VETERİNER HEKİMLİKTE ANTİBİYOTİKLER

Transkript

1 VETERİNER HEKİMLİKTE ANTİBİYOTİKLER (Pratik Bilgiler Rehberi) Editör Prof.Dr. Ender YARSAN GÜNEŞ TIP KİTABEVLERİ

2 ÖNSÖZ Veteriner hekimliğinde; hayvan hastalıklarının tedavisi başta olmak üzere farklı amaçlarla ilaç kullanımı söz konusudur. İlaç; hekimin sanatını uygulaması sırasında yararlandığı en önemli unsurlardan birisidir. Dolayısıyla Hekim; kullanacağı ilaç ile ilgili kapsamlı bilgiye sahip olmalı; hangi hayvan türünde, hangi ilacı kullanacağını ve ilaca ilişkin dozları doğru şekilde belirleyebilmelidir. Diğer taraftan kullanacağı ilaç için mevcut hazır preparatların bilinmesi de hekim için son derece önemlidir. Veteriner ilaçları içerisinde kuşkusuz antibiyotikler en önemli yeri tutar. Kullanılan ilaç çeşitliliği içerisinde antibiyotikler ilk sırada gelir. Antibiyotiklerin de içerisinde yer aldığı kemoterapötiklerin kullanım amacı; konakçıya hiç veya çok az istenmeyen etkisi olan bir maddeyle hastalık etkeni üzerinde yeterli ölçüde bir etkinin oluşturulmasıdır. Antibiyotik terimi ise bakteri, mantar, aktinomisetler gibi mikroorganizmalar tarafından sentezlenen veya sentetik olarak hazırlanan, son derece düşük yoğunluklarda bile, bakterilerin gelişmesini engelleyen veya onları öldüren madde olarak tanımlanır. Veteriner hekimlikte antibiyotiklerin bilinçli kullanımı son derece önemlidir. Antibiyotik kullanımı geniş bir çerçevede ele alınmalı ve hayvan ıslahı, refahı, hijyen, besleme ve aşılama sistemlerinden ayrı olarak düşünülmemelidir. Antibiyotikler veteriner hekimliğinde özellikle enfeksiyöz hastalıların sağaltımında geniş ölçekte uygulama alanı bulurlar. Sistemlere göre değerlendirildiğinde de hastalık etkeni hangi dokuda ise (solunum, sindirim, böbrek, kan, genital sistem, deri vs.) ilaç seçimi de ona göre gerçekleştirilmelidir. Bu çalışma kapsamında veteriner hekimliğinde hayvan türlerine göre antibiyotik kullanımı değerlendirildi. Meslektaşlarımıza pratik bir el kitabı olarak hazırladığımız bu eserde; antibiyotiklerle ilgili genel bilgiler öncelikle sunuldu; bununla birlikte antibiyotiklerden kaynalanabilecek kalıntı riski değerlendirildi. Diğer taraftan hayvan türlerine göre atlarda, sığırlarda, kedi ve köpeklerde, koyun ve keçilerde, tavuk ve hindilerde, balıklarda, domuzlarda, tavşanlarda, güvercinlerde, kobaylarda ve hamsterlerde hastalık etkenleri, kullanılabilecek antibiyotik seçenekleri ve antibiyotiklerin dozaj rejimleri ayrı tablolar halinde sunuldu. Kitabın son kısmında ise veteriner hekimliğinde kullanılabilecek antibiyotik çeşitlerine ilişkin mevcut müstahzarlar; etken maddeleri, farmakolojik şekilleri, hedef hayvan türleri ve ruhsat sahibi firma esas alınarak sunuldu. Hayvan sağlığı hizmetlerinde özverili şekilde çalışan meslektaşlarımıza pratik anlamda yararlı olacağına inandığımız bu eserin hazırlanmasında emeği geçenlere teşekkür eder; Kitabın meslektaşlarımız ve bilim camiası için faydalı olmasını temenni ederiz Prof.Dr. Ender YARSAN Editör Eylül Ankara

3 YAZARLAR Prof.Dr. Ender YARSAN Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Farmakoloji ve Toksikoloji Anabilim Dalı 1968 yılında Ankara da doğdu de Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi nden mezun oldu da doktorasını tamamladı. Kasım 2000 de doçent ünvanını aldı. Mart-2001 de doçent kadrosuna atandı. Temmuz 2006 tarihinde Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Farmakoloji ve Toksikoloji Anabilim Dalı nda Profesör kadrosuna atandı; halen aynı Anabilim Dalı nda Öğretim Üyesi olarak görev yapmaktadır yılından itibaren Veteriner Farmakoloji ve Toksikoloji Derneği Yönetim Kurulu üyeliği yaptı dan itibaren de Dernek Başkanlığı görevini yürütmektedir yılları arasında Türk Veteriner Hekimleri Birliği Merkez Konseyi Üyesi olarak görev yaptı. Kırıkkale Üniversitesi Veteriner Fakültesinde ve Yakın Doğu Üniversitesi Veteriner Fakültesinde ders verdi. Çalışma alanıyla ilgili yurt içi ve yurt dışı dergilerde yayınlanmış 100 kadar bilimsel yayın sahibidir, ulusal ve uluslar arası kongrelerde çok sayıda tebliğ sundu, mesleki alanda birçok komisyonda aktif olarak çalıştı ve 8 adet kitapta yazar olarak görev aldı. Evli ve üç çocuk babasıdır. Doç.Dr. Levent ALTINTAŞ Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Farmakoloji ve Toksikoloji Anabilim Dalı 1978 yılında Ankara da doğdu yılında Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi nden mezun oldu da doktorasını tamamladı. Şubat 2013 de Doçent ünvanını aldı; halen aynı Anabilim Dalı nda Öğretim Üyesi olarak görev yapmaktadır yılından itibaren Veteriner Farmakoloji ve Toksikoloji Derneği Yönetim Kurulu üyeliği yaptı yılları arasında Dernek Genel Sekreterliği, yılları arasında Dernek Muhasip Üyeliği ve 2009 yılından itibaren de Dernek Başkan Yardımcılığı görevini yürütmektedir. Çalışma alanıyla ilgili ulusal ve uluslar arası kongrelerde kendi alanıyla ilgili sözlü sunum ve poster yayınları sunmuş olup, yurt içi ile yurt dışı dergilerde yayınlanmış 30 kadar bilimsel yayını bulunmaktadır. Evli ve iki çocuk babasıdır. Dr. Begüm YURDAKÖK Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Farmakoloji ve Toksikoloji Anabilim Dalı 1983 yılında Ankara da doğdu de Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi nden mezun oldu yılında doktorasını tamamladı. Halen aynı Anabilim Dalı nda Araştırma Görevlisi olarak çalışmaktadır yılından itibaren Veteriner Farmakoloji ve Toksikoloji Derneği Yönetim Kurulu Üyeliği yapmaya devam etmektedir. Türkiye nin Erasmus Değişim Programları kapsamında hem öğrenim hem de yerleştirme alanında ilk öğrencilerinden olan Yurdakök, Avrupa Birliği tarafından Erasmus Türkiye Öğrenci Temsilcisi seçilmiş ve 2012 yılında Avrupa Birliği Komisyonu ndan ödül almıştır arasında İsveç, Karolinska Enstitüsü Farmakogenetik Bölümü nde yaklaşık bir sene çalışmış, çeşitli ülkelerde araştırmalarda bulunmuş, ulusal ve uluslararası kongre, seminer ve kurslara katılmış ve tebliğler sunmuştur.

4 vi YAZARLAR Yrd.Doç.Dr. Hüsamettin EKİCİ Kırıkkale Üniversitesi Veteriner Fakültesi Farmakoloji ve Toksikoloji Anabilim Dalı 1981 yılında Kırıkkale de doğdu yılında Kırıkkale Üniversitesi Veteriner Fakültesi nden mezun oldu de A.Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü Farmakoloji ve Toksikoloji Anabilim Dalı nda doktorasını tamamladı. Ağustos 2013 de Yardımcı Doçent ünvanını aldı; halen K.Ü. Veteriner Fakültesi Farmakoloji ve Toksikoloji Anabilim Dalı nda Öğretim Üyesi olarak görev yapmaktadır yılından itibaren Veteriner Farmakoloji ve Toksikoloji Derneği Yönetim Kurulu Muhasip Üyeliği görevini yürütmektedir. Çalışma alanıyla ilgili ulusal ve uluslar arası kongrelerde kendi alanıyla ilgili sözlü sunum ve poster yayınları sunmuş olup, yurt içi ile yurt dışı dergilerde yayınlanmış 15 kadar bilimsel yayını bulunmaktadır. Evli ve bir çocuk babasıdır. Araş.Gör. F. Gönül AYDIN Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Farmakoloji ve Toksikoloji Anabilim Dalı 1984 yılında Ankara da doğdu de Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi nden mezun oldu. Aynı yıl Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Farmakoloji ve Toksikoloji Anabilim Dalında doktora programına başladı yılından itibaren aynı Anabilim Dalı da araştırma görevlisi olarak görev yapmaktadır yılından itibaren Veteriner Farmakoloji ve Toksikoloji Derneği Yönetim Kurulu üyeliği yapmaktadır. Çalışma alanıyla ilgili ulusal ve uluslar arası kongrelerde poster bildirileriyle yer almıştır yıllarında sırasıyla Avusturya (Viyana) ve İtalya (Padova) da çalışmalarda bulunmuştur yılında Bulgaristan (Plovdiv) de Nükleer Farmakoloji (Nuclear Pharmacology) başlıklı kursta proje sunumuyla yer almıştır.

