Kanatlıların Kırmızı Akarı (Dermanyssus gallinae): Biyolojisi ve Etkileri Hakan ERDEM 1 Coşkun KONYALI 2 Baver COŞKUN 1 Türker SAVAŞ 1

Transkript

1 Kanatlıların Kırmızı Akarı (Dermanyssus gallinae): Biyolojisi ve Etkileri Hakan ERDEM 1 Coşkun KONYALI 2 Baver COŞKUN 1 Türker SAVAŞ 1 1 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Zootekni Bölümü, Çanakkale 2 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Lapseki Meslek Yüksekokulu, Lapseki/Çanakkale Özet: Kanatlı barınaklarında yaygın olan Dermanyssus gallinae (De Geer, 1778) irritasyon, verim kayıpları, anemi, strese ve şiddetli enfestasyonlarda ölüme neden olabilmektedir. Günün büyük bir bölümünde barınak içerisindeki tünek kenarları, çatlak, yarık gibi yerlerde kolonize olan bu akar, genellikle geceleri, sadece kan emmek için konak üzerinde bulunur. Yumurtadan çıkıştan erginliğe 7 günlük bir yaşam döngüsüne sahip olması nedeniyle hızlı bir popülasyon artışı sağlayabilmektedir. Mevsimsel bir aktivite gösteren D. gallinae popülâsyonları, havaların ısınmasıyla gelişim göstermektedir. Uzun süreli yüksek çevre sıcaklığı bu gelişimi olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Popülasyonun büyüklüğü meydana gelebilecek etkilerin ortaya çıkmasında önemli rol oynamaktadır. Enfeste hayvanların üzerindeki parazit yükü belirli bir seviyeyi aşmadığında hayvanlarda anemi, verim kaybı gibi etkiler belirlenemeyebilmektedir. Şiddetli enfestasyon durumunda ise aniden şekillenen ölümler görülmektedir. Bu bildiri, bildiri yazarları tarafından gerçekleştirilmiş ve bazıları henüz yayımlanmamış olan çalışmaların bulguları ile literatürden derlenen bilgilerle, ülkemizde yeterince tanınmayan bu parazitin ve yarattığı etkilerin daha iyi kavranabilmesi için hazırlanmıştır. Anahtar kelimeler: Dermanyssus gallinae, anemi, enfestasyon The Poultry Red Mite (Dermanyssus gallinae): Its Biology and Effects Abstract: Dermanyssus gallinae has a widespread dissemination in poultry barns and caused irritations, anemia, yield losses, and it can increased mortality in severe infestations. The mite hides in a large part of the day in cracks and holes in relatively great colonies, within the barns. It climbs on the birds at the night to suck blood. The mite finished its life cycle in average in 7 days, so that their population increased rapidly. D. gallinae has a seasonal activity and will active with increased weather temperature. However, a long time to high environmental temperature can be affected negatively their population development. The population size of the mites plays an important role on occurrence of their effects. When parasite load of the infested birds none exceeds a specified level, cannot be found any signs. On the other hand, at high infestation can occur death suddenly. In this report, findings from published as well as unpublished studies by the authors and information from the literature was collected and presented, to show the impact of this parasite. Keywords: Dermanyssus gallinae, anemia, infestation

2 Giriş Parazitler yaşam evrelerinin bir döneminde ya da tamamında beslenme, barınma, taşınma, üreme gibi gereksinimlerini yerine getirmek için konağa ihtiyaç duyarlar. Parazitler ihtiyaçlarını karşılarken konak üzerinde çeşitli etkilere neden olurlar. Bu etkiler iritasyon, anemi, canlı ağırlık kaybı, verimde azalma ya da durma ve kronik stres olabilir. Söz konusu etkiler sonucunda ölüm dahi şekillenebilir. Ayrıca parazitler diğer hastalık etkenlerinin bulaşması ve yayılmasında rol oynarlar. Konağın üzerinde yaşamlarını sürdüren veya beslenmek için konağın dış yüzeyinde bulunan canlılara dış parazit, konağın iç organlarına yerleşen ya da en azından bir dönemini geçirenlere ise iç parazit denir. Bazı parazitler tüm yaşamını konak üzerinde ya da içinde sürdürürken bir kısmı sadece beslenmek için konak üzerinde veya içinde bulunur; bazıları ise farklı yaşam evrelerinde konağın üzerinde geçirirler. Diğer bazıları ise yaşam evrelerini tamamlamak ve üremek için farklı konaklara ihtiyaç duyarlar. Bu bildiriye konu olan Dermanyssus gallinae bir akar türüdür. Akarlar Arthropoda şubesinin diğer sınıfında yer alan böceklerden (Insecta) 8 bacaklı olmaları ve abdomen ile thorax parçalarının kaynaşarak tek bir vücut parçası haline gelmesiyle ayrılırlar. Parazit böceklerin çoğu tüm yaşamını konak üzerinde geçirirken parazit akarların çoğu sadece beslenmek için konak üzerinde bulunur. Akarların büyük bir kısmı insan ve hayvanlarda deri altına (uyuz akarları) ve üzerine, solunum yollarına (trachea akarları) ve tüylere yerleşip deri parçaları, tüy ve kan ile beslenerek parazitlik yapmaktadır. Akarlar (ev akarları gibi) bazı alerjik reaksiyonlar da sebep olabilmektedirler. Bu bildiri ağırlıklı olarak Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü nde yürütülen ve Dermanyssus gallinae enfestasyonunun etkilerinin araştırıldığı çalışmalardan özetlenmiştir. Dermanyssus gallinae nın Biyolojisi Akarlar alt sınıfı içinde incelenen Dermanyssus gallinae bir kanatlı parazitidir. Bazı durumlarda memelilerde de görülebilen bu parazit sadece beslenmek amacıyla konak üzerinde bulunur. Diğer zamanlarda barınaklarda yarık, delik, tünek kenarları gibi korunaklı yerlerde saklanır. D.gallinae yumurtadan çıktıktan sonra sırasıyla larva, protonimf, deutonimf evrelerini geçirip, 7 günde ergin hale gelmektedir (Mul ve Koenraadt, 2009). Bu parazitler kan emdikten 12 saat sonra yumurtlamaya başlamaktadırlar (Wood, 1917). Ergin dişi bir akar 0.7 mm uzunluğunda 0.4 mm genişliğinde olup griden koyu kırmızıya bir renk dağılımına sahiptir (Kaufmann, 1996). Dermanyssus gallinae sıcaklığa bağlı olarak mevsimsel bir aktivite göstermektedir. -20 ila 45 C dışında kalan sıcaklık değerleri öldürücü etkiye sahiptir. Yumurtlama ve gelişim için en ideal sıcaklık değerleri C arasındadır (Mul ve ark., 2009). D. gallinae nin yumurtacı civcivlerin üzerine etkisinin araştırıldığı ve bildiri yazarlarının yer

