Türkiye nin İthalat ve İhracat Bağımlılığı: Seçilmiş Ülke Örnekleri Üzerine Ampirik Bir Uygulama

Transkript

1 EGE AKADEMİK BAKIŞ / EGE ACADEMIC REVIEW Cil: 3 Sayı: 2 Nisan 203 ss Türkiye nin İhala ve İhraca Bağımlılığı: Seçilmiş Ülke Örnekleri Üzerine Ampirik Bir Uygulama Dependency of Impor and Expor of Turkey: An Ampirical Applicaion for Seleced Counries Yusuf Ekrem AKBAŞ, Mehme ŞENTÜRK 2 ÖZET Bu çalışmada, 990:M0-202:M09 döneminde Türkiye nin; Fransa, Almanya, Hollanda, İalya, İspanya, İngilere, Belçika, Lüksemburg, Danimarka, Rusya Federasyonu, ABD, İran, Suudi Arabisan, Çin, Birleşik Arap Emirlikleri ve Irak ile gerçekleşirmiş olduğu ihala ve ihraca işlemlerininbirbirine bağımlı olup olmadığı analiz edilmişir.ilk olarak ihala ve ihraca serilerinin birim kök içerip içermediği Augmened Dickey-Fuller (979), Zivo-Andrew (992) ve Lumsdaine-Papell (997) birim kök esleriyle analiz edilmişir. Bu eslerin sonucunda ihala ve ihraca serilerinin birim kök içerdiği espi edilmişir. Daha sonra ihala ile ihraca serisi arasında uzun dönemli ilişki olup olmadığını anlayabilmek için Haemi-J esi kullanılmışır. Bu es sonucunda ihala ve ihraca serileri arasında eşbüünleşme olduğu espi edilerek, Türkiye nin çalışmaya konu olan bu 6 ülkeyle gerçekleşirmiş olduğu ihraca ve ihala işlemlerinde bağımlılık olduğu sonucuna varılmışır. Anahar Kelimeler: İhala, ihraca, Türkiye, lumsdainepapell, haemi-j. ABSTRACT In his sudy, i was analysed haimpor and expor ransacions, whichcarried ou wih France, Germany, Holland, Ialy, Spain, Grea Briain, Belgium, Luxemburg, Denmark, Russia, he U.S., Iran, Saudi Arabia, China, Unied Arab Emiraes and Iraq wheher are dependen one oneher, in he period 990:M0-202:M09.Firs of all, i was analysed wheher series of impor and expor have conain uni roo wih Augmened Dickey-Fuller (979), Zivo-Andrew (992) and Lumsdaine- Papell (997) uni roo ess. As a resul of hese ess, i was deermined series have conain uni roo. Then, i was used Haemi-J es o able o undesand wheher here is a coinegraion beween impor and expor. As a resul of his es, i was deermined ha here is a coinegraion beween impor and expor and i was concluded ha here is a dependence in ransacions of impor and expor, which is he subjec of sudy of Turkey carried ou his 6 counries. Keywords: Impor, expor, Turkey, lumsdaine-papell, haemi-j.. GİRİŞ Türkiye 980 sonrasında liberalizasyon sürecine hızla girmişir. Bu süreç kısa ve uzun vadeli yabancı sermaye akımlarının yur içine ve yur dışına serbesçe ransfer edilebilmesinden serbes dış icaree kadar birçok alanı kapsamakadır. Bir ülkede ihraç malı içerisinde ihal malı oranının yüksek olması o ülkenin ara malı, yaırım malı ve eknoloji ve beşeri sermayeden yoksun olduğunu göserir. Dolayısıyla bir ülkenin ara malı, ham madde, beşeri sermaye ihal ederek ihracaını arırması ve ekonomik büyüme gerçekleşirmesi ilgili ülkenin ihalaa dayalı bir ekonomik büyüme süreci içerisinde olduğunu göserir. Bu ür büyüme sürecinde bulunan ülkelerde ihracaı arırmak ve ekonomik büyüme elde emek için ihalaa da ihiyaç vardır. Bu yüzden ihala ve ihraca işlemleri birbirleriyle bağlanılı olabilir. Ayrıca, makro ekonomi eorisine göre diğer değişkenler sabi olmak koşuluyla ihala, reel döviz kuru ve ulusal gelirden ekilenirken ihraca ise yabancı ülke gelirleri ve reel döviz kurundan ekilenmekedir. Yabancı ülke gelirlerinde azalma meydana gelirse bu ülkelerin ihalaı ve buna bağlı olarak bu ülkelerin ihracaçısı konumundaki ülkelerin ihracaı azalır. Yabancı ülkelerin ihracaçısı konumundaki ülkelerin ihracaındaki daralma bu ülkelerin gelir düzeyini azalır. İhala, ulusal gelir düzeyine bağlı olduğu için gelir düzeyindeki azalma ihalaı olumsuz ekiler. Dolayısıyla ihala ile ihraca arasındaki ilişki farklı nedenlere dayalı olabilir. Türkiye son yıllarda ihracaa dayalı bir ekonomik büyüme süreci yaşamakadır. Ancak, bir yandan Türkiye nin 2000 yılı sonrasında ihracaa dayalı bir büyüme sürecine girmesi diğer yandan Türkiye nin ihalaında da önemli arış görülmesi, Türkiye de ihraca ve ihalaın birbirine bağımlı olup olmadığını ve bir bağımlılık varsa bu bağımlılığın nedenlerini oraya koyma ihiyacını doğurmuşur. Buna ilave olarak, Yrd. Doç. Dr., Adıyaman Üniversiesi, İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi, İkisa Bölümü, akbasyea@gmail.com 2 Öğr. Gör., Kilis 7 Aralık Üniversiesi, Kilis Meslek Yüksekokulu, Dış Ticare Bölümü, msenurk@kilis.edu.r 9