5 İÇİNDEKİLER Önsöz iii Yazarlar v 1. Veteriner Hekimlikte İlaç Kullanımı Prof.Dr. Ender Yarsan 2. Kemoterapi (Antibiyotikler; Antibiyotik Sağaltımında Dikkat Edilecek Hususlar; Antibiyotik Kullanımını Etkileyen Faktörler; Antibiyotiklerle Sağaltımda Başarısızlık; Antibiyotik Kullanımından İleri Gelen Sakıncalar; Veteriner Hekimlikte Kullanılan Antibiyotikler) Prof.Dr. Ender Yarsan 3. Veteriner İlaç Kalıntıları Prof.Dr. Ender Yarsan 4. Sığırlarda Antibiyotik Kullanımı Doç.Dr. Levent Altıntaş 5. Atlarda Antibiyotik Kullanımı Dr. Begüm Yurdakök 6. Koyun ve Keçilerde Antibiyotik Kullanımı Yrd.Doç. Dr. Hüsamettin Ekici 7. Köpek ve Kedilerde Antibiyotik Kullanımı Prof.Dr. Ender Yarsan 8. Tavuk ve Hindilerde Antibiyotik Kullanımı Doç.Dr. Levent Altıntaş vii

6 viii İÇİNDEKİLER 9. Balıklarda Antibiyotik Kullanımı Araş.Gör. F. Gönül Aydın 10. Domuzlarda Antibiyotik Kullanımı Dr. Begüm Yurdakök 11. Tavşanlarda Antibiyotik Kullanımı Yrd.Doç.Dr. Hüsamettin Ekici 12. Hamsterlerde Antibiyotik Kullanımı Araş.Gör. F. Gönül Aydın 13. Kobaylarda Antibiyotik Kullanımı Doç.Dr. Levent Altıntaş 14. Güvercinlerde Antibiyotik Kullanımı Dr. Begüm Yurdakök 15. Ruhsatlı Antibiyotik Müstahzarları Prof.Dr. Ender Yarsan Kaynaklar

7 1 VETERİNER HEKİMLİKTE İLAÇ KULLANIMI Prof.Dr. Ender Yarsan Veteriner Hekimlikte kullanılan ilaçlar; hayvan sağlığı ve yetiştiriciliğinde farklı amaçlarla uygulama alanı bulurlar. Bunlar; Hastalıkların Sağaltımı ve Önlenmesi Davranışların Değiştirilmesi Gelişmenin Hızlandırılması Verimin Artırılması Gıda Kalitesinin İyileştirilmesi Bu ifade edilen amaçları karşılayacak şekilde kullanılan ilaçlar; hedef niteliğindeki canlılarda, yararlı ve zararlı etkiler olmak üzere iki yönlü etki oluşturur. Yararlı etkiler olarak; hastalıklar iyileşebilir, hafifleyebilir; hastalıklarda koruyucu/önleyici etki oluşabilir ya da gelişmenin hızlanması, verimin artması, gıda kalitesinin iyileşmesi sağlanabilir. Diğer taraftan zararlı etkiler olarak ise şunlar ifade edilebilir; Doku ve organlarda hasar, Bağışıklık sisteminin baskılanması/uyarılması, Dirençli suşlar (bakteri, parazit gibi), Gıdalarda kalıntı riski. Klinikte ilaç kullanan veya reçeteyi düzenleyen veteriner hekimlerin iki önemli sorumluluğu vardır; 1. Etkin Tedavi 2. Gıda Güvenliği Bu durum esasta veteriner ilaçlarının kullanımında iyi pratikler veya tam karşılığı olarak veteriner ilaçlarının bilinçli ve güvenli kullanımı diye bilinir. Son durum esasta ilaç reçetesinin yazılması, ilacın uygulanması, dağıtım ve kontrolü ile ilgili düzenlemelerin en önemli kısmını oluşturur. Burada hekim birçok durumu gözetmek zorundadır. Veteriner Hekimin Sorumlulukları (Bilinçli ve Güvenli İlaç Kullanımı) Hastalığın doğru tanısı, doğru ilaç kullanımı, ilacın zamanında kullanılması, İlacın zararlı etkilerinin de olabileceği bilinci, 1

8 2 VETERİNER HEKİMLİKTE ANTİBİYOTİKLER (Pratik Bilgiler Rehberi) Bireysel tedavi uygulaması, İlaç prospektüsü bilgilerine uyulması, Kontrolsüz ve aşırı ilaç kullanımından kaçınılması, Koruyucu hekimlik, iyi-bakım beslenme uygulamaları, Kalıntı riskinin değerlendirilmesi, Reçetenin uygun şekilde düzenlenmesi, Miadı dolmuş ilaçlar, Kullanılan ilaca ilişkin kayıt tutulması, İlacın uygun şekilde saklanması ve bertaraf edilmesi, Uygulayıcı personele yönelik riskin göz önünde tutulması.

9 2 KEMOTERAPİ Prof.Dr. Ender Yarsan Kemoterapi, 19. yüzyılın sonlarında Alman araştırıcı Paul Ehrlich in ortaya attığı bir terimdir. Konakçıya zarar vermeksizin veya çok az zarar vererek vücudunda bulunan bakteri, iç ve dış parazit, virüs, protozoa gibi zararlıların gelişmesini durduran veya öldüren maddelerle yapılan bir sağaltım şekli olarak tanımlanır. Helmint, protozoa, mantar, bakteri, virüs, böcekler, kanser hücreleri gibi vücutta hastalığa yol açabilen çok sayıda etken bulunur; benzer şekilde kemoterapötikler de o ölçüde çok ve çeşitlidir. Kemoterapinin amacı konakçıya hiç veya çok az istenmeyen etkisi olan bir maddeyle hastalık etkeni üzerinde yeterli ölçüde bir etkinin (gelişmeyi yavaşlatıcı, durdurucu veya öldürücü etki) oluşturulmasıdır. Antibiyotik terimi bakteri, mantar, aktinomisetler gibi mikroorganizmalar tarafından sentezlenen veya sentetik olarak hazırlanan, son derece düşük yoğunluklarda bile, bakterilerin gelişmesini engelleyen veya onları öldüren madde olarak tanımlanır li yıllarda insanlarda bulaşıcı hastalıklara karşı kullanılan antibiyotik uygulamalarıyla yaratılan iyimser havanın erken bir karar olduğu, ilk önce klinik gözlemler olarak daha sonrada laboratuar analizleriyle bakterilerdeki duyarlılık özelliğinin kalıcı olmadığının ortaya konmasıyla kanıtlanmıştır. Antimikrobiyallerin altın çağı yaklaşık 40 yıl sürmüştür. Bu dönemde sürekli olarak yeni doğal yarısentetik veya sentetik antibiyotikler keşfedilmiş, mevcut olanlarda ise kimyasal yapı değişiklikleri ile etkinlikleri ve etki alanları arttırılarak gelişen direnç sorunu ile mücadele edilmiştir. Veteriner hekimlikte antibiyotiklerin bilinçli kullanımı son derece önemlidir. Antibiyotik kullanımı geniş bir çerçevede ele alınmalı ve hayvan ıslahı, refahı, hijyen, besleme ve aşılama sistemlerinden ayrı olarak düşünülmemelidir. Antibiyotik gereksinimini azaltmak için hastalıklar sürekli kontrol edilmeli ve antibiyotik kullanımının yanı sıra bütüncül (holistik) yaklaşımlarda bulunulmalıdır. Kemoterapötiklerin Sınıflandırılması Kemoterapide kullanılan maddeler aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir; Antibiyotikler: Antibakteriyel ilaçlar olarak da bilinirler; bakteri, riketsiya, klamidya, bazı iç ve dış parazitlere etkilidirler. 3

