim arasındaki p değişkene göre belirlenen uzaklıklara dayalı olarak nesnelerin k boyutlu (k<p) bir uzayda gösterimini elde etmeyi amaçlayan, böylece nesneler arasındaki ilişkileri belirlemeye yarayan bir yöntemdir. Çok Boyutlu Ölçekleme nesneler arasındaki ilişkilerin bilinmediği, fakat aralarındaki uzaklıkların hesaplanabildiği durumlarda uzaklıklardan yararlanarak nesneler arasındaki ilişkileri ortaya koymaya yardımcı olan bir istatistiksel yöntemdir (Özdamar,1999). Çok boyutlu Ölçeklemenin genel amacı, mümkün olduğunca 122

10 az boyutla, nesnelerin yapısını (uzaklık değerlerini kullanarak) ortaya koymaktır (Tatlıdil,1996). Kümeleme ve çok boyutlu ölçekleme, hem içerdikleri varsayımlarından hem de matematiksel işlemleri açısından birbirleri ile benzerlik göstermektedir. Çok boyutlu ölçekleme, yakınlık matrisleri ve onların görüntülenmesinin sağlanması ile ilgili olduğundan, bu iki karakteristiğe sahip olan kümeleme yöntemleri ile karşılaştırılması uygun olacaktır. Çok boyutlu ölçekleme ile kümeleme analizi arasındaki temel farklılık, çok boyutlu ölçekleme yakınlıkların uzaysal görüntülenmesini sağlarken, kümelemenin yakınlıkların ağaç biçiminde görüntülenmesini sağlamasıdır. Kümeleme analizi her zaman kesin bir ağaç görünümü sağlamasa da, pek çok durumda elde edilen görünüm bir ağacı andırmaktadır. Bu nedenle, kümeleme ve çok boyutlu ölçekleme arasındaki matematiksel ilişki oldukça basit ve açıktır (Oğuzlar,1995). Çok boyutlu ölçekleme analizi ile kümeleme analizi birbirinin tamamlayıcısı olarak görüldüğünden, bu iki analizin pek çok durumda birlikte kullanılması uygun olacaktır. Çok boyutlu ölçekleme analizi iki boyutlu olduğunda, bu iki analiz sonuçlarını tek diyagram üzerinde kombine etmek iyi bir yol olacaktır. Bu kombine diyagramlarda, noktaların pozisyonları çok boyutlu ölçekleme analizinden elde edilirken, grupları birbirine bağlayacak çizgilerin de belirlenmesi mümkün olmaktadır. Hem kümeleme analizinin hem de çok boyutlu ölçekleme analizinin sahip olduğu benzerlikleri ve varsayımları göz önünde bulundurarak çalışma tarafından ele alınan değişkenlerin bu analizlerle ele alınması ve yorumlanması bundan sonraki aşamaları oluşturmaktadır. Çalışmanın daha önceki bölümlerinde de ele alındığı gibi Türkiye nin AB ülkeleri ile karşılaştırılmasında sosyal ve ekonomik değişkenler daha önemli olarak görülmektedir. Bu yüzden ele alınan çalışmada da karşılaştırma açısından sosyal ve ekonomik değişkenlere ağırlık verilmiştir. Çalışma, karşılaştırma açısından kendisine şu değişkenleri belirlemiştir. 1- Nüfustaki değişim ( yılları arası) 2- Toplam İstihdamdaki Büyüme 3- Gayrisafi Yurtiçi Hasıla nın Reel Büyüme Hızı 4- Toplam Uzun Dönemdeki İşsizlik Hızı 5- Bilişim Teknolojileri Harcamaları Ele alınan bu değişkenlerin ne ifade ettiğini açıklamak mümkündür. Nüfustaki değişim değişkeni, Ülkelerin baz alınan yıla göre gösterdiği değişim, Toplam İstihdamdaki Büyüme; istihdam edilen popülasyondaki yüzde değişim, gayrisafi yurtiçi hasılanın reel büyüme Hızı; Yurt içi hasıla nın bir önceki yıla göre gösterdiği değişim, Toplam Uzun Dönemdeki İşsizlik Hızı; uzun dönemi kapsayan (12 ay ve üzeri) işsiz kalan bireylerin büyüme (sayılarındaki artış) hızı, Bilişim Teknolojileri Harcamaları ise, teknik donanımların, yazılımların ve bilişim teknoloji hizmetlerinin yurt içi hasıla içerisindeki yüzdesi anlamına gelmektedir. Bu değişkenler itibari ile analizlerin uygulanması yıllar itibari ile gerçekleştirilmiştir. Çalışmada, yıllara göre dağılım açısından 1997 yılı, karşılaştırmalar açısından ise 2002 ve/ya 2003 yılları temel alınmıştır. Değişkenlere göre uygulanan analizler ve sonuçları aşağıdaki gibidir. Ele alınan birinci değişken Nüfustaki değişim değişkenidir yılları ele alındığında 123

