TÜRKİYE HİDROELEKTRİK ENERJİSİ ÜRETİM İNDE FIRAT H AVZASININ Ö NEM İ

Transkript

1 TÜRKİYE HİDROELEKTRİK ENERJİSİ ÜRETİM İNDE FIRAT H AVZASININ Ö NEM İ Yrd. Doç. Dr. Yalçın KARABULUT Türkiye endüstrileşmiş bir ülke olabilm ek için, yoğun çaba harcamaktadır. Ancak, endüstrileşme, tek başma gerçekleştirilebilecek bir olgu değildir. Bu, enerji, hammadde, alt yapı, eğitilmiş insan gücü, pazar ile ilişkili ve son derece karışık bir bütünün ortaya koyduğu sorunlaıın çözümlenmesiyle gerçekleşebilir. Öte yandan ülkemizin kalkınma hızını artırarak gelişmiş ülkeler arasına girebilmesi gayrisafi millî hasılasını artırm asına bağlıdır. Bunun da gerçekleşebilmesi için en önemli etken endüstriyel üretimin artm asıdır. Bu bakım dan enerji temini büyük önem taşım aktadır. Ayrıca sosyal kalkınmada da enerjiye büyük ihtiyaç vardır. Ülkede kişi başına düşen enerji tüketim m iktarı ne kadar çok ise ülkenin sosyal gelişme düzeyi de o ölçüde yüksektir. Bu hususlar enerjinin bir ülkenin gerek sosyal gerekse ekonomik kalkınmasındaki önemini ortaya koym aktadır. Nitekim kişi başına en fazla mekanik enerji tüketen ülkelerin ekonomik yönden de fâzla gelişmiş ülkeler olduğu bilinmektedir. Ayrıca gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde kazanılmış olan tecrübeler, yeterli m iktarda enerjinin zam anında sağlanılmasının ekonom ik kalkınm ada en önemli faktör olduğunu gösterm ektedir. Ekonom ik kalkınm ada millî prodüktivitenin artırılm ası doğrudan doğruya enerjinin etkinliğinden kaynaklandığı gibi, kişilerin prodüktivitelerinin artırılmasında da önemli faktörlerden biri, kişi başına düşen enerji m iktarının artırılmasıdır. Nitekim çeşitli ülkelerde kişi başına düşen millî gelir ile kişi başına düşen enerji m iktarları a rasında çok yakın bir korelasyonun olması bu görüşü desteklemektedir. İnsanlar daha rahat yaşayabilmek için geliştirdikleri teknoloji sayesinde daha büyük enerji kaynaklarına ihtiyaç duym aktadırlar. Bu bakım dan enerji ihtiyacının, insanın başarıya ulaşması ile her geçen gün artarak devam edeceği bir gerçektir.