10 4 VETERİNER HEKİMLİKTE ANTİBİYOTİKLER (Pratik Bilgiler Rehberi) Antelmintikler: Yuvarlak ve yassı kurtları (şerit ve kelebekler) etkileyen maddelerdir. Dış parazitleri etkileyen ilaçlar: Bit, pire, uyuz, kene, uçucu sinek ve benzeri parazitlere etkilidirler. Antiseptik-dezenfektanlar (jermlere etkiyen maddeler): Canlı ve cansız yüzey veya yerleri mikroplardan arındırmak için kullanılan maddelerdir. Mantarlara etkiyen ilaçlar: Mantarlara etkili ilaçlardır. Protozoa türlerini etkiyen ilaçlar: Koksidi, babesia, theileria, histomonas, trypanosoma, anaplasma ve benzeri protozoa türlerini etkilerler. Virüslere etkiyen ilaçlar: Virüsleri etkileyen maddelerdir. Kanser sağaltımında kullanılan maddeler: Kanser sağaltımında bulunan ilaçlar yer alır. Antibiyotikler Antibiyotik terimi bakteri, mantar, aktinomisetler gibi mikroorganizmalar tarafından sentezlenen veya sentetik olarak hazırlanan, son derece düşük yoğunluklarda bile, bakterilerin gelişmesini engelleyen veya onları öldüren madde olarak tanımlanır. Antibakteriyel Etkinlik Antibiyotikler bakteriler üzerinde olan etkilerine göre iki grupta toplanabilirler. Bakterilerin gelişmesini/üremesini yavaşlatan/durduranlar (Bakteriyostatikler): Bu ilaçlar bakterilerin gelişmesi ve üremesini yavaşlatırengellerler. Bu gruba tetrasiklinler, makrolidler, fenikoller, sülfonamidler ve kinolonlar örnek olarak verilebilir. Bakterileri öldürenler (Bakterisidler): Bu şekilde etkiyen ilaçlar bakterileri doğrudan öldürürler; özellikle perakut ve akut seyirli hastalıkların sağaltımında bu ilaçlar tercih edilir. Bakterileri öldürerek etkiyen ilaçlar, aynı zamanda bakterilerin gelişmesini de önlerler. Bu gruba beta-laktamlar, nitrofuranlar, aminoglikozidler, polimiksinler ve novobiosin örnek olarak verilebilir. Etki Spektrumu İlaca duyarlı bakteri türlerinin tamamına o maddenin antibakteriyel etki spektrumu adı verilir. İlaçlar etki spektrumuna göre dar ve geniş spektrumlular diye ikiye ayrılır. Dar spektrumlular: Yarı-sentetik türevleri dışında kalan ve başlıca Gram-pozitif bakterilere etkiyen penisilinler ve basitrasin, sadece Gram-negatif bakterilere etkiyen polimiksinler ile sadece Gram-pozitif bakterilere etkiyen basitrasin bu grupta değerlendirilir.

11 3 VETERİNER İLAÇ KALINTILARI Prof.Dr. Ender Yarsan Gerek hayvanlar gerekse bitkiler veya tarım ürünleri ile bunların çevresinde kullanılan ilaç ve kimyasal maddelerin birçoğu uygulandıkları yerlerde ve canlıların vücudunda kısmen parçalanarak etkisiz veya zararsız hale getirilirken, bazıları (organik klorlu bileşikler, dioksinler, dibenzofuranlar, PCB ler, PBB ler, metaller, bazı mantar ilaçları gibi) da son derece yavaş ayrışmaları dolayısıyla, giderek artan miktarlarda birikirler; gıda zincirine giren bu maddeler, nihai tüketici durumundaki insanlara kadar ulaşırlar. Hayvansal kökenli gıdalardaki ilaç kalıntıları; insan sağlığı; ülke ekonomisi ve uluslar arası boyutu yönüyle önemlidir. Özellikle gıda değeri olanlarda olmak üzere, hayvanlarda ilaç kullanımı söz konusu olduğu sürece, et, süt, yumurta, bal gibi gıdalarda ilaç kalıntılarının bulunması güncelliğini koruyacaktır. Bu durumda, veteriner hekimliği ilaçlarının hayvanlarda bilinçli ve kontrollü kullanımı ile hayvansal gıda maddelerinin ilaç kalıntılarıyla kirlenme tehlikesi ve boyutu en aza indirilebilir. Unutulmaması gereken durum tolerans düzeyinin üzerindeki kalıntıların tüketici sağlığı yönüyle büyük risk teşkil etmesidir. Gıdalardaki ilaç kalıntılarına karşı tüketici sağlığının etkin biçimde korunabilmesi için her çeşit hayvansal gıdada bulunacak ilaç kalıntısı çeşitlerinin ve kirlenme düzeylerinin sınırlandırılması son derece önem taşır. Hayvansal Gıdalarda Kalıntı Oluşumuna Neden Olan Faktörler 1. Vücudun kalıntıdan (ilaçtan) arınma süresine dikkat edilmemesi a. Kesim öncesi bekletme süresi: Gıda değeri olan doku ve organlarda, istenmeyen veya zehirleyici etkileri bakımından önem taşıyan ilaç veya kimyasal madde kalıntılarının, tüketiciler için güvenli bir düzey veya yoğunluğa inene kadar ilaç uygulanan hayvanların kesilmemesi gereken süreyi ifade eder. b. Yumurta ve sütün kullanılmama süresi: Süt hayvanları ve yumurta tavuklarında ilaç kullanımı devam ettiği sürece ve uygulamanın kesilmesini takiben belli bir süre ilaç veya metabolit kalıntıları süt ve yumurtaya da yansır. 15

12 16 VETERİNER HEKİMLİKTE ANTİBİYOTİKLER (Pratik Bilgiler Rehberi) c. Balıkların avlanılmama süresi: Balıkların fizyolojisi suyun sıcaklığına göre değişir; beslenmeleri, metabolizmaları ve ilaçların farmakokinetiği de suyun sıcaklığına sıkı sıkıya bağımlıdır. 2. Farmasötik şekil: Kalıntıya yol açma tehlikesi bakımından özellikle enjeksiyonluk müstahzarlar olmak üzere, tabletler, büyütme faktörleri ve meme-içi preparatlar diğerlerine göre daha fazla önem taşırlar. 3. Uygulama yolu: İlaçların uygulama yolu açısından enjeksiyon, ağızdan tablet ve yeme katılarak verilme, meme-içi uygulama kalıntılara yol açma bakımından diğer yollara göre daha önemlidir. 4. İlaç çeşidi: Kalıntıya yol açan ilaçlar içinde başlıca streptomisin, penisilin, oksitetrasiklin, gentamisin, neomisin, sülfonamidler, ivermektinler gibi antibiyotikler bulunmaktadır. Bunlar da özellikle farmasötik şekilleri ve atılma organlarına yönelik olumsuz etkileriyle önemlidirler. 5. Etiket dışı-ilaç kullanımı: Genel bir kural olarak, herhangi bir ilaç prospektüsüyle uygun olmayan bir biçimde gıda değeri taşıyan veya gıda elde edilen hayvanlarda kullanılmamalıdır. 6. Beşeri ilaçların kullanılması: Beşeri hekimlik için ruhsatlı ilaçlardan bazıları (kalp glikozidleri, ağrı kesiciler, anestezikler, insülin, antidotlar gibi) bazen zorunlu olarak tedavi amacıyla hayvanlarda kullanılır; bunlar için kalıntılarla ilgili herhangi bir düzenleme bulunmadığından, gıda değeri olan hayvanlarda kullanılmaları durumunda, gıdalarda kirlenme tehlikesi taşırlar. Bu ilaçların kullanılmasında yasal sorumluluk ilacı uygulamaya karar veren veteriner hekime aittir. İlaç Kalıntılarının Neden Olabileceği Olumsuzluklar 1. İlaç alerjisi: İlaçlardan çoğu bağışıklık sistemini uyararak, çeşitli tiplerde alerjik tepkimeye yol açarlar. Bu türden ilaçların kalıntısını içeren gıdaların da benzeri etkileri söz konusu olabilir. Penisilinler çok küçük miktarlarda (5 ünite veya 3 μg) alerjik tepkime sonucu ölüme yol açabilirler. 2. Farmakolojik etki: Son derece etkin bazı maddeler, hayvanların kesim öncesi bekletme süresine dikkat edilmeksizin kesilmeleri durumunda, kendilerini içeren gıdaların tüketilmesiyle insanlarda istenmeyen etkilere sebep olabilmektedir. 3. Karsinojenik etki: Karsinojenik etkisi olan bazı maddeler şu şekilde sıralanabilir; kloramfenikol, nitrofuranlar, imidazol bileşikler (metronidazol, ronidazol gibi), bazı sülfonamidler, aristoloşiya türleri, kolşisin, bazı ağrı kesiciler (ksilazin gibi), bazı pestisitler. 4. Gıda endüstrisi: Sütlerdeki antibiyotik kalıntıları bunların teknolojik olarak işlenmesini (yoğurt, peynir yapımı gibi) ciddi biçimde etkiler. Etlerde bulunan ilaç kalıntıları nitratın nitrite indirgenmesini sağlayacak nitrat redüktaz gibi enzimlerin etkinliğini engeller.