2 Yusuf Ekrem AKBAŞ, Mehme ŞENTÜRK lieraürde Türkiye nin ihraca ve ihalaının birbirine bağımlı olup olmadığını inceleyen çalışmalarda daha çok sandar birim kök, eşbüünleşme ve nedensellik eslerinin yapılması, Türkiye de 99, ve son olarak 2008 yıllarında yaşanan ekonomik krizlerin neden olduğu yapısal değişimleri de dikkae alan bir ampirik uygulama yapmamızda önemli rol oynamışır. Çalışmada Türkiye nin Fransa, Almanya, Hollanda, İalya, İspanya, İngilere, Belçika, Lüksemburg, Danimarka, Rusya Federasyonu, ABD, İran, Suudi Arabisan, Çin,Birleşik Arap Emirlikleri ve Irak ile gerçekleşirmiş olduğu ihala ve ihraca işlemlerinin birbiriyle ilişkili olup olmadığı açıklanmaya çalışılmışır. Bu ülkelerin ercih edilme nedeni, Türkiye nin dış icareinde önemli yeri olmalarından kaynaklanmakadır. Çalışmaya konu olan bu ülkelerin Türkiye nin dış icareinde önemli bir yeri vardır. Dış icare hacmi bakımından birçok dönemde Türkiye nin dış icare yapığı ülkeler sıralamasında ilk 6 ülke çalışmaya konu olan bu ülkelerdir. Bu ülkeler genellikle Türkiye nin hem ihraca hacmi hem de ihala hacmi bakımından dış icare yapığı ülkeler sıralamasında ilk sıralarda yer almakadır. Ayrıca, yeeri kadar yapılanampirik çalışma olmasa bile Türkiye de ihala ile ihraca arasında ilişki olup olmadığını analiz eden çalışmalarda oplam ihala ve ihraca uarları dikkae alınarak analizler yapılmışır. Çalışmamızda oplam mal ihracaı ve ihalaı yerine Türkiye nin ihraca ve ihala işlemlerinde önemli yeri olan ülkelerin çalışmaya konu edilmesi, Türkiye nin dış icare işlemlerinde bağımlılık olup olmadığını değerlendirebilmenin yanındadış icare kanalıyla bir ülkedeki isikrarsızlığın ilgili ülkenin dış icare yapığı ülkelere yayıldıkan sonra ekrar kendi üzerine dönmesi anlamına gelen Dış Yansıma gerçekleşip gerçekleşmediğini değerlendirme imkânı da sağlamışır (Seyidoğlu, 2003:60). Bu yüzden, çalışmada Türkiye nin ihraca ve ihala işlemlerinin birbirine bağımlı olup olmadığını analiz emek için Türkiye nin dış icare hacminde önemli yeri olan bu 6 ülke ele alınmışır. Bu çalışmanın amacı, Türkiye nin Fransa, Almanya, Hollanda, İalya, İspanya, İngilere, Belçika, Lüksemburg, Danimarka, Rusya Federasyonu, ABD, İran, Suudi Arabisan, Çin,Birleşik Arap Emirlikleri ve Irak ile gerçekleşirmiş olduğu ihala ve ihraca işlemlerinin birbirine bağlı olup olmadığını yapısal değişimleri de dikkae alarak analiz emekir. Çalışma konusuyla ilgili yapılmış ampirik çalışmalar olmasına rağmen bu çalışmalarda lieraür kısmında da belirildiği gibi yapısal değişimleri dikkae alan yönemler kullanılmamışır. Dolayısıyla, bu çalışma lieraürdeki bu eksikliği gidermekedir. Çalışma, şu şekilde düzenlenmişir: İkinci bölüm lieraür incelemesinden oluşmakadır. Çalışma konusuyla ilgili olarak yapılan çalışmalar bu bölümü oluşurmakadır. Üçüncü bölümde, çalışmada kullanılan değişkenler ve bu değişkenlere ai veriler yer almakadır. Ayrıca, çalışmada kullanılan yönemler bu bölümde açıklanmakadır. Dördüncü bölümde, ampirik bulgular yer almakadır. Çalışmada kullanılan ekonomeri yönemlerinin sonuçları bu bölümde açıklanmışır. Son olarak beşinci bölüm, sonuç kısmından oluşmakadır. 2. LİTERATÜR İNCELEMESİ İhraca ve ihalaın bağımlılığı ile ilgili lieraürde yapılmış çalışmalar açıklanırken Türkiye yi ve Türkiye nin dışındaki diğer ülkeleri konu edinen çalışmalara göre sıralama yapılmışır. İlk olarak Türkiye nin dışındaki ülkelerle ilgili yapılmış çalışmalar ele alınmışır. Abeysinghe (998), döneminde; Singapur da çeyrek dönemlik büyüme ve aylık dış icare verilerini eş büünleşme analizi ile incelemiş ve söz konusu değişkenler arasında önemli ölçüde ekileşim olduğu sonucuna ulaşmışır.tayland da enerji ihalaıyla ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi inceleyen Adams (2000) e göre, ekonomik kalkınma sürecinde enerji ihalaı hızla armakadır dönemi için yapılan analizde değişkenler arasında yüksek korelasyon bulunmakadır. Ramos (2000) Porekiz de yılları arasında oplam ihraca ve ihala ve ekonomik büyüme arasında ilişki olup olmadığını espi edebilmek için yapmış olduğu eşbüünleşme ve nedensellik esi sonucunda değişkenler arasında eşbüünleşme ve nedensellik ilişkisi olduğu sonucuna ulaşmışır döneminde 0 ülkede ihala ve ihraca arasındaki ilişkiyi eş büünleşme ve yapısal kırılma esleri ile inceleyen Arize (2002) ye göre; düşük gelirli ülkelerde %7, gelişmeke olan ülkelerde %8 ve gelişmiş ülkelerde ise %7 oranında ihraca ihalaa bağımlıdır. Yani ülkelerin gelişmişlik düzeyleri arıkça ihracaın ihalaa olan bağımlılığı da armakadır. Gerni v.d. (2008) döneminde, Türkiye de ihalaa dayalı ihraca ve ekonomik büyüme ilişkisini regresyon analizi ve Granger nedenselliği ile sorgulamışlardır. Buna göre; sermaye ve ara malı ihalaı, ihracaı arırmaka, bu da sanayi üreim endeksinin armasına neden olmakadır. Tüm bu ekileşimler ekonomik büyümeyi de olumlu ekilemekedir. Pisoresi ve Rinaldi (20), Ramos (2000) un yapığı çalışmayla aynı konuyu İalya için çalışmış ve Ramos ile benzer sonuçlar elde emişir. Alam (202) Lain Amerika ülkeleri olan, Meksika ve Brezilya da nihai ürün ihracı, sermaye malı ihalaı ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi eş büünleşme analizi ile sorgulamış ve değişkenler arasın- 96

3 Türkiye nin İhala ve İhraca Bağımlılığı: Seçilmiş Ülke Örnekleri Üzerine Ampirik Bir Uygulama da çok güçlü bir ekileşim espi emişir döneminde Hindisan da perol ihalaının, ekonomik büyüme ve ihraca üzerindeki ekilerini inceleyen, Chakrabary ve Chakravary (202) ye göre; perol ihalaı, ihraç malı üreimine yönelik enerji ihiyacını karşılayan en önemli girdidir. Ayrıca, VAR ve Vekör Haa Düzelme Modeli sonuçlarına göre, perol ihalaı uzun dönemde ihracaın nedeni, ihraca ise büyümenin lokomoifi konumundadır. Chen ve Dong (202) Çin de döneminde ihala, ihraca, ekonomik büyüme, fiziki ve beşeri sermaye soku arasındaki ilişkiyi panel veri analiziyle incelemişlerdir. Ayrıca, paramerik olmayan lineer öngörü meodunu kullanmışlardır. Buna göre; fiziki ve beşeri sermaye soku ile ihala ve ihraca hacmindeki arışlar ekonomik büyümeyi olumlu ekilemekedir. Türkiye nin dışındaki ülkelerle ilgili çalışmalar yukarıda açıklandığı gibi genelde ihraca ve ihala arasındaki ilişkiyi incelemek için ekonomik büyümeyi de analize kamışır. Türkiye ile ilgili yapılan çalışmalarda ise daha çok ekonomik büyüme yerine döviz kuru analize kaılmışır. Aydın vd. (200), Barışık ve Demircioğlu (2006), Gül ve Ekinci (2006), Yılmaz ve Kaya (2007), Akaş (200), İnançlı ve Konak (20), Yıldırım ve Kesikoğlu (202) Türkiye de döviz kuru, ihala ve ihraca arasında ilişki olduğunu vurgulamakadırlar. Zengin ve Terzi (99) ise döviz kuru, ihraca ve ihala arasındaki ilişkide değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişki ve nedensellik olmadığını savunmakadır.. Türkiye ile ilgili yapılan çalışmalarda ihala, ihraca ve ekonomik büyümeyi de modele kaıp analiz eden çalışmalar bulunmakadır. Tuncer (2002), Akaş (2009) ve Soyyiği (200) ekonomik büyüme, ihraca ve ihala arasında ilişki olduğunu savunmakadırlar. 3. VERİ VE METODOLOJİ Bu çalışmada, 990:M0-202:M09 döneminde Türkiye nin Fransa, Almanya, Hollanda, İalya, İspanya, İngilere, Belçika, Lüksemburg, Danimarka, Rusya Federasyonu, ABD, İran, Suudi Arabisan, Çin, Birleşik Arap Emirlikleri ve Irak olmak üzere 6 ülkeden yapmış olduğu ihala ile bu ülkelere yapmış olduğu ihraca arasında bağımlılık olup olmadığı analiz edilmişir. Bu ilişkiyi inceleyebilmek için ihala ve ihraca serileri kullanılmışır. Bu serilere ilişkin veriler Türkiye Cumhuriyei Merkez Bankası (TCMB) elekronik veri abanından elde edilmişir. Ayrıca seriler logarimik değerleri alınarak analiz edilmişir ve ülkelere ai veriler TCMB elekronik veri abanında mevcu olmasına göre ercih edilmişir. Çalışmada kullanılan veriler aşağıdaki gibidir: : Türkiye nin 990:M0-202:M09 dönemine ai ABD Doları cinsinden logariması alınmış aylık mal ihalaı verilerini, : Türkiye nin 990:M0-202:M09 dönemine ai ABD Doları cinsinden logariması alınmış aylık mal ihracaı verilerini, ifade emekedir. Bu çalışmada, ihala ve ihraca serileri arasında ilişki olup olmadığını espi edebilmek için ilk olarak birim kök esleri yapılmışır. Serilerin durağanlık merebelerini belirleyebilmek için Augmened Dickey-Fuller birim kök esi kullanılmışır. Yapısal kırılmayı dikkae almayan Augmened Dickey-Fuller (979), Kwiakowski-Phillips-Schmid-Shin (992) Phillips-Perron (988) vb. birim kök esleri, serilerde birim kök olduğu halde birim kökün olmadığı sonucunuverebilir. Yapısal kırılmayla birlike seri, yeni bir rende girebilir. ADF, KPSS ve PP esleri, yapısal kırılma nedeniyle serideki kırılmayı dikkae almaz ve serinin içinde bulunduğu bu rendi göz ardı edebilir. Yapısal kırılmayı dikkae alan birim kök eslerinde, yapısal kırılma arihlerine bakılarak serilerin orak hareke edip emediği anlaşılabilir. Tüm bu fakörlerden dolayı yapısal kırılmayı dikkae alan birim kök esleri kullanılmışır. Daha sonra ihala ve ihraca arasında ilişki olup olmadığını daha iyi anlayabilmek için eşbüünleşme esi yapılmışır. Çalışmada, yapısal kırılmaya izin veren birim kök esleri kullandığı için yapısal kırılmayı dikkae alan Haemi-J eşbüünleşme esi kullanılmışır. 3.. Zivo-Andrews Birim Kök Tesi Zivo-Andrews birim kök esi, aşağıdaki 3 modele dayalı olarak yapılmakadır (Zivo ve Andrews, 992:23-): k A ˆA ˆ ˆ A A A ˆ ˆ = µ + θ λ + β + α + j j + j= Model A: ˆ ( ) () y DU y c y e B Model B: ˆB B ˆ ( ˆ B B y ) ˆ ˆ = µ + β γ + DT λ + α y + c j y j + e (2) j= k C ˆC ˆ ( ˆ C C ) ˆ ˆ = µ + θ λ + α + j j + j= Model C: y DU y c y e (3) Burada, =, 2, 3,.,T ahmin dönemini, DU : oralamada meydana gelen kırılma ve DT : rendde meydana gelen kırılma için kukla değişkeni gösermekedir. Bu modellerde, =,2,3,...T rend değişkenini, λ,γ,θ=t/tb kırılma zamanını gösermekedir. Model A oralamadaki kırılma zamanını ve ekisini, model B eğimdeki, üçüncü model ise eğim ve oralamadaki orak kırılmayı gösermekedir. λ kukla değişkeni j=2/t ile j=(t-)/t aralığında ele alınan her bir yıl için hesaplanır. En küçük kareler yönemi kullanılarak kurulan modellerde ά= olup olmadığı es edilir. Bu modellerde k bağımsız değişken sayısının doğru k 97