2 186 H idroelektrik Enerjisi Üretiminde Fırat Havzasının Önemi G ünüm üz teknolojisinin vazgeçemeyeceği bir kaynak olan elektrik enerjisi, hidrolik, termik, nükleer, doğal gaz, jeotermal, rüzgâr gibi pirimer enerji kaynaklarından faydalanılarak elde edilmektedir. Bu kaynaklar arasında akarsular, potansiyeli, sürekliliği ve temiz olması nedeniyle önemli bir enerji kaynağıdır. İnsanın bu önemli güçten yararlanm a girişimleri tarihin çok eski dönemlerine kadar inmektedir. Nitekim, Orta Çağda akarsuların enerji kaynağı olarak önem kazanması ve kullanılmaya başlanmasıyla kereste fabrikaları, demir atölyeleri ve diğer bir takım imalâthaneler kontrol edilebilen akarsuların çevresinde toplanmasını sağlamış ve endüstrinin coğrafî dağılışını etkilemiştir. Ancak 19. yy. ortalarında maden köm ürünün ısı enerjisi kaynağı olarak kullanılmasıyla bir süre önemini kaybeden su gücü, türbin ve dinam onun icad edilmesiyle yeniden önem kazanm ıştır. Bugün dünya enerji üretiminin % 64 ü termik, % 19.5 i hidrolik, % 16.2 si nükleer, % 0.3 ü de jeoterm al kaynaklardan sağlanmaktadır. G örülüyor ki dünya elektrik enerjisinin 1 / 5 i hidrolik kaynaklardan tem in edilmektedir. Ülkemizde hidrolik kaynakların elektrik enerjisi üretim indeki payı % 40 tır (G rafik: 1). Türkiye A kdeniz iklim kuşağı içinde yeralan bir ülkedir. Bu yüzden akarsuların debileri pek zengin olmadığı gibi rejimleri de düzensizdir. Su gücü potansiyeli açısından bu olumsuzluğa karşı yurdumuz, kadem e kadem e yükselen ovalar, yaylalar ve dağların m eydana getirdiği ortalam a yükseltisi 1132 m. olan yüksek bir ülkedir. Şu halde Türkiye, M O R FO M ETR İK ve JEOM O RFO LOJİK şartlar ve bunların akarsu yataklarında m eydana getirdiği PE T R O G R A FİK ve TEK TO N İK menşeli meyil ve meyil kırıklıklarıyla akarsu yataklarında baraj yapımına elverişli sitlerin çokluğu sebebiyle su gücü açısından zengin bulunm aktadır. Ortalam a mm. yağış alan Türkiye ye yılda ortalam a 501 km 3, yağış düşmektedir. Gerçekleşen bu yağışın % 37 sini oluşturan km 3. ü akış durum una geçmekte, geri kalan kısmı buharlaşma bitkisel terleme, v.b. gibi nedenlerle akış durum una geçememektedir (G rafik: 2). Yapılan hesaplamalar akarsularımızın taşıdığı suyun ancak % 51 inden (95 km 3.) yararlanabileceğimizi ortaya koym aktadır (G rafik: 3). Geri kalan kısım, sularda yaşayan canlıların korunm ası, su kirlili-

3 H idroelektrik Enerjisi Üretiminde F ırat Havzasının Önemi 1B7-2Ç f 1 LU at, O 22 s c< UJ Z W O ı_ u X at H LÜ LU UJ at O HI < e; O ğinin önlenmesi, baraj yapılarak depolamanın mümkün olmaması ve devletler hukuku açısından ortaya konan yükümlülükler nedeniyle akıp gitmektedir. Bugün yıllık kullandığımız su m iktarı 25.2 km 3, tür. Bu m iktar, kullanılabilecek suyun % 27 sini oluşturm aktadır.

4 188 H idroelektrik Enerjisi Üretiminde F ırat Havzasının Önemi G R A FİK : 2 - TÜ R K İY E YE D Ü ŞEN Y ILLIK ORTALAM A Y A Ğ IŞIN AKIŞ D U R U M U N A G EÇEN KISM I fz= ~ 9Dîğer kısmı 33A kış Durumuna Geçen Türkiye, DSİ tarafından drenaj alanları itibariyle 26 havzaya ayrılmıştır. Bunlar arasında Fırat Havzası; yağış alanı kmortalam a akimı km 3, hidroelektrik santral sayısı 81 adet, kurulu gücü 9650 Mw, ortalam a üretimi Gwh. ve güvenilir enerji üretim i G\vh ile ilk sırada yer alm aktadır (Tablo: 1).