13 3 VETERİNER İLAÇ KALINTILARI 19 Tablo 3.1. Veteriner Sağaltımda Kullanılan İzinli Maddeler (Antienfeksiyöz/Antibiyotik Sınıfı) Farmakolojik Aktif Madde Belirleyici Kalıntı Hayvan Türü Amoksisilin Amoksisilin Gıda elde edilen tüm türler Ampisilin Ampisilin Gıda elde edilen tüm türler Maksimum Kalıntı Limiti-MKL Hedef Doku Açıklama 50 mg/kg Kas Kas için verilen MKL, balıklarda kas ve derinin doğal oranları içindir. 50 mg/kg Yağ Yağ, karaciğer ve böbrek için verilen MKL balıkta uygulanmaz. 50 mg/kg Karaciğer Yağ için verilen MKL, kanatlı hayvan ve domuzlarda yağ ve derinin doğal oranları 50 mg/kg Böbrek içindir. 4 mg/kg Süt Yumurtası insan tüketimine sunulan hayvanlarda kullanılmaz. 50 mg/kg Kas Kas için verilen MKL, balıklarda kas ve derinin doğal oranları içindir. 50 mg/kg Yağ Yağ, karaciğer ve böbrek için verilen MKL balıkta uygulanmaz. 50 mg/kg Karaciğer Yağ için verilen MKL, kanatlı hayvan ve domuzlarda yağ ve derinin doğal oranları 50 mg/kg Böbrek içindir. 4 mg/kg Süt Yumurtası insan tüketimine sunulan hayvanlarda kullanılmaz. Apramisin Apramisin Sığır 1000 mg/kg Kas Sütü insan tüketimine sunulan hayvanlarda kullanılmaz mg/kg Yağ mg/kg Karaciğer mg/kg Böbrek Domuz, tavşan, koyun, tavuk MKL gerekmez Sadece ağız yoluyla kullanım içindir. Sütü ve yumurtası insan tüketimine sunulan hayvanlarda kullanılmaz. (Devam ediyor)

14 4 SIĞIRLARDA ANTİBİYOTİK KULLANIMI Doç.Dr. Levent Altıntaş Sığır, memeli hayvanların Artiodactyla takımının, Bovidae familyasının Bovinae alt familyasında bulunan evcil bir hayvandır. Sığırlara ilişkin bazı önemli bilgiler Tablo 4.1 de verilmiştir. Sığırlara İlaç Uygulama Teknikleri Birçok ilaç ve aşının sığırlara verilmesinde en iyi yöntem maddenin enjeksiyon yolu ile uygulanmasıdır. Bununla birlikte uygun olmayan tekniklerin kullanılması hayvana yarardan çok zarar verir. Yani ilaç uygulama tekniğine özen gösterilmesi, ilaçların hayvanlara verilmesinde önemli bir yer tutar. Tekniğine uygun yapılmayan enjeksiyonlar sonrasında; bölgede enjeksiyona bağlı ilaç kalıntısı, yara dokusu veya hayvana ağrı ve acı veren apseler oluşabilir. Damar İçi (Dİ) Yol ile İlaç Uygulanması Bu yolla sadece sulu çözeltiler uygulanır. İlaçlar doğrudan sistemik dolaşıma verildikleri için etkileri çabuk başlar. En çok başvurulan damar içine ilaç uygulama yöntemi vena içine (intravenöz) enjeksiyondur. Tablo 4.1. Sığırlara Ait Bazı Önemli Bilgiler Parametre Solunum sayısı Yetişkinlerde Gençlerde Nabız sayısı Yetişkin Dana Buzağı Vücut sıcaklığı (rektal) Yetişkin Buzağı ve Dana Gebelik süresi Laktasyon süresi Kan hacmi Değer/Bilgi 10-30/dk 15-45/dk 55-80/dk /dk /dk C C 280/gün 305/gün Toplam vücut ağırlığının %8 i (1/13) 45

15 46 VETERİNER HEKİMLİKTE ANTİBİYOTİKLER (Pratik Bilgiler Rehberi) Şekil 4.1. Sığırlarda Vena jugularis e damar içi enjeksiyon uygulaması. İntravenöz enjeksiyon için, genellikle içinden fazla kan geçen büyük ve yüzeysel toplardamarlar tercih edilir (Şekil 4.1). Damar içi enjeksiyonda amaç; hasta hayvanların sıvı-elektrolit, kan veya kanın şekilli elemanlarına ait kaybını yerine koymak, fazla iritan ilaçları bu yol ile vermek, asit-baz dengesini düzeltmek, bazı ilaçları doğrudan dolaşıma vererek etkisini arttırmaktır. Genel bir prensip olarak, ilaçlar damar içine yavaş verilmelidir. İntravenöz yolun diğer parenteral yollara göre önemli bir avantajı, büyük hacimdeki solüsyonların bu yolla verilebilmesidir. Ayrıca doku içine enjeksiyonu ağrı yapan veya nekroza neden olabilen bazı irritan ilaçları, bu yolla ağrı oluşturmaksızın vermek mümkündür. Çünkü damar çeperi ağrılı uyaranlara duyarsızdır ve ayrıca ilaç iğne ucundan çıkar çıkmaz kan ile seyreltilmiş olur. Sığırlarda damar içi enjeksiyona en uygun toplardamar Vena jugularis tir. Ayrıca Vena subcutanea abdominis ten de damar içi enjeksiyon yapılabilir. Vena jugularis ten enjeksiyon yapılacaksa en uygun nokta boynun orta üçte biriyle üst üçte birinin birleştiği noktadır. Bu enjeksiyon noktasının 5-6 parmak altından turnike bağlanabilir. Damara giriş yerindeki derinin yukarıdan aşağıya doğru uygun antiseptikle tek bir hareketle silinmesiyle bölgenin antisepsisi sağlanır. Hayvanın başı kaldırılır ve enjeksiyon yapılacak venanın ters tarafına doğru boyun hafifçe gerdirilir. Belirginleşen vena elle yoklanır ve aşağıdan yukarı (kan akımının tersi) yönde önce deriye ardından damara girilir. İğnenin keskin yüzü yukarı doğru tutularak damara girmek istenilen bölgenin yaklaşık 1-2 cm altından deriye lik açı ile, sonra iğneyi yaklaşık 15 lik açıya getirerek ven içine yavaşça sokup ve ilerleterek veya iğneyi 90 lik bir açıyla, tek bir hareketle batırarak damara girilir. Enjektör bulunan el oynatılmadan, serbest kalan el ile piston hafifçe geri çekilerek