11 ülkelerin gösterdiği değişimleri saptamak mümkündür. Yüzde değişim aşağıdaki formüle göre hesaplanmıştır. % Değişim = (Son Yıl İlk Yıl) / İlk Yıl Değişim formülünden hesaplanan ülkelerin gösterdiği değişimlere ait analizler aşağıdaki gibi gösterilmiştir. Şekil Yılları Arası Ülke Nüfuslarında Gözlemlenen % Değişimlere Ait Dendogram Şekil Yılları Arası Ülke Nüfuslarında Gözlemlenen % Değişimlerin ÇBÖ Yöntemi ile Gösterimi Şekil 1 ve 2 de görüldüğü üzere, ülke nüfuslarındaki % değişimlere bakıldığında, Türkiye nin Fransa, İngiltere ve İtalya ya benzerlik gösterdiğini bu yüzden, üçlü kümeye katıldığı görülmektedir. Çok boyutlu ölçekleme analizine göre, Türkiye nin gösterdiği değişimin ise diğer ülkelere göre oldukça uzaklık gösterdiği, diğer ülkelerin ise birbirlerine benzer uzaklıklar itibari ile bir arada toplandıkları söylenebilir. % değişimlerin 0 (sıfır) ve 1 (bir) arasında olmasından dolayı 2. şeklin 1. şekle göre daha karmaşık bir yapıda olduğu açıktır. 124

12 Şekil Yılı Toplam İstihdamdaki Büyümeye Ait Dendogram (+) Büyüme Gösteren Ülkeler (-) Büyüme Gösteren Ülkeler Şekil 4. Toplam İstihdamdaki Büyümenin Çok Boyutlu Ölçekleme Analizi İle Gösterimi Şekil 3 ve 4, ülkelerdeki toplam istihdamdaki büyümeyi göstermektedir. Kümeleme analizine ait dendograma bakıldığında, Türkiye nin Almanya Polonya ve Malta ile bir küme içinde bulunduğu gözlemlenmiştir. Çok Boyutlu Ölçekleme analizine ait şekle bakıldığında ise ülkelerin 2 farklı grupta toplandığını söylemek mümkündür. Ülkelere ait büyümeler dikkate alındığında eksi ve artı gelişimlerin bulunduğu söz konusudur. Bu yüzden ülkeler 2 farklı grupta toplanmıştır. Eksi büyüme gösteren ülkeler; Almanya, Avusturya, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Hollanda, Malta, Polonya, Portekiz, Slovenya, Türkiye, artı büyüme gösteren ülkeler ise; Belçika, Estonya, İngiltere, İrlanda, İspanya, İtalya, Kıbrıs Rum Kesimi, Letonya, Litvanya, Lüksemburg, Slovakya olarak sıralanmıştır. 125