4 Yusuf Ekrem AKBAŞ, Mehme ŞENTÜRK belirlenmesi önemlidir. Çünkü, bu esin sonuçları ve güvenilirliği k parameresine karşı çok duyarlıdır. Modellerde en küçük isaisiğini veren yıl kırılma yılıdır. Kırılma yılı belirlendiken sonra Zivo- Andrews in (992;Tablo 2,3 ve ) kriik değerleriyle yapılan karşılaşırmayla karar verilir. Hesaplanan es isaisiğinin, Zivo-Andrews in ablo kriik değerinden küçük olması durumunda sıfır hipoezi reddedilerek serinin birim kök içerdiği ve yapısal kırılma ile birlike durağan hale geldiğini beliren alernaif hipoez kabul edilmekedir Lumsdaine-Papell Birim Kök Tesi Lumsdaine-Papell (997) arafından gelişirilen birim kök esinde Zivo Andrews (992) esindeki modeller iki kırılmaya izin verip genişleilerek, Model AA ve Model CC olarak adlandırılmışlardır. Model AA sadece düzeyde iki kırılmaya izin verirken, Model CC hem düzeyde hem de rendde iki kırılmaya izin vermekedir. Zivo Andrews modeline ek olarak ilave bir kukla değişken eklenmekedir. Lumsdaine-Papell esinde kullanılan Model AA ve Model CC aşağıdaki gibidir: Model AA; y = µ + β+ αy + θdu + φdt 2+ di y i+ e i= () DU > TB iken diger 2 2 = 2 Model CC; 0 k > TB iken TB DT = diger 0 y = µ + β + αy + θ DU + φ DT + θ DU 2 + φ DT 2 + d y + e 2 2 i i i= DU > TB iken diger 2 2 = 0 k > TB iken TB DT = diger 0 Yukarıdaki modellerde, TB ilk, TB2 ikinci kırılma zamanını gösermekedir. DU sadece sabie kırılmaya izin veren kırılma için kukla değişkeni, DT ise ikinci kırılma arihi için kukla değişkeni ifade emekedir. Modeller, üm olası kırılma arih çifleri (TB, TB2) için ahmin edilir. Kırılma arihleri olarak α nın isaisiğini minimum yapan değerler seçilir. Uygun gecikme uzunluğu olarak -anlamlılık yöneminin kullanılması önerilmekedir. () Lumsdaine-Papell esinin hipoez esi aşağıdaki gibidir: H o : Yapısal değişim olmadan seri birim köklüdür. H : 2 Yapısal değişimle birlike seri durağandır Haemi-J Eşbüünleşme Tesi Tablo : İhala ve İhraca için ADF Birim Kök Tesi Sonuçları Haemi-J (2009) arafından gelişirilen eşbüünleşme esi, değişkenler arası ilişkide iki yapısal değişime izin vererek, değişkenler arasındaki eşbüünleşmeyi analiz emek emekedir. Haemi-J eşbüünleşme esinde aşağıdaki model dikkae alınır: y= α + α D + α D + β Dx+ β Dx+ u (6) ' ' Eşilik (6) da α birinci yapısal kırılmayı, 0 α birinci yapısal kırılmayla oluşan kırılmayı, α 2 ikinci yapısal kırılmayla oluşan kırılmayı gösermekedir. β 0 yapısal değişimlerden önceki eğim parameresini göserirken, β birinci yapısal değişimin eğimde yaraığı ekiyi, β 2 ikinci yapısal değişimin yaraığı ekiyi ise parameresi gösermekedir. Eşilik (6) da yer alan kukla değişkenler şu şekilde anımlanmakadır: > [ nτ ] iken, > [ nτ 2 ] D = D2 = 0 [ nτ ]. 0 [ nτ 2 ]. Değişkenler arasındaki eşbüünleşme ilişkisini, sıfır hipoezi alında eşbüünleşme olmadığını, alernaif hipoez alında ise iki yapısal kırılmayla birlike eşbüünleşme olduğunu es emek amacıyla bu modelden elde edilen kalınılara ADF esi uygulanır. Daha sonra üm olası kırılma arihleri kullanılarak model ahmin edilir ve en küçük es isaisiğini veren kırılma çifleri uygun kırılma arihleri olarak seçilir.. AMPİRİK BULGULAR Çalışmada, ihala ve ihraca serilerinin durağanlık merebelerini espi edebilmek için ADF birim kök esi kullanılmışır. ADF esi sonuçları Tablo de göserilmişir. Tablo e göre hem ihala hem de ihraca serisi birinci farkı alındığında durağan hale gelmişir. Dolayısıyla ihala ve ihraca serileri birinci merebeden durağandır ve seriler I() dir. Düzey Değeri Birinci Fark Değişkenler Sabili Trendli ve Sabili Sabili Trendli ve Sabili -. (2) (2) -.6() -.62() (2) (2) -.770() -.78 () (No:.Paranez içindeki değerler SIC krierine göre seçilen gecikme uzunluklarını gösermekedir. 2. LM isaisiği asimpoik kriik değerler sabi için %, % ve %0 anlam seviyesi -3., , ve sabi + rend için , ve-3.36 dir.) 98