16 5 ATLARDA ANTİBİYOTİK KULLANIMI Dr. Begüm Yurdakök At ve taylarda antibiyotikler, yoğun bakım gerektiren durumlar da dahil olmak üzere tek ve çoklu organ iflasına neden olabilecek primer ve sekonder bakteriyel kaynaklı çeşitli hastalıkların tedavisinde önemli ve tamamlayıcı bir rol oynar. Atlarda görülen patojenler coğrafi bölge, yaş, tür ve yaşam koşullarına bağlı değişmektedir. Bununla birlikte en yaygın enfeksiyonlar arasında; dirençli Salmonella sp. diğer enterik türler ve Staphylococcus sp. suşları nedeniyle oluşan nozokomial enfeksiyonlar ile; antibiyotik kullanımına bağlı Clostridium ve Salmonella sp. kolit olayları gelmektedir. Genel olarak atlarda en yaygın patojenlerin arasında: β-hemolitik Streptococcus sp., Actinobacillus sp., Pasteurella sp., E. coli, Klebsiella pneumoniae, Enterobacter sp., Pseudomonas aeruginosa, Bordetella bronchiseptica, Staphylococcus sp., non-hemolitik Streptococcus sp. Rhodococcus equi (taylarda) ve anaerob bakterilerden, özellikle Bacteroides sp. ve Clostridium sp. bulunur. Ancak belirtilen etkenlere bağlı şekillenen hastalıkların tedavisinde antibiyotik uygulanmasına geçilmeden önce etkilenen organ/bölgeye ait numunelerin laboratuvara gönderilerek duyarlılık testi yapılması ve test sonuçlarına göre uygun antibiyotik seçilmesi önerilir. Atlarda antibiyotik uygulamalarına bağlı çeşitli istenmeyen etkiler de görülebilir. Bunlar arasında sülfonamidler ve trimetoprim-sülfonamid uygulamaları sonrası görülen ve bir yan etki olarak gelişen ishal ve diğer ilaçlara bağlı olarak gelişen nörolojik bozukluklar yer alır. Özellikle trimetoprim-sülfonamid karışımının kullanımını takiben detomidin hidroklorür uygulamalarında ölüm vakalarının da görülebildiği çeşitli araştırmalarda bildirilmiştir. Belirtilen nörolojik etkilerin arasında ise psikozlar (görsel halusinasyon ve aşırı ajitasyon), tremor, aseptik menenjit ve duruş bozuklukları bulunmaktadır. Seftiofur uygulamasını takiben de ishal ve psödomembranlı kolit; metronidazol uygulanmasını takiben gastrointestinal bozukluklar ile nörolojik bozukluklar (titreme, periferal nöropati vb) da atlarda görülebilmektedir. Atlarda ayrıca sınırlı sayıda lisanslı parenteral antibiyotik bulunması nedeniyle etiket dışı ilaç kullanımı da yapılabilmektedir. Atlarda sistemlere göre hastalık etkenleri ve kullanılabilecek antibiyotikler Tablo 5.1 de, antibiyotiklerin 61

17 62 VETERİNER HEKİMLİKTE ANTİBİYOTİKLER (Pratik Bilgiler Rehberi) dozları, doz aralıkları ve uygulama yolları ise Tablo 5.2 de sunulmuştur. Bununla birlikte atlarda yaygın görülen enfeksiyonlar için birinci, ikinci ve son seçenek olacak şekilde kullanılabilecek antibiyotikler de Tablo 5.3 te gösterilmiştir. Tablo 5.1. Atlarda Sistemlere Göre Hastalık Etkenleri ve Kullanılabilecek Antibiyotikler Endikasyon Patojen Antibiyotik Solunum Sistemi Hava kesesi yangısı Streptococcus spp. Ampisilin Benzilpenisilin - Pivampisilin Strangles (Distemper) Streptococcus equi Benzilpenisilin Akut sinüzit Streptococcus spp. Prokain benzilpenisilin Pivampisilin - Seftiofur Anaerob bakteriler Benzilpenisilin Metronidazol - Trimetoprim+Sülfonamid Bronkopnömoni Streptococcus zooepidemicus Staphylococcus aureus Gram negatif bakteriler Rhodococcus equi (özellikle taylarda) Actinobacillus equuli (özellikle taylarda) Cerrahi girişimlerde antibiyotik profilaksisi: Laryngeal hemipleji operasyonları Sindirim Sistemi Ampisilin Benzilpenisilin Pivampisilin Trimetoprim+Sülfonamid Benzilpenisilin Kanamisin - Gentamisin+Benzilpenisilin - Trimetoprim+Sülfonamid - Sefalotin Kanamisin- Gentamisin+ Benzilpenisilin - Sefalotin - Trimetoprim+Sülfonamid Rifampisin+Eritromisin - Spiramisin Ampisilin Eritromisin Gentamisin Pivampisilin - Prokain benzilpenisilin Ampisilin - Benzilpenisilin (operasyon sonrası) Enteritis (taylarda) E. coli Kolistin Pivampisilin - Trimetoprim+Sülfonamid Actinobacillus equuli Ampisilin Eritromisin Gentamisin Pivampisilin - Prokain benzilpenisilin Salmonella spp. (yetişkin atlarda dahil) Clostridium perfringens Ampisilin - Furazolidon+Kloramfenikol - Gentamisin+Benzilpenisilin - Trimetoprim+Sülfonamid Benzilpenisilin Metronidazol - Ampisilin (Devam ediyor)

18 6 KOYUN ve KEÇİLERDE ANTİBİYOTİK KULLANIMI Yrd.Doç.Dr. Hüsamettin Ekici Koyunlar (Ovis), Caprinae alt familyası içinde bir grup oluşturan, sütünden, yününden yararlanılan uysal hayvanlardır. Burun kısımları çıplak ve nemli, vücutları kalın tüylerle kaplıdır. Erkeklerde bir çift boynuz bulunurken, dişilerde bazen bulunur. Boynuzlar üzerindeki boğumlar yaş hesaplamasında kullanılır. Vücutlarında ekstra kıl oluşumları (sakal, yele vs.) bulunur. Her defasında 1-3 yavru olmak üzere yılda iki kez doğururlar. Gebelik süreleri 5-11 aydır. Koyunların ömürleri yıl arasındadır. Keçi ya da evcil keçi (Capra aegagrus hircus), boynuzlugiller (Bovidae) familyasının sığırlar (Bovinae) alt familyasından Capra cinsini oluşturan memelilere verilen addır. Keçilerin gebelik süreleri ortalama 23 haftadır. Genellikle 1-2 yavru doğururlar. Yavruları kıllı ve gözleri açık doğar. Birkaç saat içinde annelerini takip etmeye başlarlar. Oğlaklar 6 ay içinde erginleşip üreyebilirler. Yaşam süreleri ortalama yıl kadardır. Koyun ve keçiler için en yaygın üç enjeksiyon yöntemi vardır. Bunlar; deri altı, kas içi ve damar içi (genellikle juguler ven) yoldur (Tablo 6.1). DA enjeksiyon en kolay, Dİ enjeksiyon ise en zor olandır (Tablo 6.2). Sadece deneyimli personel Dİ enjeksiyon yapmalıdır. Şekil 6.1 de görüldüğü gibi koyun ve keçilerde arka bacak ve bel bölgesinden enjeksiyon yapılmamalıdır. Çünkü o bölgelere yapılacak enjeksiyon sonucu oluşacak enjeksiyon lekeleriyle etin kalitesi düşebilir. Koyun ve keçilerde sistemlere göre hastalık etkenleri ve kullanılabilecek antibiyotikler Tablo 6.3 te, antibiyotiklerin dozları, doz aralıkları ve uygulama yolları ise Tablo 6.4 te sunulmuştur. Bu bölgeye Enjeksiyon Tercih edilmez Şekil 6.1. Keçilerde enjeksiyon yerleri. 81

19 82 VETERİNER HEKİMLİKTE ANTİBİYOTİKLER (Pratik Bilgiler Rehberi) Tablo 6.1. Koyun ve Keçilerde Enjeksiyon Yerleri ve Teknikleri Enjeksiyon Yeri Deri altı Kas içi Damar içi Teknik cm uzunluğunda kısa iğneler kullanılarak deri altına uygulanır. Enjeksiyonu yapmadan deri çadır yaparcasına çekilir, iğne bu çadırın bir tarafından sokulur ancak karşı taraftan çıkmamalıdır. Enjektörün pistonuna yavaşça bastırıp, madde yavaşça enjekte edilir. Bu işlem ilacın dışarı sızmasını engelleyecektir. Enjeksiyon alanına masaj yapılır. Eğer enjekte edilecek miktar 3 ml nin üzerinde ise doz bölünerek bir kaç alana uygulanır. Kürek kemiği ve çenenin köşesinin üst ve alt kısmı arasında omuzun önündeki üçgen alandan da verilebilmesine rağmen DA enjeksiyon için tercih edilen alan, dirseğin hemen arkasındaki deridir (Şekil 6.1). Kas içi enjeksiyon en yaygın enjeksiyon yöntemidir. Kİ enjeksiyon genellikle omuzun önünde boynun üçgen biçimli alanından yapılmaktadır. Koyun ve keçilerde arka bacak ve bel bölgesinden Kİ enjeksiyon yapılmamalıdır. Çünkü o bölgelere yapılacak enjeksiyon sonucu oluşacak enjeksiyon lekeleriyle etin kalitesi düşebilir. Kazara sinir hasarına neden olunabileceği için sırt bölgesine yakın yerlere de enjeksiyon yapılmamalıdır. Antibiyotik enjekte etmek için 2-3 cm uzunluğunda 18 numara iğne kullanılır. Kuzu ve oğlaklar için 20 numaradan daha küçük bir iğne kullanılmalıdır. Kasa verilen miktar her alana 3 ml den fazla olmamalıdır. Damar içi enjeksiyonda damarın yerini bulmak deneyim gerektirir. Genellikle boyundaki juguler ven tercih edilir. İğneyle bu damara girilir ve ilaç verilirken iğnenin damar dışına çıkmamasına dikkat edilmelidir. Bu enjeksiyonlar her zaman bir veteriner hekim veya deneyimli hayvan sağlığı teknisyeni tarafından yapılmalıdır. İlacın hızlı emilimi nedeniyle hayvanlar, bu şekilde verilen ilaçlara hızlı tepki gösterebilirler. Çok az ilaç intravenöz olarak verilebilir, ancak kan örnekleri sıklıkla bu teknik ile benzer şekilde toplanır. Dİ enjeksiyon genellikle 18 veya 20 numara derialtı iğnesi kullanılarak yapılır. Tablo 6.2. Koyun ve Keçilerde Kullanılmak Üzere Tavsiye Edilen İğne Boyutları Yaş İğne Boyutu (G) < 4 haftalık haftalık aylık 20 > 6 aylık 18-20