5 H idroelektrik Enerjisi Üretiminde i'ira t Havzasının Öneiîii 189 G R A FİK : 3 -Y IL L IK AKIŞ D U R U M U N A GEÇEN SUYUN TU KETİ LEB İLECEK. M İK TA R I Diğer kısmı TüketilebUecek Y ukarıda belirtildiği gibi yurdum uzda, yıllık ortalam a akış durum undaki su potansiyelinde Fırat Havzası mn payı 31.6i km 3. :le % 1 7 dir (Grafik: 4). Söz konusu havzanın, sahip olduğu bu büyük su gücünün doğal bir sonucu olarak ülkemizdeki en büyük hidroelektrik tesislerinin bu havzada kurulm asına neden olm uştur. Bugün Fırat Havzasın-

6 190 H idroelektrik Enerjisi Üretiminde Fırat Havzasının Önemi Tablo 1. Fırat Havzasının Türkiye Bütünündeki Payı Yağış alanı Km2 Yıllık ort. yağış Km3 Ort. yıllık akış Yıll. HES. akış say. oranı Kurulu gücü (M W) Enerji (GWh) Ortala. Güven. Türkiye Fırat Havzası Fırat Hav. % G R A FİK : 4 -Y IL E IK AKIŞA GEÇEN SU POTANSİYELİNDE FIRA T HAVZASININ PAYI E j Diğerleri H=== F,rat f~ja v z a S

7 H idroelektrik Enerjisi Üretiminde Fırat Havzasının Önemi 191 da yeralan 8 üniteden oluşan 1330 Mw kurulu gücündeki KEBAN, 6 üniteden oluşan 1800 Mw lık KARAKAYA, aynı zamanda Türkiye nin en büyük kapasiteli hidroelektrik santralleridir. Ayrıca 8 üniteden oluşan 2400 M w lık gücüyle Türkiye nin en büyük projesi ve dünyada da ünlü olan, pek yakın bir gelecekte hizmete girecek olan A tatü rk H idroelektrik Santralı da bu havzada yer alm aktadır. A tatürk Hidroelektrik Santralının planlandığı dönemde bütün ünitelerinin üretime geçmesiyle Fırat Havzasında sadece KEBAN- K A RA K A Y A -A TA TÜ RK hidroelektrik santralleri Türkiye'nin 5530 Mw. lık kurulu güce sahip olmasını sağlayacaktır. Fırat Havzasının en büyük tesislerinden olan bu üç santralden üretilecek Hwh. lik enerji, Türkiye hidroelektrik üretimini Hvvh a ulaştırmış olacaktır. Ülkemizde projesi yapılmış olan 486 adet hidroelektrik santralının yıllık ortalam a üretim kapasitesi Mw. ve Gwh. ortalam a üretim kapasitesine ulaştırmıştır yılı başında bu p ro jenin 61 i gerçekleştirilerek 6755 Mw. kurulu güce Hwh. ortalama üretim kapasitesine ulaşılmıştır. Bu değer toplam ekonomik kapasitenin % 20'i dir. Aynı yıl itibariyle Fırat Havzası, Türkiye bütünü içinde Mvv. lık kurulu güçle % 47.6 lık, Gwh. ortalam a üretimle % 55.2 lik paya sahip bulunm aktadır. Bu da gösteriyor ki Fırat Havzası bugün mevcut kurulu gücü ile Türkiye H idroelektrik üretim inin yarısından çoğunu sağlam aktadır (Tablo: 2). SONUÇ Endüstrileşme; enerji, hammadde, altyapı, eğitilmiş insan gücü ve pazarla ilişkili olan bir olgudur. Buna bağlı olarak m eydana gelen endüstriyel üretim, bir ülkenin hem ekonom ik, hemde sosyal gelişmişliğini yansıtm aktadır. N itekim kişi başına en çok m ekanik enerji tüketen ülkeler, ekonom ik ve sosyal yönden de gelişmiş ülkeler olarak nitelendirilirler. Teknolojinin gelişmesiyle her geçen gün daha büyük enerji kaynaklarına ihtiyaç duyulduğu bir gerçektir. Bu kaynaklar arasında ak arsular, gerek potansiyeli ve sürekliliği, gerekse temiz olması sebebiyle önemli enerji kaynaklan arasındadırlar. Nitekim, eski dönemlerde de endüstri kuruluşlarının pek çoğunun, daha ziyade kontrol edilebilen akarsular çevresinde coğrafî bir dağılım gösterdiği konusundaki bilgiler bu önemi vurgulam aktadır.