5 Türkiye nin İhala ve İhraca Bağımlılığı: Seçilmiş Ülke Örnekleri Üzerine Ampirik Bir Uygulama Serilerin her ikisi de I() olduğu için eşbüünleşme esi yapılabilir. Ancak, serilerde birim kök olup olmadığını daha iyi anlayabilmek için ADF esine ilave olarak yapısal kırılmayı da dikkae alan Zivo- Andrews ve Lumsdaine-Papell birim kök esleri de kullanılmışır. Tablo 2 ye göre hem Model A da hem de Model C de her iki seri için kriik değerler, -isaisik değerinden büyükür. Dolayısıyla birim kök olduğunu ifade eden sıfır hipoezi her iki seri için de kabul edilir. Seriler için kırılma arihlerine bakıldığında ihala serisi için 2000 yılının yedinciayı ve2008 yılının sekizinci ayında, ihraca serisi için ise 998 yılının üçüncü ayı ve 2008 yılının üçüncü ayında yapısal kırılma olduğu görülmekedir. Yapısal kırılmaların bu yıllarda gerçekleşmesinde şüphesiz Türkiye de 2000 ve 200 yıllarında gerçekleşen ekonomik krizin ve 2007 yılının sonuna doğru ABD de başlayıp birçok ülkeye yayılan küresel ekonomik krizin büyük ekisi vardır. İhraca serisinde ihala serisine göre daha erken kırılma yaşanmasının sebebi olarak ABD nin ve AB ülkelerinin küresel ekonomik krizden Türkiye ye göre daha erken ekilenmesi nedeniyle bu ülkelerin gelirinde düşüş yaşanması göserilebilir. Makro ekonomi eorisine göre ihraca, reel döviz kurunave yabancı ülkelerin gelirine bağlıyken ihala, reel döviz kuruna ve ulusal gelire bağlıydı. Küresel ekonomik kriz ilk olarak ABD ve AB ülkelerini ekilediği için küresel ekonomik krizin başlamasıyla birlike bu ülkelerin ihalaında düşüş yaşanmışır. Herhangi bir ülkenin ihalaındaki daralma o ülkenin ihracaçısı konumundaki ülkelerin ihracaını olumsuz ekilemekedir. Dolayısıyla ilk önce yabancı ülkelerin gelirinin azalması ve buna bağlı olarak bu ülkelerin ihala hacminin daralması, ilk olarak bu ülkelerin ihracaçısı konumundaki ülkelerin ihraca hacminin daralır. İhraca hacminin daralması ülkenin gelir düzeyini azalır. Gelir düzeyinin azalması ise ihalaın daralmasına neden olur.dolayısıyla bir ülkenin ya da ülke grubunun gelirindeki azalma, bu ülke ya da ülkelerin ihracaçısı konumundaki ülkenin ilk olarak ihracaını ekilemeke daha sonra ihalaını ekilemekedir. Türkiye de 990:M0-202:M09 dönemi için ihala ve ihraca serilerinin birim kök içerdiğini ifade eden Zivo-Andrews esini eyi emek için çalışmada kullanılan diğer bir es olan Lumsdaine-Papell birim kök esi sonuçları Tablo 3 ve Tablo de göserilmekedir. Tablo 3, sadece sabie iki yapısal kırılmayıdikkae alan Model AA yı, Tablo ise hem sabie hem de rendde iki yapısal kırılmayı dikkae alan Model CC sonuçlarını gösermekedir. Değişkenler Tablo 2: Zivo-Andrews Birim Kök Tesi Sonuçları Model A Model C Min -sa Kırılma Min -sa Kırılma , M , M , M , M03 (No: Paranez içindeki değerler Akaike Bilgi Krieri arafından seçilen gecikme sayısını gösermekedir. Modeller için Zivo ve Andrews (992) den alınan kriik değerler Model A da % ve % anlam seviyeleri için sırasıyla -.3 ve -.80, Model C de % ve % anlam seviyeleri için sırasıyla -.7 ve -.08 dir.) Tablo 3: Lumsdaine-Papell Birim Kök Tesi Model AA Sonuçları Değişkenler TB k TB2 998: : (-.027) ( ) (-2.692) 998: :09 (-.382) (-.8399) (-.002) (No: Paranez içindeki değerler -isaisik değerini gösermekedir. Kriik değerler %, % ve %0 anlam seviyesinde sırasıyla -6.70, ve dir. ***, ** ve * sırasıyla %, % ve %0 anlamlılık düzeyini gösermekedir.) Tablo 3 e göre ihala serisi için -isaisik değeri kriik değerlerden küçükür. Dolayısıyla birim kök olduğunu ifade eden sıfır hipoezi kabul edilir. İhraca serisi için de aynı sonuçlar geçerlidir. Hem sabie ve hem de rendde kırılmaya izin veren Model CC sonuçları ise Tablo de göserilmişir. 99

6 Yusuf Ekrem AKBAŞ, Mehme ŞENTÜRK Tablo : Lumsdaine-Papell Model CC Birim Kök Tesi Sonuçları Değişkenler TB TB2 k 2000: 2008:09 998:0 2008: (-.8373) (-6.832) (-.268) (-.6206) (.2337) (.2687) (-.309) (-6.907) (0.087) 0.00 (.020) (No: Paranez içindeki değerler -isaisik değerini gösermekedir. Kriik değerler %, % ve %0 anlam seviyesinde sırasıyla -7.90, ve dir. ***, ** ve * sırasıyla % % ve %0 anlamlılık düzeyini gösermekedir.) Tablo e göre ihala ve ihraca serileri Model AA da olduğu gibi birim kök olduğunu ifade eden sıfır hipoezi kabul edilmekedir. Dolayısıyla 990:M0-202:M09 döneminde Türkiye de ihraca ve ihala serilerinin durağan bir yapıya sahip olmadığı anlaşılmakadır. Çalışmada konjonkürel ve rassal ekilerden kolayca ekilenebilen ihraca ve ihala serilerindeki değişim ve ilişkiyi daha iyi anlayabilmek için bu serilerde meydana gelen gelişmeleri göseren Şekil ve 2 incelenmişir Series w ih Breaks Highlighed Şekil :Türkiye de İhracaın Gelişimi (990:M0-202:M09) Andrews-Zivo ve Lumsdaine-Papell birim kök esi sonuçlarıyla da doğrulandığı üzere, 998 ve 2008 yıllarında ihracaa yapısal kırılma olduğu görülmekedir. Şekil de de görüldüğü üzere, ihracaın 99 yılında ani düşüş yaşadığı görülmekedir. Bunun nedeni olarak 99 yılında Türkiye de meydana gelen ekonomik kriz göserilebilir. 997 yılından 200yılına kadar ihracaa arış yaşanmamışır. 999 yılında ani bir düşüş yaşanmasına rağmen yılları arasında ihraca durağan bir seyir izlemişir yılından sonra ihraca hızla armaya başlamışır ve 200 yıllarında Türkiye de ar arda yaşanan ekonomik kriz ve sonrasında yaşanan devalüasyon, ihracaa önemli bir değişimin başlangıcı olmuşur. Ayrıca, yaşanan ekonomik krizlerden sonra TCMB nin özerk hale gelmesi, Bankacılık Düzenleme ve Deneleme Kurumu (BDDK) nın kurulması, sabi döviz kuru rejiminin erk edilip esnek döviz kuru rejimine geçilmesi ihracaın 200 yılından sonra hızla armasının başlıca sebepleridir. Şekil e bakıldığında ikinci kırılmanın 2008 yılında gerçekleşiği görülmekedir yılının sonlarına doğru ABD de başlayan ve birçok ekonomiyi ekileyen küresel ekonomik krizinin, 2008 yılında ihraca serisinde yapısal kırılma oluşmasında ekili olduğu söylenebilir. Küresel ekonomik kriz ABD ve AB ülkelerinde 2006 ve 2007 yıllarında ekisini gösermeye başlamışı. Bu krizden ekilenen ülkelerin gelir düzeyinde daralma yaşanması ilgili ülkelerin milli gelirini ve buna bağlı olarak da ihala hacmini de daralmışır. Küresel krizden ekilenen ülkelerin ihala hacimlerinde daralma yaşanması bu ülkelere ihraca yapan ülkelerin de ihraca seviyesini ve ulusal gelirini 200