20 7 KÖPEK ve KEDİLERDE ANTİBİYOTİK KULLANIMI Prof.Dr. Ender Yarsan Köpek ve kedilerde antibakteriyel tedavinin amacı; enfeksiyon etkenlerinin konakçıya zarar vermeyecek şekilde uzaklaştırılmasıdır. Enfeksiyonların kontrolü ve önlenmesinde konakçının doğal savunma mekanizmaları birincil derecede önem arz eder. Bu mekanizmalar; solunum sistemindeki mukosiliyer faaliyetler; ürinasyonun uzaklaştırıcı etkileri; mide bağırsak sistemindeki normal florasıdır. Bütün bu mekanizmalar enfeksiyondan ya da tedavi uygulamalarından etkilenebilecek niteliktedir. Mikrobiyal bir invazyon meydana geldiğinde konakçıda bulunan çeşitli savunma mekanizmaları da harekete geçer. Bunlar; yangısal cevap; hücre göçü ve fagositoz; komplement sistemi ve antikor üretimidir. Veteriner kliniklerinde dirençli bakterilerden kaynaklanacak şekilde ortaya çıkan nazokomial enfeksiyonlar da son derece önemlidir. Bu enfeksiyonlara neden olan bakterilerin başlıcaları; Klebsiella, Escherichia, Proteus ve Pseudomonas türleridir. Nazokomial enfeksiyonlara neden olan predispoze faktörler ise; yaş (genç ya da yaşlı olma durumu), hastalığın şiddeti, hospitalizasyon süresi, invasiv destek sistemlerinin kullanılması, cerrahi implantlar, bağışıklık sisteminin yetersizliği ve daha önceki antibiyotik kullanımı şeklinde ifade edilebilir. Antibakteriyel ilaçların uygulama yolları: Antibiyotik kullanımında eğer sistemik bir etkinlik isteniyorsa genellikle parenteral uygulama tercih edilir. İlaç uygulama yolu üzerinde etkili diğer faktörler ise hastalığın çeşidi; tedavi süresi, hastanın vücut sıcaklığı ve hasta sahibi gibi faktörlerdir. Göz, kulak, bazı deri ve bağırsak enfeksiyonlarında yerel uygulama öncelikle tercih edilir. Bu şekildeki uygulamada yüksek ilaç yoğunluklarına ulaşılabilir; ayrıca sistemik olarak zehirli olan bazı ilaçlar (basitrasin, neomisin, polimiksin) bu yolla verilebilir. Birçok enfeksiyonun tedavisinde ve ev ortamında ilaç uygulanması gerektiği durumlarda ağız yoluyla ilaç kullanılması tavsiye edilir. Hasta sahipleri bu uygulamada ilacı besin içerisinde kolayca verebilir; ancak bu noktada ilaç ile besin maddesi arasındaki etkileşim de önemlidir. Eğer herhangi bir şüphe varsa ilaç verilmesi hayvan aç iken (ilaç uygulamadan 1-2 saat önce ve sonra besin verilmez) gerçekleştirilir. Parenteral ilaç uygulaması rutin ilaç kullanımında pratik değildir; ancak kusan sinirli, huysuz ve bilinci yerinde olmayan hastalarda; ağız, özefagus ve farenks te ağrı olan 89

21 90 VETERİNER HEKİMLİKTE ANTİBİYOTİKLER (Pratik Bilgiler Rehberi) yada fonksiyon yetersizliği olan hastalara tavsiye edilebilecek bir uygulama seçeneğidir. Kas içi ya da deri altı uygulama eşit derecede etki süresi ve gücü gösterir. Damar içi uygulama ise kısa sürede maksimum ilaç yoğunluğunun ve hızlı ilaç etkisinin istendiği durumlarda tercih edilir. Köpeklerde Ağız Yoluyla Uygulanacak İlaçlar ile Besin Maddesi İlişkisi Uygulama Seçeneği Aç karnına verilmesi uygun olanlar - İlaç emilimi içerikten etkilenebilir, - Aç karnına terimi; ilaç uygulamadan 1-2 saat önce yada sonra besin verilmemesini ifade eder Besinle birlikte verilmesi uygun olanlar - İlacın biyoyararlanımı artabilir, - Mide bağırsak hareketliliği içerik tarafından azaltılır Sınırlama gerektirmeyenler İlaç Azitromisin, Sefradin, Eritromisin, Florokinolonların çoğu, Linkomisin, Penisilinlerin çoğu, Rifampisin, Sülfonamidlerin çoğu, Tetrasiklinlerin çoğu Sefodroksil, Kloramfenikol palmitat (kedi), Doksisiklin, İbafloksin, Metronidazol, Nitrofurantoin Sefaleksin, Kloramfenikol tablet ve kapsülleri, Kloramfenikol palmitat (köpek), Klaritromisin, Klindamisin, Hetasilin, Spiramisin Penisilin ve/veya dihidrostreptomisin köpeklerde duyarlı bakterilerin yol açtığı solunum, sindirim ve ürogenital sistem enfeksiyonları, meningitis, yara, apse, ayak gibi deri ve yumuşak doku enfeksiyonları ve ayrıca viral enfeksiyonlarda oluşan sekonder bakteriyel enfeksiyonların tedavisinde kullanılır. Penisilin-streptomisin kombinasyonu sinerjik bir etki gösterir. Sulfadimidin ve trimetoprim kedi ve köpeklerde duyarlı bakterilerin meydana getirdiği; solunum sistemi enfeksiyonları (bronşitis, pnömoni, laringitis, faringitis, tonsillitis, sekonder solunum sistemi enfeksiyonları), sindirim sistemi enfeksiyonları (gastroenteritis), ürogenital sistem enfeksiyonları (metritislerde lokal tedaviye ek olarak, nefritis, sistitis, vajinitis ve diğer ürogenital bakteriyel enfeksiyonlar) ile duyarlı bakterilerin sebep olduğu çeşitli yumuşak doku enfeksiyonları, doğum sonrası enfeksiyonlar ve septisemilerde endikedir. Gentamisin köpek ve kedilerde duyarlı bakteriler tarafından meydana getirilen solunum, sindirim ve ürogenital sistem enfeksiyonları, septisemiler ve diğer yumuşak doku enfeksiyonlarının tedavisinde kullanılır. Linkomisin kedi ve köpeklerde duyarlı mikroorganizmalar tarafından meydana getirilen sistemik ve lokal enfeksiyonların sağaltımı amacıyla, solunum sistemi, ürogenital sistem, sindirim sistemi ve yumuşak doku enfeksiyonlarında kullanılır. Kedilerde; pnömoni, bronşit, tonsillit, faranjit gibi solunum yolu enfeksiyonları, gastroenterit, idrar