8 192 H idroelektrik Enerjisi Üretiminde F ırat Havzasının Önemi Tablo 2. Fırat Havzası Hidroelektrik Santralleri 1991 YILI BAŞINA K AD AR BİTMİŞ OLANLAR Kurulu Enerji 11 ES Adı gücü (MW) Ortalama Güvenilir Açılışı Derme Girlevik Hazar Kernek Hazar Keban Karakaya Tercan Toplam Türkiye F. Hav. % İNŞA H ALİN DEKİ HİDRO ELEKTRİK SANTRALLERİ A tatürk Mercan Özlüce-Peri Kuzgun KESİN PROJESİ H AZIR OLAN H İDRO ELEKTRİK SANTRALLERİ Birecik Karkanıış Şanlıurfa (T) Tohma-Medik KESİN PROJESİ YAPILAN HİDROELEKTRİK SANTRALLERİ Alpaslaıı Mursal PLANLAMA D U R U M U VAR OLAN H İDROELEKTRİK SANTRALLERİ Ahıköy Ahıköy-II Fatopaşa Girlevik Hacılar Konaktepe Mursal Uzunçayır PLANLAMA RAPORU YAPILMAKTA OLAN HİDRO ELEKTRİK SANTRAL. A paslan Derme-Kapuluk Koçali Fırat H. Top Türkiye F. Hav. %

9 H idroelektrik Enerjisi Üretiminde Fırat Havzasının Önemi 193 Bugün dünya enerji üretiminin % 17.5 i hidrolik kaynaklardan sağlanm aktadır. Ülkemizdeki hidrolik kaynakların elektrik üretim indeki payı % 40 tır. Bu durum, ülkenin m orfometrik ve jeomorfolojik şartları sebebiyle akarsu yataklarım ızın baraj yapım ına elverişli imkânlara sahip olm asından kaynaklanm aktadır. Türkiye de, DSİ tarafından drenaj olanakları itibariyle ayrılan 26 havza içerisinde Fırat Havzası nın su potansiyeli 31.6i km 3, ile % 17 dir. Havzanın sahip olduğu bu büyük su gücü, ülkemizin en büyük hidroelektrik tesislerinin burada kurulm asına sebep olm uştur. Bunlardan Keban 1330 Mw, K arakaya 1800 M w, A tatürk ise (yakında bütün ünite'eriyle hizmete girince) 2400 Mw. kurulu güce sahip hidroelektrik santrallerimizdir. Yalnızca bu üç tesisten elde edilecek Gwh lık enerji, Türkiye hidroelektrik enerjisi üretimini Gwh a ulaştırm ış olacaktır. n i n i U!\I\ mm ra w 3 FIRAT 2 BARA0 KRETİ 3 ÖN BffTARDO MitKOtUKTÚt A MAKSAR BATARDOSU S. SU MJIA VAPİS'. 6 D0LUSAVAK 7 0ERİVASY0N TÜWUERÍ fi CÇBRtBORULAR 9 SANTRAL GALERİSİ 1Z BETON TESİSLERİ İ3 OtlflR KFSME. BÜKME ATÖLYESİ 14. ATÖLYELER StlIOl BULUWNGWM YER Foto: 1. A tatürk Barajı planı

10 H idroelektrik Enerjisi Üretiminde Fırat Havzasının Ünenıi Foto: 2. Atatürk Barajı dolgu gövdesi Foto: 3. A tatürk Barajı gövdesinin bitimine yakın bir zamandaki çalışmalar

11 H idroelektrik Enerjisi Üretiminde F ırat Havzasının Önemi 195 Foto: 4. Atatürk Barajının savak kısmı F o to : 5. Karakaya Baraj gölü ve enterkonnekte sisteme bağlantısını sağlayan yüksek gerilim hattı