7 Türkiye nin İhala ve İhraca Bağımlılığı: Seçilmiş Ülke Örnekleri Üzerine Ampirik Bir Uygulama azalmışır. Türkiye nin ihracaında önemli yeri olan AB ülkelerinin ve ABD nin gelir düzeyinin azalması bu ülkelerin oplam alebini ve ihala hacmini azalmışır. Bu yüzden Türkiye nin ihracaı olumsuz ekilenmişir. Dış icare yapan ülkelerden bir bölümünün gelir düzeyinin düşmesi dış icare yapan bu ülkelerden diğer bölümünün gelir düzeyini de olumsuz ekileyebilir. Geliri olumsuz ekilenen ülkelerin ihalaı da olumsuz ekilenebilir. Niekim, Türkiye de 990M0-202M09 döneminde ihala hacminde yaşanan gelişmeleri göseren Şekil 2 de ihala mikarındaki yıllara göre gelişmeleri göseren ile aynı doğruluda gelişiği görülmekedir Series w ih Breaks Highlighed Şekil 2:Türkiye de İhalaın Gelişimi (990:M0-202:M09) Şekil 2 de ihalaa 99 yılında önemli düşüş yaşandığı görülmekedir. İhracaa da 99 yılında önemli bir düşüş yaşanmışı. İhracaa olduğu gibi ihalaa bu yılda meydana gelen düşüşe neden olarak 99 yılında Türkiye de meydana gelen eknomik kriz göserilebilir. İhraca serisinden farklı olarak ihala serisinde birinci yapısal kırılma 2000 yılında gerçekleşmişir. İhracaa ise birinci yapısal kırılma 998 yılında gerçekleşmişi. 999 yılından sonra 2002 yılında yaşanan düşüş hariç uulduğunda ihalaın hızla arığı görülmekedir. Ayrıca 2008 yılında ihracaa olduğu gibi ikinci yapısal kırılma gerçekleşmişir. Dolayısıyla ihala ve ihracaserilerin birbirleriyle bağlanılı olduğu anlaşılmakadır. Türkiye nin seçilmiş 6 ülke ile yapmış olduğu ihraca ve ihala işlemlerinde kullanılan ihala ve ihraca serilerinin durağanlık yapısı yukarıdaki esler kullanılarak analiz edilmişir. Türkiye nin ihraca ve ihala serilerinin durağanlık yapısını ve ihala ve ihraca serilerinde meydana gelen yapısal değişimleri daha iyi anlayabilmek için Türkiye nin oplam ihraca ve ihalaı, ABD, AB ve komşu ülkeleriyle gerçekleşirmiş olduğu ihraca ve ihala işlemleri de analiz edilmişir. Analiz sonuçları Ek de yer almakadır. Ek de yer alan ADF birim kök esi sonuçlarına göre üm ülke gruplarında ihraca ve ihala serileri birim kök içermekedir ve ihraca ile ihala serilerinin her ikisinin de durağanlık merebesi I() dir. Serilerde ek yapısal kırılmaya izin veren Zivo-Andrews ile çif yapısal kırılmaya izin veren Lumsdaine-Papell birim kök esi sonuçları da bu ülke gruplarında ve Türkiye nin oplam ihraca ve ihala serilerinin birim kök içerdiğini gösermekedir. Yapısal kırılma arihlerine bakıldığında, kırılmaların genellikle 998, 2000 ve 2008 yıllarında meydana geldiği görülmekedir. Bu sonuçlar, seçilmiş 6 ülkenin analiz sonuçlarıyla benzerlik gösermekedir. Türkiye de 2000, 200 yıllarında yaşanan ekonomik krizin ve 2007 yılının sonuna doğru ABD de başlayan küresel ekonomik krizin bu arihlerde yapısal kırılma meydana gelmesinde önemli ekisini olduğu söylenebilir. Ayrıca seçilmiş 6 ülke içerisinde yer alan ülkelerin ABD ve AB ülkeleri gibi Türkiye nin ihraca ve ihala işlemlerinde önemli yeri olan ülkelerden oluşması, ABD ve AB ile yapılan ihraca ve ihala işlemleri iletürkiye nin oplam ihraca ve ihalaı için yapılan analiz sonuçlarının seçilmiş 6 ülke için yapılan analiz sonuçları ile benzerlik gösermesinde önemli ekisi vardır. Seriler arasında uzun dönemli ilişki olup olmadığını daha iyi anlayabilmek için serilerde yapısal kırılmayı da dikkae alan Haemi-J eşbüünleşme esi yapılmışır. Haemi-J eşbüünleşme esi sonuçları Tablo de göserilmişir. 20

8 Yusuf Ekrem AKBAŞ, Mehme ŞENTÜRK Tablo : ve için Haemi-j Eşbüünleşme Tesi Sonuçları Tes Tahmin Edilen % Kriik % Kriik %0 Kriik Kırılma Tarihi Türü -is. Değeri Değeri Değeri Değeri ADF* 2002:M, 200:M0 -.8* :M0, 200:M *** :M0, 200:M *** (No: ***, ** ve * sırasıyla %, % ve %0 düzeyinde anlamlılığı gösermekedir.) Tablo 6: Türkiye nin Fasıl Bazında İhraca ve İhala Verileri (Bin USD) İhraca İhala Fasıllar Moorlu Kara Taşıları Kazan: Makine ve Cihazlar Demir ve Çelik Örme Giyim Eşyası Elekrikli Makine ve Cihazlar Mineral Yakılar Kazan: Makine ve Cihazlar Demir ve Çelik Moorlu Kara Taşıları Elekrikli Makine ve Cihazlar (Kaynak: TUİK, 202) Tablo e bakıldığında ihracaın bağımlı değişken olduğu modelde ADF esinin %0güven düzeyinde isaisiksel olarak anlamlı olduğu görülmekedir. ve esleri ise % güven düzeyinde isaisiksel olarak anlamlıdır. Dolayısıyla eşbüünleşme olmadığını ifade eden sıfır hipoezi reddedilir ve ihala ile ihraca arasında uzun dönemli ilişki olduğu söylenebilir. Çalışmanın önceki kısımlarında belirildiği gibi ihraca, yabancı ülkelerin gelirine ve reel döviz kuruna bağlıydı. Yabancı ülkelerin gelirinde düşüş meydana gelirse bu olaydan bu ülkelerin ihracaçısı konumundaki ülkelerinin ihracaı da ekilenir. Bu yüzden ihala ile ihraca arasında doğrusal bir ilişki olduğu söylenebilir. İhala ile ihraca arasındaki ilişki farklı bağlanılarla da gerçekleşebilir. Eğer ihalaaki arış, eknoloji ve yaırım malı gibi verimliliği arıran mal ve/veya hizmelerden kaynaklanıyorsa ihraca da ihalala aynı doğruluda arış göserir. Bunun dışında bir ülke, büyüyebilmek için gerekli kaynaklara sahip değilse bu kaynakları elde emek için yabancı ülkelerden ihala yapacakır. Dolayısıyla bazı ülkelerin ihraca mikarını arırabilmesi için ihala mikarını da arırması gerekmekedir. Türkiye için bu sonucu değerlendirebilmek için fasıl bazında ihracaı ve ihalaı yapılan mal gruplarının incelenmesinde yarar vardır. Türkiye nin fasıl bazında ilk ihraca ve ihala kalemi Tablo 6 da göserilmişir. Tablo 6 ya göre, Türkiye nin ihraç eiği ürünler arasında oomoiv ürünlerinin önemli bir yeri vardır. Türkiye nin kendi üreiği oomobil markasının olmayışı, buna karşılık oomoiv ihracaının oplam ihraca içerisinde ilk sırada yer alması oomobil üreiminde kullanılan malların ihalinin yüksek seviyede olduğunu gösermekedir. Buna göre, oomoiv ihracaındaki arışa paralel olarak oomoiv üreiminde kullanılan ale, parça ve elekrikli cihaz ve aksamların ihalaında da önemli derecede arış görülmekedir. Ayrıca oomoiv sanayinin amamlayıcı malı nieliğinde olan mineral yakılar ve yağlar ihalaa en önemli fasıl grubu olarak göze çarpmakadır. Mineral yakılar ve yağlar, oomoiv sanayinin amamlayıcısı nieliğinde olmanın yanında diğer sanayi dallarında hammadde ve yakı olarak, oplum genelinde ise ısınma kaynağı olarak kullanıldığı için ihalaa ilk sırayı almakadır (Uğur v.d. 202, 76). Türkiye nin fasıl bazında en fazla ihal eiği ilk ürün arasında yer alan oomoiv ürünleri, elekrikli cihazlar ve mineral yakıların alebi, ekonomik birimlerin ihiyaçlarını karşılamada büyük önem arz emekedir. Ancak bu ür mallar ekonomik birimlerin, vazgeçebileceği ya da ükeimini rahalıkla kısabileceği mallar olduğu için bu mal gruplarının fiyalarındaki değişiklikler ükeim mikarını önemli ölçüde ekilemekedir. Niekim küresel ekonomik kriz döneminde Türkiye de döviz kurunun yükselmeye başlaması, bu mal gruplarının ükeimini azalmışır. Tablo 6 da da görüldüğü gibi bu mal gruplarının ihalaında 2009 yılında önemli mikarda daralma meydana gelmişir. Bu bağlamda, kurlarda veya ilgili ülkelerin gelirlerinde meydana gelecek bir değişme ihraca ve ihala mikarını kolayca değişirebilmekedir. Buna göre, Türkiye nin ihalaında önemli paya sahip olan 202