22 8 TAVUK ve HİNDİLERDE ANTİBİYOTİK KULLANIMI Doç.Dr. Levent Altıntaş Tavuk ve hindi gibi kanatlı hayvanlar (özellikle tavuk); bilimsel araştırmalarda ve laboratuar çalışmalarında önemli bir yere sahip olan canlılardır. Çünkü gelişmesinin her döneminde farklı alanlarda deneysel materyal olarak kullanılabilirler. Daha taze yumurta iken kültür ortamı hazırlamada, eğer embriyolu yumurta ise inkubasyon süresi boyunca virüs inokülasyonu ve doku kültürü hazırlanmasında, civciv iken pek çok biyolojik testte reaktif hayvan olarak, erişkinleri ise diagnostik deneyler, aşı denemeleri ve serolojik testlere ilişkin kan elde edilmesinde ve çeşitli amaçlarla yapılan deneysel araştırmalarda kullanılırlar. Tavuklara ilişkin bazı önemli bilgiler Tablo 8.1 de verilmiştir. Tavuklardan Kan Alma Metotları Tavukların yakalanması oldukça kolaydır. Tünekteki tavuğun gözlerine bir cep lambası tutularak, kolaylıkla tespit altına alınabilir. Tavuğun yakalanmasında uygun teknik kullanılmalıdır. Bir el ayaklar arasına yerleştirilir. Diğer elle kuyruk ve kanat birlikte tutulur. Tablo 8.1. Tavuklara Ait Bazı Önemli Bilgiler Parametre Solunum sayısı Kalp ritmi Vücut sıcaklığı Kuluçka sıcaklığı Kuluçka süresi Yumurta ağırlığı 1 Günlük civciv ağırlığı 1 Haftalık civciv ağırlığı Erişkin ağırlığı (Dişi) Erişkin ağırlığı (Erkek) Ortalama su tüketimi Civcivlerin bakıldığı ortamın ısısı 5 haftalık civcivlerin bakıldığı ortamın ısısı Değer/Bilgi 15-32/dk /dk C 37 C 21 gün g g 300 g g g 125 ml (Kış), 300 ml (Yaz) 24 C (en az) 22 C 111

23 112 VETERİNER HEKİMLİKTE ANTİBİYOTİKLER (Pratik Bilgiler Rehberi) Boyun Damarından Kan Alma Eğer fazla miktarda kan alınması gerekiyorsa bu yola başvurulur. Aseptik şartlarda kan almak gerekiyorsa hayvan öncelikle sırt üstü yatırılır, kanatlar ve ayaklar sabitleştirilir. Bir yardımcı hayvanı düzgün bir masada tutar veya boyun bölgesi bir bağ ile masada tespit edilir. Öncelikle boyun bölgesinin tüyleri yolunur, steril örtüler ile çevrelenir. Vena jugularis in üstünde deri ensize edilir ve damar ortaya çıkarılır. Kan akımı, birbirinden 2 cm. uzaklıktaki ipek iplikle iki ligatür koymak suretiyle, bir anda kesilir. Daha sonra keskin bir skapelle damar iki ligatür arasında T şeklinde kanül konulabilecek şekilde ensize edilir. Kanül operasyon bölgesine sabitlendikten sonra ligatür çözülür ve kanülden kan alınır. Kalpten Kan Alma Eğer hayvanı öldürmeden steril olarak kan alınması gerekiyorsa bu yola başvurulur. Bunun için tavuk sırt üstü yatırılır. Boyun hafifçe gerdirilir, boyun kaidesindeki tüyler yolunur ve palpasyon ile sternumun ön ucu tespit edilir. Yaklaşık 5 cm. uzunluğunda bir iğne orta hattı izleyerek geri ve aşağıya doğru batırılır. Bu yöntemle iğne sol kulakçığı geçerek sağ karıncığa ulaşır. Diğer bir yöntemde ise tavuk sol tarafa yatırılır. Sternumun ucu ile omuz eklemi arasındaki tüyler yolunur, iğne 3. interkostal aralığın alt kısmından derin olarak batırılır. Daha sonra yavaşça geriye doğru çekilir. Bu yolla erişkinlerden yaklaşık ml kan alınabilir. Kanat Altı Venasından Kan Alma Kanat altı venası kanadın iç yüzünde seyreder ve bu damar kan almak için oldukça uygundur. Tavuk bir yardımcı tarafından sırt üstü tutulur. Yardımcı aynı zamanda vena üzerine basınç yaparak venada kan akımının durmasını sağlar. Sol el ile kanat ayırt edilir ve masanın kenarında hafifçe kıvrılır. Alkol ile damarın bulunduğu bölge dezenfekte edilir, sağ el ile ince bir iğne yardımıyla damara girilir. Bu yolla erişkinlerden yaklaşık ml kan alınabilir. Kanatlılarda İlaç Uygulama Teknikleri Hayvanlar enjeksiyon için yukarıdan kavranarak tutulmalı, yavaşca geriye doğru çevrilmeli ve bu pozisyonda bir yerden bir yere taşınmalıdırlar. Enjeksiyon yapılacak alana gelindiğinde hayvan bir elle kanat kaidesinden diğer elle de ayakları arasından tutularak masada dorsal veya lateral pozisyonda hareketsiz hale getirilir. Bu arada hayvanın başı ekstensiyon pozisyonunda aşağıda tutulur. Ayrıca tavuklara genellikle yardımcısız da kolaylıkla enjeksiyon yapılabilir. Bunun için hayvanın

24 9 BALIKLARDA ANTİBİYOTİK KULLANIMI Araş.Gör. F. Gönül Aydın Günümüzde su ürünleri yetiştiriciliği en hızlı gelişen hayvansal besin üretim sektörlerinden birisidir. Artan nüfusun protein ihtiyacını karşılamakta doğal su ürünleri stoklarının yetersiz kalması su ürünleri yetiştiriciliğine verilen önemin daha da artmasına neden olmuştur. Balık yetiştiriciliğinin yoğunlaşması, biyolojik kirlilikle birlikte bir dizi hastalık ve sorunun ortaya çıkmasına da yol açmıştır. Antibakteriyel, antiparaziter ilaçlar, pestisitler, hormonlar, anestezikler, çeşitli pigmentler, mineraller ve vitaminlerde dahil olmak üzere pek çok kimyasal balık yetiştiriciliğinde kullanılır. Kullanılan bu kimyasallar arasında antibiyotikler ise veteriner hekimlikte kullanımına en sık başvurulan ilaç grubudur. Antibakteriyel ilaçların kullanımıyla balık üretme çiftliklerindeki bulaşıcı hastalıkların önlenmesi; üretimdeki kayıpların azaltılması; yumurta, larva veya anaçların yeni tesislere taşınması sırasında oluşabilecek kayıpların önüne geçilmesi amaçlanır. Ancak, balık yetiştiriciliğinde antibakteriyel ilaçlar daha çok sağaltıcı amaçlarla kullanılır. Bu ilaçların balık yetiştiriciliğinde hastalıkların sağaltımında ve kontrolüne yönelik kullanımı ve kullanım şekilleri ülkeden ülkeye göre, hatta aynı ülke içerisinde farklı işletmelerde bile farklılık göstermektedir. Balıklarda antibiyotik uygulama şekilleri ise ilacı suya ve yeme katarak, peletlenmiş ilaçlı yem halinde, banyo, mikro enkapsülasyon, topikal, sonda ile ilaç veya enjeksiyon olmak üzere sıralanabilir. Başarılı bir tedavi için doğru antibiyotiğin seçilmesi, bunun için de duyarlılık testlerinin yapılması gerekir. Balıklarda ilacın atılma yarı-ömrü, suyun ısısı ile önemli derecede değişir ve genellikle su ısısı azaldıkça ilacın atılma yarı-ömrü de uzar. Bu nedenle, ilaç dozu ısıya göre ayarlanmalıdır. Ancak, pratikte doz sabittir. Balıklarda ilaçların atılma yarı-ömrünün belirlenmesinde 500 derece gün hesabı uygulanır. Ayrıca suyun ph sı, organik içeriği, sertliği, tatlı/tuzlu su olup-olmaması da dikkat edilmesi gereken diğer hususlardır. Doğru antibiyotiğin seçimi kadar, ilacın kaç gün kullanılacağı da önemlidir. Bu ise ilaca göre değişmekle birlikte, akut ciddi olaylarda en az 7-10 gün tedavi süresi önerilir. Konakçının immun sistemi ise bakteriyel hastalıklarda ve ilaca karşı alınan cevapta oldukça önemlidir. Seçilen antibiyotik yenilebilir balıklar için yasal ol- 125