13 Şekil 5. Ülkelerin Yurt İçi Hâsılalarındaki Reel Büyüme Hızlarına Ait Dendogram (2003 yılı itibari ile) Şekil 6. Ülkelerin Yurt İçi Hâsılalarındaki Reel Büyüme Hızlarının Çok Boyutlu Ölçekleme Analizi İle Gösterimi Şekil 5 ve Şekil 6, ülkelere ait Gayrisafi yurt içi hasılalarındaki reel büyüme hızlarına aittir. Hızlar dikkate alındığında, öncelikli olarak dikkati çeken, Letonya ve Litvanya nın diğer ülkelerden farklılıklar gösterdiğidir. Kümeleme analizine göre bu iki ülke diğer ülkelerden ayrı bir küme oluşturmuş, Çok Boyutlu Ölçekleme Analizi ne göre ise, diğer ülkelerden daha uzak bir şekilde konumlandırılmıştır. Yine ülkelerin gösterdiği eksi ve artı hızlara göre ülkeler kendi içlerinde homojen aralarında ise heterojen gruplar oluşturmuşlardır. 126

14 Şekil 7. Ülkelerin Uzun Dönem İşsizlik Hızlarına Ait Olan Dendogram Şekil 8. Ülkelerin Uzun Dönem İşsizlik Hızlarının Çok Boyutlu Ölçekleme Yöntemi ile Gösterimi Şekil 7 ve Şekil 8, dördüncü değişken olarak belirlenen uzun dönemdeki işsizlik hızlarına aittir. Hem kümeleme hem de çok boyutlu ölçekleme analizine göre Polonya ve Slovakya nın işsizlik hızlarının diğer ülkelerden anlamlı bir şekilde farklılık gösterdiğini söylemek mümkündür. Elde edilen verilere bakıldığında, Polonya % 10,70 lik, Slovakya ise % 11,10 luk bir hıza sahiptir. Türkiye ise % 2,40 lık bir hızla göstermekle birlikte Estonya Yunanistan ve Letonya nın içinde bulunduğu kümeye dahil olmuştur. Ele alınan son değişken olarak Bilgi Teknolojilerindeki harcamaların GDP içerindeki payı ele alınmıştır. Ülkelerin sahip olduğu değerlere ait analiz sonuçları aşağıdaki gibidir. 127

15 Şekil 9. Bilişim Teknolojisi Harcamalarının GDP İçindeki Sahip Olduğu Paya Göre Oluşturulan Dendogram Şekil 10. Bilişim Teknolojisi Harcamalarının GDP İçindeki Sahip Olduğu Payın Çok Boyutlu Ölçekleme ile Gösterimi Elde edilen sonuçların birbirleri ile benzerlik gösterdikleri söylenebilir. Her iki şekle bakıldığında İngiltere nin sahip olduğu payın en yüksek olduğu gözlemlenebilir. İngiltere nin tek başına bir küme oluşturduğu ve uzaklık olarak diğer ülkelerden en fazla uzaklık gösterdiği yine bu şekillerde açık olarak görülmektedir. Ele alınan değişkenler bu on şekilde detaylı olarak incelenmiştir. Son olarak, değişkenlerin hepsi bir arada ele alındığında hem Türkiye nin hem de AB ye üye olan ülkelerin konumunu görmek mümkündür. Bu analiz sadece Çok Boyutlu Ölçekleme yöntemi ile yapılmıştır. Sonuçlara ait değişken aşağıdaki gibidir. 128