9 Türkiye nin İhala ve İhraca Bağımlılığı: Seçilmiş Ülke Örnekleri Üzerine Ampirik Bir Uygulama bu mal gruplarının iç alep esnekliğinin yüksek olduğu oraya çıkmakadır. Tüm bu fakörler Türkiye de cari açığın armasında önemli bir ekendir (Uğur vd. 202:77). Türkiye nin seçilmiş 6 ülke ile gerçekleşirmiş olduğu ihraca ve ihala işlemleri arasındaki ilişkiyi daha iyi anlayabilmek için Türkiye nin ABD, AB, komşu ülkeler ile gerçekleşirmiş olduğu ihraca ve ihala işlemler ile Türkiye nin oplam ihala ve ihracaı ayrı olarak analiz edilmişir. Analiz sonuçları ek de yer almakadır. Bu ülke grupları ile yapılan ihraca ve ihala işlemleri arasında ve Türkiye nin oplam ihraca ve ihalaı arasında eşbüünleşme ilişkisi olduğu ek de yer alan Haemi-J eşbüünleşme esi sonuçlarından anlaşılmakadır. Dolayısıyla seçilmiş 6 ülke ile olduğu gibi Türkiye nin ABD, AB ve komşu ülkeler ile yapmış olduğu ihala ve ihraca işlemleri arasında uzun dönemli ilişki olduğu söylenebilir. Buna ilave olarak Türkiye nin oplam ihraca ve ihala işlemleri arasında da uzun dönemli ilişki espi edilmişir. Bu sonuçların, seçilmiş 6 ülke için yapılan analizler ile uarlılık gösermesi, çalışmanın önceki kısımlarında belirildiği gibi Türkiye nin ihraca ve ihala işlemlerinin büyük bölümünün ABD, AB ve Türkiye ye komşu ülkeler ile yapılmasından kaynaklanmakadır. Çalışmaya konu olan 6 ülkenin Türkiye nin oplam ihraca ve ihalaı içerisinde önemli yeri bulunmakadır. Dolayısıyla, çalışmada ana küle için uygun örneklem ercih edildiği söylenebilir. Ayrıca, bu 6 ülkenin analizin sonuçlarının ABD, AB ve komşu ülkelerin analiz sonuçları ile uarlılık gösermesi ercih edilen örneklem in uygun olduğunu doğrulamakadır.. SONUÇ Bu çalışmada, Türkiye de 990:M0-202:M09 döneminde ihala ile ihraca arasında ilişki olup olmadığı es edilmişir. Bunun için ilk olarak birim kök esleri yapılarak ihala ve ihraca serilerinin durağanlık dereceleri espi edilmişir. İlk olarak, yapılan ADF birim kök esi sonucuna göre ihraca ve ihala serilerinin her ikisi de birinci farkı alındığında durağan olmakadır. Dolayısıyla her iki seri de I() dir. ADF esinin dışında serilerde birim kökün varlığını sınamak için yapılan Zivo-Andrews ve Lumsdaine- Papell birim kök esleri de ihraca ve ihala serilerinin birim kök içerdiğini gösermişir. Son olarak ihala ve ihraca serileri arasında uzun dönemli ilişki olup olmadığını anlayabilmek için Haemi-J eşbüünleşme esi yapılmışır. Bu es sonucunda ihraca ve ihala serileri arasında eşbüünleşme olduğu sonucuna varılmışır. Türkiye nin seçilmiş 6 ülke ile gerçekleşirmiş olduğu ihala ve ihraca işlemleri arasında ilişki olup olmadığını espi edebilmek için yapılan esler, ABD, AB ve Türkiye nin komşu ülkeleri için de yapılmışır. Ayrıca Türkiye nin oplam ihraca ve ihala işlemleri arasında da ilişki olup olmadığını espi edebilmek için aynı esler yapılmışır. Bu eslerin sonucu, seçilmiş 6 ülkenin analiz sonuçları ile uarlılık gösermekedir. Bu 6 ülkenin analiz sonuçlarının ABD, AB ve komşu ülkelerin analiz sonuçları ile uarlılık gösermesi çalışmada ana küle için uygun örneklem ercih edildiğini gösermekedir. Türkiye de ihraca ve ihalaın birbiriyle ilişkili olması farklı nedenlerle açıklanabilir. Türkiye nin fasıl bazında ihraç eiği mallar Tablo 6 da görüldüğü gibi daha çok moorlu kara aşıları, makine ve cihazlar, elekronik aleler ve demir-çelik en oluşmakadır. Türkiye, bu mal gruplarının üreiminde gerekli olan ara mal, yaırım malı ve eknolojiye sahip değildir. Özellikle moorlu kara aşıları, makine ve elekronik cihaz üreimi için Türkiye gerekli olan ara malı, yaırım malı ve eknolojiye yeeri kadar sahip değildir. Dolayısıyla bu mal grubunun üreilip ihraç edilebilmesi için belirli mikarda ihala yapılması gerekir. Bu sonuç ihracaı, ihraca için gerekli olan malların ihal edilmesine bağımlı kılmakadır. İhala ve ihracaı ekileyen birçok fakör olmasına rağmen, makro ekonomi poliikasına diğer değişkenlerin sabi kaldığı varsayımıyla ihala, reel döviz kuru ve ulusal gelir düzeyiyle ihraca ise yabancı ülkelerin gelir düzeyi ve reel döviz kuruyla doğrudan bağlanılıdır. Buna göre, yabancı ülkelerin gelir düzeyi arığında bu ülkelerin oplam alebi de arar. İç piyasadan karşılanamayan alep arışına karşılık ihala yapılır. Bu şekilde yabancı ülkelerin gelirlerinin arması ihala hacimlerini de arırır. Döviz kurunda aşırı bir dalgalanma olmazsa bu ülkelerin ihracaçısı konumunda olan ülkelerin ihraca hacmi arar. İhracaçı ülkelerin aran geliri bu ülkelerin oplam alebini arırır. Toplam alep arışı, iç piyasada karşılanamazsa ihalaı arırır. Bu süreç sürekli devam ederek ihraca ve ihalaın birbiriyle ilişkili olmasına neden olmakadır. Özellikle 2007 yılında ABD de başlayıp birçok ülkeye yayılan ekonomik kriz bu sonucu açıklayabilir yılında meydana gelen ekonomik kriz Türkiye kaynaklı olmasa bile Türkiye yi de ekilemişir. Türkiye nin dış icareinin önemli mikarı ABD ve AB ülkeleriyle gerçekleşmekedir. Bu ülkelerin gelirlerinde daralma meydana geldiğinde ihala kanalı aracılığıyla dış icare yapığı ülkelerin gelirini de ekiler. Bu ülkeler arasında Türkiye de bulunmakadır. Dolayısıyla Türkiye nin gelir düzeyi ve ihalaı olumsuz ekilenerek başlangıçaki isikrasızlık ekrar ABD ve AB ülkelerine dönmüşür. Bu sonuç Türkiye nin ihra- 203