25 126 VETERİNER HEKİMLİKTE ANTİBİYOTİKLER (Pratik Bilgiler Rehberi) malıdır. Bütün antibiyotiklerin satışı (veteriner hekim reçetesi gerektirir) ve uygulaması veteriner hekimlerin yetkisindedir. Su ürünleri yetiştiriciliği için özel olarak tasarlanmış antibiyotikler mevcut olduğu gibi veteriner hekimlik ve diğer alanlar için geliştirilen ürünlerde bu alanda kullanılır. Ülkemizde Temmuz 2013 tarihi itibariyle 41 adet su ürünlerinde kullanılan ruhsatlı ilaç vardır. Bu ilaçlardan 15 adeti florfenikol, 9 adeti sülfadiazin+trimetoprim, 12 adeti oksitetrasiklin, 2 adeti enrofloksasin, 2 adeti amoksisiklin ve 1 adeti de oksolinik asit içerir. Tetrasiklinler, sülfonamidler ve makrolidler insan ve veteriner hekimlikte oldukça yaygın kullanılan antibiyotik gruplarıdır. Sülfonamid grubu ilaçlar balıklarda tedavi ve korunma amacıyla kullanılır. Günümüzde kinolonlar balık üretim çiftliklerinde sıklıkla solunum, üriner ve sindirim sistemi hastalıklarının sağaltımında kullanılır. Florfenikol, yapısal olarak kloramfenikol ve tiamfenikole benzer ve balıklarda furunkulozisin tedavisinde kullanılır. Balıklardaki yarı ömrü oldukça uzun olan oksitetrasiklinin %90 dan fazlası metabolize edilmeden dışarı atılır. Balıklarda atılım süresinin uzun olması ve suların taban kısmına çökmesi, güneş ışığından etkilenmemesi ve parçalanmadan sedimentlerde aylarca (3-6 ay) kalarak sürüklenmesi ve böylece su tüketimi ile de insanlara geçebilmesi söz konusudur. Halen Flavobacterium columnare ye (Columnaris hastalığı) karşı kullanılan en etkili ilaç konumundadır. Oksolinik asit ise geniş spektrumlu etkiye sahip olmakla birlikte özellikle Gram negatif bakterilere daha iyi etkir ve geleneksel balık yetiştiriciliğinde yaygın olarak kullanılır. Balık yetiştiriciliğinde iyi üretim ve kaliteli aşı uygulamaları ile hastalıkların önlenmesi, dolayısıyla kullanılan antibiyotik çeşitliliği ve miktarı önemli oranda azaltılabilir. Balıklarda sistemlere göre hastalık etkenleri ve kullanılabilecek antibiyotikler Tablo 9.1 de sunulmuştur.

26 9 BALIKLARDA ANTİBİYOTİK KULLANIMI 127 Tablo 9.1. Balıklarda Sistemlere Göre Hastalık Etkenleri ve Kullanılabilecek Antibiyotikler Endikasyon Solunum Sistemi Bakteriyel solungaç hastalığı Sindirim Sistemi Enterik kızıl ağız hastalığı Ülser Deri ve Yüzgeç Eritrodermatitis (Deri formu) Kolumnaris hastalığı Bakteriyel yüzgeç erimesi Pseudomonas septisemisi (Kış hastalığı) Balık tüberkülozu Nocardiosis Patojen Flexibacter spp. Yersinia ruckeri Hexamita truttae Aeromonas salmonicida Flexibacter columnaris Flexibacter spp. Pseudomonas spp. Pseudomonas anguilliseptica Mycobacterium spp. Nocardia asteroides Konakçı Somon balığı Somon balığı Alabalık Tatlı su balıkları Tatlı su balıkları Somon balığı Somon balığı Tatlı su balıkları ve deniz balıkları Tatlı su balıkları ve deniz balıkları Antibiyotik Oksitetrasiklin - Kuvarternal sodyum bileşiği - Rifampisilin Oksolinik asit Trimetoprim+Sülfonamid - Florfenikol - Tetrasiklin Dimetridazol Florfenikol - Neomisin - Tetrasiklinler - Sülfonamidler - Trimetoprim+Sülfonamid Benzalkonyum klorür - Tetrasiklinler - Sülfonamidler - Oksolonik asit - Trimetoprim+Sülfonamidler - Florfenikol Kuvarternal amonyum - Kanamisin - Oksitetrasiklin Gentamisin Gentamisin - Kuinalon Kloramin T - İzoniazid - Rifampisin - Kanamisin - Doksisiklin - Streptomisin Sülfonamidler (Devam ediyor)

27 128 VETERİNER HEKİMLİKTE ANTİBİYOTİKLER (Pratik Bilgiler Rehberi) Tablo 9.1. Balıklarda Sistemlere Göre Hastalık Etkenleri ve Kullanılabilecek Antibiyotikler (Devamı) Endikasyon Böbrek /Üriner Sistem Bakteriyel böbrek hastalığı (BKD) Yalancı böbrek hastalığı Göz Yersiniosis (Kırmızı ağız hastalığı) Kan Septisemia Pedunkul hastalığı (Soğuk su hastalığı) Edwardsiellosis Enterik kızıl ağız hastalığı Furunkulozis Patojen Renibacterium salmoninarum Corynebacterium spp. Lactobacillus piscicola Corynebacterium spp. Yersinia ruckerii Cytophaga psychrophila (Flexibacter auranticus) Edwersiella ictaluri Edwersiella tarda Yersinia ruckerii Aeromonas salmonicida Konakçı Somon balığı ve Alabalık Somon balığı ve Alabalık Somon balığı Somon balığı Tekir balığı Yayın balığı Somon balığı Tatlı su balıkları Antibiyotik Trimetoprim+Sülfonamid - Sülfadimidin sodyum - Sulfisoksazol Eritromisin İyodoforlar - Eritromisin - Penisilin G - Sulfisoksazol - Sülfadimidin sodyum - Oksitetrasiklin Tetrasiklin - Oksolonik Asit Florfenikol Tetrasiklinler - Sülfonamidler - Kuvarternal amonyum Tetrasiklinler Tetrasiklinler Tetrasiklinler Oksolonik Asit - Florfenikol - Tetrasiklinler Trimetoprim+Sülfonamid Kinolonlar - Florfenikol - Tetrasiklinler Trimetoprim+Sülfonamidler - Aminoglikozidler - Spektinomisin

28 10 DOMUZLARDA ANTİBİYOTİK KULLANIMI Dr. Begüm Yurdakök Domuz yetiştiriciliğinde kullanılan antibiyotiklerin miktar ve çeşitliliği oldukça fazladır. Büyümeyi geliştirici ve üretimi arttırıcı amaçlarla domuzlarda rasyona karıştırılarak veya su içerisinde verilen çinkobasitrasin, klortetrasiklin, oleanomisin, oksitetrasiklin, tilosin, penisilin, neomisin, tilmikosin, sülfametazin ve sülfatiazol gibi çeşitli antibiyotiklerin subterapörik dozlarda uygulanması Avrupa Birliği Ülkelerinde yasak olmasına rağmen ABD de halen devam etmektedir. Antibiyotik kullanımının morbidite ve mortaliteyi azalttığı; özellikle yavru hayvanlarda %50 üzerinde mortalitede azalma olduğu çeşitli yayınlarda bildirilmiştir. Domuzlarda antibiyotik kullanımının üreme performansı üzerine de olumlu etkileri mevcuttur. Üreme sistemindeki bu olumlu etkilerin ise özellikle uterus enfeksiyonlarının önlenmesi ile uterus dokusundaki metobolizmanın uyarılmasına bağlanmaktadır. Konsepsiyon hızı, canlı ağırlık, yaşama indeksi, süt emme antibiyotik kullanımına bağlı olarak artarken, mastit, metrit ve agalaksiyada azalma olduğu uzun süreli kullanımlarda bildirilmiştir. Domuzlarda antibiyotikler etkilerini subklinik enfeksiyonların ve mikrobiyel metabolitlerin azalması, besinlerin mikrobiyel kullanımında azalma ile daha ince gastrointestinal sistem duvarı olması dolayısıyla besinlerin emiliminde artış şeklinde kendini gösterir. E.coli, Salmonella ve Campylobacter gibi çeşitli patojenik bakterilerdeki direnç genlerinin direk ya da indirek olarak insanlara aktarılması domuz yetiştiriciliğinin en önemli sorunlarındandır. Örnek olarak Danimarka da domuz ve çiftlikte çalışan insanlarda aynı plazmidi taşıyan apramisin-dirençli E.coli suşlarının tespiti, bu ilacın insanlarda hiç kullanılmamasına karşın görülmesi bakımından düşündürücüdür; bu nedenle risk değerlendirilmesi artık zoonoz hastalıkların kontrolünden dirençli suşların gelişiminin önlenmesine doğru kaymaktadır. Domuzlarda, avilamisin-dirençli enterokok suşlarının aynı zamanda tetrasiklin, ampisilin, basitrasin, vankomisin ve gentamisine de direnç geliştirdiği; tilozin kullanılmasına bağlı olarak aynı bakterilerde eritromisine karşı da direnç geliştiği tespit edilmiştir. Günümüzde dirençliliğin gelişmesini önlemek amacıyla antibiyotik kullanımında azalmaya gidilmekte ve sistemik yaklaşımlarla domuz hastalıklarının tedavisi yapılmaktadır. Beslenme, bağışıklık ve yetiştirme aşamalarında yapılan iyileştirmeler 131