16 Şekil 11. Tüm Değişkenlere Göre Ülkelerin Konumlandırılmasının Çok Boyutlu Ölçekleme Yöntemi ile Gösterimi 4. SONUÇ VE TARTIŞMA Bu çalışma, son yıllarda hız kazanan Türkiye ve Avrupa Birliği ilişkilerine farklı bir açıdan bakmaya çalışmış, ele aldığı değişkenler ile Türkiye ile birliğe üye olan ülkeleri karşılaştırmıştır. Karşılaştırmalarda, çok değişkenli istatistiksel yöntemlerden Kümeleme Analizi ve Çok Boyutlu Ölçekleme analizini birlikte kullanılmış ve sonuçlar görsel bir şekilde gösterilmiştir. Türkiye ve AB ülkelerini ele alınan değişkenler itibari ile incelemek ve sadece bu hedeflere göre genellemeler yapmak elbette mümkün değildir. Diğer çalışmalarda farklı değişkenler ele almak ve bu değişkenlerle de karşılaştırmalar yapmak bu çalışmayı destekleyecektir. Sonuçlara genel olarak bakıldığında, değişkenlere ait analiz sonuçlarına göre, Türkiye nin diğer ülkelerden anlamlı farklılıklar göstermediği gözlemlenmiştir. Türkiye nin ülkelerden anlamlı farklılıklar göstermesi, her iki analizde de farklı yorumlara yol açması anlamına gelmektedir. Örneğin, bu beş değişkene göre yapılan kümeleme analizinde Türkiye hep tek başına bir küme oluştursaydı, yapılan kıyaslamaların yeterli olmadığı, mutlaka analizlere farklı değişkenlerin alınması gerektiği söz konusu olacaktı. Bu yüzden, hangi değişkenlerin kıyaslamalar için ele alınmasının belirlenmesi çalışmayı daha özgün hale getirecektir. Ülkemizin, coğrafi konumunun önemi, sahip olduğu genç nüfus ve kültürel yapısının yanı sıra, ekonomisindeki istikrarı koruma çabaları sayesinde gelişimini sürdürebilir kılması mümkündür. Ancak, işsizlik, gelir seviyesindeki dağılımın oldukça çarpık olması, hem kamusal hem de ulusal borçlanmasının ülkeye getirdiği dezavantajlar ve bunun gibi diğer nedenlerin detaylı bir şekilde ele alınması ve birlikle olan bütünleşme sürecinde incelenmesi ve çözülmesi gerekmektedir. Bütünleşme sürecinin kısa vadeye sahip olmadığı bilinmektedir. Bu yüzden ilerleyen zamanlarda gelişmelerin yakından takip edilmesi de önemli olarak görülmektedir. 129

17 KAYNAKLAR BAĞIMSIZ TÜRKİYE KOMİSYONU RAPORU (2004), Avrupa da Bir Sözden Fazlası mı?, British Council and the Open Institute, Brüksel, Belçika. LAWRENCE P., ETKİN, L.P., HELMS, M.M., TURKKAN U. and MORRİS D.J. (2000) The Economic Emergence of Turkey, European Business Review, 12(2), NAKİP, M. (2003), Pazarlama Araştırmaları, Teknikler ve (SPSS Destekli) Uygulamalar, Ankara, Seçkin Yayınevi. OĞUZLAR, A. (1995), Çok Boyutlu Ölçekleme ve Kümeleme Analizi Arasındaki İlişkiler, Uludağ Üniversitesi İ.İ.B.F Dergisi, 18(2) ÖZDAMAR, K (1999), Paket Programlar ile İstatiksel Veri Analizi I : MINITAB, SPSS, SYSTAT, Eskişehir, Kaan Kitabevi. TATLIDİL, H. (1996), Uygulamalı Çok Değişkenli İstatistiksel Analiz, Ankara, Cem Web Ofset Ltd. Şti. YÖRÜK, B.K., Zaim O. (2003), Measuring the Quality of Life in European Union,International Journal of Social Economics, 30(11), EUROPEAN NATION AND OFFICIAL STATISTICS: A STUDY ON THE COMPARISON OF COUNTRIES ABSTRACT In this study, the variables that Turkey and the European Union has been taken up and compared with those of member countries. Multivariate statistical techniques have been used to make the comparisons and the results have been evaluated and/ interpreted accordingly. Changes in population, total employment growth, real GMPgrowth rate, total long term unemployment rate and IT expenditures have been included as variables in the study. Based on the variables taken into consideration and its results, it has been concluded that there is no significant difference between Turkey and the other member countries of the EU. In contrast, it has been found that there are many similarities between Turkey and most of the member countries. In terms of changes, it is also stated that the variables have been taken up just for this study and for further studies different variables can be taken into consideration. Key Words: Relation between Turkey and EU, Cluster Analysis, Multidimensional Scaling Analysis 130