10 Yusuf Ekrem AKBAŞ, Mehme ŞENTÜRK ca ve ihala işlemlerinin birbiriyle ilişkili olduğunu gösermekle birlike Türkiye nin dış icare işlemlerinde dış yansıma olduğunu da gösermekedir. Sonuç olarak Türkiye nin yılları arasında ihalaı ve ihracaı arasında uzun dönemli ilişki olduğu ve kısa dönemde meydana gelen sapmaların uzun dönemde ekrar dengeye geldiği söylenebilir. Ayrıca, Türkiye nin dış icare işlemlerinde dış yansıma olduğu söylenebilir. Sonuç olarak Türkiye nin ihracaının çalışmaya konu olan dönemde önemli derecede ihalaa bağımlı olduğu ve Türkiye nin ihraca ve ihala işlemleri içerisinde son yıllarda azalma olmasına rağmen ABD nin ve AB nin önemli payı olduğu söylenebilir. Ekonomiden sorumlu karar mercilerinin ihalaa bağımlılığı azalmak için üreicileri ve ihracaçıları kama değeri yüksek ürün ihraç emeye yönelmesi gerekir. Ayrıca, ABD ve AB de yaşanacak ekonomik krizlerden asgari düzeyde ekilenmek için pazar ın çeşilendirilmesi önemlidir. Bu bağlamda yapılması gereken sadece ABD ve AB ülkeleri ile değil birçok ülke ile ekonomik işbirliği içerinde olmakır. Bu konuda karar mercilerinin gerekli eşvik ve girişimleri yapması gerekir. KAYNAKLAR Abeysinghe, T. (998) Forecasing Singapore s Quarerly GDP wih Monhly Exernal Trade Inernaional Journal of Forecasing, :0-3. Adams, F.G., Ichino, Y. ve Prawzmowski, P.A. (2000) Economic Growh and Energy Impor Requiremens: An Energy Balance Model of Thailand Journal of Policy Modeling, 22(2):29-2. Akaş C. (2009) Türkiye nin İhraca, İhala ve Ekonomik Büyüme Arasındaki Nedensellik Analizi Kocaeli Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, 8(2):3-7. Akaş C. (200) Türkiye de Reel Döviz Kuru ile İhala ve İhraca Arasındaki İlişkinin VAR Tekniğiyle Analizi Zonguldak Karaelmas Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6():23-0. Alam, M.I. (2003) Manufacured Expors, Capial Good Impors, and Economic Growh: Experience of Mexico and Brazil Inernaional Economic Journal,7():8-0. Arize, A.C. (2002) Impors and Expors in 0 Counries Tess of Coinegraion and Srucural Breaks Inernaional Review of Economics and Finance, :0-. Aydın F., H. Saygılı, M. Saygılı ve G. Yılmaz (200) Dış Ticaree Küresel Eğilimler ve Türkiye Ekonomisi Türkiye Cumhuriye Merkez Bankası, Ankara, Çalışma Tebliği No:0-0. Barışık, S. ve Demircioğlu, E. (2006) Türkiye de Döviz Kuru Rejimi, Konveribilee, İhraca-İhala İlişkisi ( ) Zonguldak Karaelmas Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2(3):7-8. Chen J. ve B. Dong (202) A Nonparameric Esimaion on he Effecs of Impor and Expor Trade o Economic Growh in China Procedia Engineering, 29: Chakrabary, R. ve Chakrabary, S.L.C (202) An Economeric Sudy of Indian Expor and Impor of Black Gold (oil) Procedia-Social and Behavioral Sciences, 37: Dickey, D.A. ve W.A. Fuller (979) Disribuion of he Esimaors for Auoregressive Time Series wih a Uni Roo Journal of he American Saisical Associaion, 7:27-3. Gerni, C., Emsen, Ö.S. ve Değer, M.K. (2008) İhalaa Dayalı İhraca ve Ekonomik Büyüme: Türkiye Deneyimi 2. Ulusal İkisa Kongresi, Şuba 20-22, İzmir. Gül E. ve Ekinci, A. (2006) Türkiye de Reel Döviz Kuru ile İhraca ve İhala Arasındaki Nedensellik İliskisi: Dumlupınar Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6:6-90. Haemi-J A. (2008) Tess for Coinegraion wih wo Unknown Regime Shifs wih an Applicaion o Financial Marke Inegraion, Empirical Economics,3:97-0. İnançlı S. ve Konak, A. (20) Türkiye de İhracaın İhalaa Bağımlılığı: Oomoiv Sekörü Eskişehir Osmangazi Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, 6(2): Kwiakowski, D., Phillips, P.C.B., Schmid, P. ve Shin, Y. (992) Tesing he Null Hypohesis of Saionary agains he Alernaive of a Uni Roo Journal of Economerics, :

11 Türkiye nin İhala ve İhraca Bağımlılığı: Seçilmiş Ülke Örnekleri Üzerine Ampirik Bir Uygulama Lumsdaine, R.L.ve Papell, D.H. (997) Muliple Trend Breaks and The Uni-Roo Hypohesis The Review of Economics and Saisics,79(2): Phillips, P.C.B ve P. Perron (988) Tesing for a Uni Roo in Time Series Regression Biomerika, 7(2): Pisoresi, B. ve Rinaldi, A. (202) Expors, Impors and Growh New Evidence on Ialy: Exploraions in Economic Hisory, 9:2-2. Ramos, F.F.R. (200) Expors, Impors, and Economic Growh in Porugal: Evidence from Causaliy and Coinegraion Analysis Economic Modelling, 8: Seyidoğlu, H. (2003) Uluslararası İkisa Teori Poliika ve Uygulama, İsanbul. Soyyiği, S. (200) Türkiye de İhracaa Dayalı Sanayileşme Sraejisi Uygulamaları ve İmala Sanayii Üzerinde Ekinliği: Nedensellik Analizi ( ) İkisa Fakülesi Mecmuası, 60(2):3-6. Tuncer, İ. (2002) Türkiye de İhraca, İhala ve Büyüme: Toda-Yamamoo Yönemiyle Granger Nedensellik Analizleri ( ) Çukurova Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Ensiü Dergisi, 9(9): Uğur, A., Akbaş, Y.E. ve Şenürk, M. (202) Özel Tükeim Vergisi Oranlarındaki Arış Cari Açığa Çözüm Olabilir mi? Journal of Yasar Universiy, 26(7): Yıldırım E. ve Kesikoğlu, F. (202) İhala-İhraca- Döviz Kuru Bağımlılığı: Boosrap ile Düzelilmiş Nedensellik Tesi Uygulaması Ege Akademik Bakış Dergisi, 2(2):37-8. Yılmaz Ö. ve Kaya, V. (2007) İhraca, İhala ve Reel Döviz Kuru İlişkisi: Türkiye için bir VAR Modeli İkisa İşleme ve Finans Dergisi, 22:69-8. Zengin A. ve H. Terzi (99) Türkiye de Kur Poliikası, İhala, İhraca ve Dış Ticare Dengesi İlişkisinin Ekonomerik Analizi Gazi Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, :2-2. Zivo, E. ve Andrews, D.W.K. (992) Furheer Vidence on he Grea Crash, he Oil-Price Shock, and he Uni-Roo Hypohesis Journal of Business and Economic Saisics, 0(3):

12 Yusuf Ekrem AKBAŞ, Mehme ŞENTÜRK EKLER Ek Tablo : İhala ve İhraca için ADF Birim Kök Tesi Sonuçları Düzey Değeri Birinci Fark Ülkeler Değişkenler Trendli ve Trendli ve Sabili Sabili Sabili Sabili ABD -.2 (2) -3.8 (2) -.7 (2) (2) () () -.69 () -.0 () AB (0) (0) (0) (0) (2) (2) -.6 () -.36 () KOMŞU -.07 () () -2.0 (0) -2.3 (0) (2) (2) () () TR -0.66(2) (2) -.3() -.3() 0.203(2) (3) -.0(2) -.07(2) (No:.Paranez içindeki değerler SIC krierine göre seçilen gecikme uzunluklarını gösermekedir. 2. LM isaisiği asimpoik kriik değerler sabi için %, % ve %0 anlam seviyesi -3.63, -2.87, -2.7ve sabi + rend için.00, ve-3.39 dir. 3. KOMŞU, Yunanisan, Bulgarisan, Irak, İran, Suriye, Gürcisan ve Ermenisan ile gerçekleşirilen ihraca-ihala işlemlerini ifade emekedir. ABD sadece ABD ile yapılan, AB 27 AB ülkesi ile yapılan ihalaihraca işlemlerini ifade emekedir. TR ise Türkiye nin oplam ihraca ve ihala işlemlerini ifade emekedir.) Ülkeler ABD AB KOMŞU TR Ek Tablo 2: Zivo-Andrews Birim Kök Tesi Sonuçları Değişkenler Model A Model C Min -sa Kırılma Min -sa Kırılma : : : : : : : : : : : : : : : :0 (No: Paranez içindeki değerler Akaike Bilgi Krieri arafından seçilen gecikme sayısını gösermekedir. Modeller için Zivo ve Andrews (992) den alınan kriik değerler Model A da % ve % anlam seviyeleri için sırasıyla -.3 ve -.80, Model C de % ve % anlam seviyeleri için sırasıyla -.7 ve -.08 dir. KOMŞU, Yunanisan, Bulgarisan, Irak, İran, Suriye, Gürcisan ve Ermenisan ile gerçekleşirilen ihraca-ihala işlemlerini ifade emekedir. ABD sadece ABD ile yapılan, AB 27 AB ülkesi ile yapılan ihala-ihraca işlemlerini ifade emekedir. TR ise Türkiye nin oplam ihraca ve ihala işlemlerini ifade emekedir.) 206

13 Türkiye nin İhala ve İhraca Bağımlılığı: Seçilmiş Ülke Örnekleri Üzerine Ampirik Bir Uygulama y DU DU 2 y c y i i i Ek Tablo 3: Lumsdaine-Papell Birim Kök Tesi Model AA Sonuçları (ABD) Ülkeler ABD AB KOMŞU TR Değişkenler TB TB2 998: : 2007:2 2008:0 2000: 200:2 998:0 2008: :2 2008:09 998:0 2000:0 200:0 200: : :0 k k -0.9 (-.7) (-.9) (-6.39) (-6.6) (-.390) (-.23) (-.6787) (-.23) (-.06) (-.237) (-.079) (-.98) (-3.73) (-2.00) 09.7 (3.830).7 (-2.78) (-3.33) (-3.9) 0.6 (-2.803) (-7.6) (-.6) (-3.777) 82. (3.360) 6. (2.8) (No: Paranez içindeki değerler -isaisik değerini gösermekedir. Kriik değerler %, % ve %0 anlam seviyesinde sırasıyla -6.70, ve dir. ***, ** ve *sırasıyla % % ve %0 anlamlılık düzeyini gösermekedir. KOMŞU, Yunanisan, Bulgarisan, Irak, İran, Suriye, Gürcisan ve Ermenisan ile gerçekleşirilen ihracaihala işlemlerini ifade emekedir. ABD sadece ABD ile yapılan, AB 27 AB ülkesi ile yapılan ihala-ihraca işlemlerini ifade emekedir. TR ise Türkiye nin oplam ihraca ve ihala işlemlerini ifade emekedir.) y DU DT DU 2 DT 2 y i Ek Tablo : Lumsdaine-Papell Model CC Birim Kök Tesi Sonuçları Ülkeler ABD AB KOMŞU TR Değişkenler TB k TB2 2000: 2008:09 200:0 2008: 2002:0 2008:2 2000: :0 200: :0 2000:0 2003:0 200: :0 2002: 2008: (-.83) (-.9) -0.7 (-.08) (-6.27) -0.6 (-6.8) -0.0 (-.20) -0.6 (-6.8) -0.8 (-6.72) -0.9 (-.26) 0.3 (-2.0) (-2.00) (-.92) (-.923) (-0.8) (-.923) (-0.62) 0.00 (.23) (-.30) 0.0 (.77) 0.0 (.6) 0.0 (.329) 0.0 (3.0) 0.0 (.329) 3.08 (6.99) (-.3) (-.230) (-2.39) (-7.06) -0.6 (-.69) 0.89 (2.3) -0.6 (-.69) (7.96) (0.08) 0.0 (.26) (-0.70) ( (.0) (-2.67) (.0) 2.36 (.70) (No: Paranez içindeki değerler -isaisik değerini gösermekedir. Kriik değerler %, % ve %0 anlam seviyesinde sırasıyla -7.90, ve dir. ***, ** ve * sırasıyla % % ve %0 anlamlılık düzeyini gösermekedir. KOMŞU, Yunanisan, Bulgarisan, Irak, İran, Suriye, Gürcisan ve Ermenisan ile gerçekleşirilen ihraca-ihala işlemlerini ifade emekedir. ABD sadece ABD ile yapılan, AB 27 AB ülkesi ile yapılan ihala-ihraca işlemlerini ifade emekedir. TR ise Türkiye nin oplam ihraca ve ihala işlemlerini ifade emekedir.) 207

14 Yusuf Ekrem AKBAŞ, Mehme ŞENTÜRK Ek Tablo : ve için Haemi-j Eşbüünleşme Tesi Sonuçları Tes Türü ADF* Z * Zα * ABD AB KOMŞU Kırılma Tarihi -İs. Değeri 999:06, 200:02 999:07, 200:2 999:08, 200: * -8.79*** -06.3*** Kırılma Tarihi -İs. Değeri 2000:0, 200: :03, 2006:0 2000:, 200: *** -7.88*** -9.8*** Kırılma Tarihi -İs. Değeri 200:09, -6.6*** 2006:0 200:, *** 2006:0 200:0, -6.9*** 2006:0 (No:***, ** ve * sırasıyla %, % ve %0 düzeyinde anlamlılığı gösermekedir. ADF* ve Z * kriik değerler %, % ve %0 güven düzeyinde sırasıyla 6.03, 6.0 ve.63 dir. Zα * için kriik değerler ise %, % ve %0 güven düzeyinde sırasıyla 90.79, ve dir. ABD sadece ABD ile yapılan, AB 27 AB ülkesi ile yapılan ihala-ihraca işlemlerini ifade emekedir. KOMŞU, Yunanisan, Bulgarisan, Irak, İran, Suriye, Gürcisan ve Ermenisan ile gerçekleşirilen ihraca-ihala işlemlerini ifade emekedir.) 208