3 aldığı bir projede (Konyalı ve ark., 2013; Erdem ve ark., 2014; Konyalı ve ark., 2014a, 2014b) ek olarak, D. gallinae ile enfeste edilen grubun kafeslerine, parazitlerin yuvalanması için yerleştirilen traplar 2 haftada bir açılarak fotoğraflanmıştır. Bilgisayar ortamında fotoğraflar üzerinde parazit kümesinin bulunduğu alan hesabından yola çıkılarak toplam ergin akar varlığı tespit edilmiştir. Bu amaçla daha önceden trapta birim alandaki ergin akar sayısı belirlenmiştir. Çalışma Mayıs-Temmuz 2014 ayları arasında gerçekleştirilmiş olup Şekil 1 de görüldüğü gibi 6. haftadan itibaren çevre sıcaklığının artmasıyla akar sayısında azalma gözlenmiştir ,1 C Akar sayısı ,4 C 24,9 C 29,5 C 30,5 C Hafta Şekil 1. Haftalara göre traplarda toplam akar varlığı değişimi ile çevre sıcaklığı (yayınlanmamış veriler) Şekil 2. Bir trapta gün içinde akar varlığındaki değişim (yayınlanmamış veriler) D. gallinae gündüz çoğunlukla barınaklardaki yarık, delik, tünek kenarları gibi korunaklı yerlerde kolonize olur. Genellikle geceleri beslenmek için konak üzerine çıkmasına karşın Kilpinen (2005) e göre gündüzleri de konak üzerinde görülebilmektedir. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Kanatlı Ünitesinde Eylül-Ekim 2014 tarihleri arasında gerçekleştirilmiş olan ve Japon bıldırcınlarının enfeste edildiği bir çalışmada (Erdem ve ark., 2014) kullanılan bir adet trap 24 saat boyunca her saat başı fotoğraflanarak gözlenmiştir. Söz konusu çalışmada 16 saat aydınlık 8 saat karanlık olacak şekilde bir ışıklandırma programı uygulanmıştır. Fotoğraflar üzerinde alan hesabından yola çıkılarak elde edilen verilerden hazırlanan grafik Şekil 2 de yer almaktadır. Işıkların kapanmasıyla akarlar hızla trapı terk etmeye başlamışlardır. Ancak akarların aydınlık dönemin ilk saatlerinde de trap dışında bulundukları, muhtemelen konak üzerinde beslenmelerine devam ettikleri belirlenmiştir. Bildiri sahibi yazarlara ait yukarıda anılan proje kapsamında akarların canlı ağırlıkları ile bir kerede emdikleri kan miktarını belirlemek amacıyla toplam 120 kan emmemiş ve emmiş ergin akar 30 arlı gruplara ayrılarak tartılmışlardır. Çizelge 1 de verilen tartım sonuçlarına göre kan emmemiş bir akarın ağırlığı mg dır ve ergin bir akar ortalama mg kan emebilmektedir. 100 g ağırlığında bir kuşun vücudundaki toplam kan miktarı yaklaşık 20 ml

4 olduğu bilinmektedir (Wissman, 2012). Bu miktarın %10 unun kaybı hayvanın sağlığını tehlikeye sokmaktadır. Kabaca bir hesapla yaklaşık kadar ergin akar bulunan bir kümeste bir beslenme periyodu için emilecek kan miktarı 40 g civarındadır. Hayvan sayısına bağlı olmakla birlikte bu miktar, özellikle bıldırcın gibi küçük cüsseli kanatlılarda öldürücü etkiye neden olabilir. Çizelge 1. Ergin akarların aç ve tok ağırlıkları Aç ağırlık (mg) Tok ağırlık (mg) Emilen kan (mg) Grup Grup Grup Grup akarın ortalama ağırlığı Enfestasyon yoğunluğu D.gallinae kanatlı üretim sistemlerinde oldukça yaygındır. Örneğin Guy ve ark. (2004) Kuzey İngiltere de yaptıkları bir araştırmada bu parazitin kanatlı üretim sistemlerinde %87.5 lik bir prevalansa (yayılıma) sahip olduğunu tespit etmişlerdir. Kaoud ve El-Dahshan (2010) nın yaptıkları bir çalışmada broyler kümeslerine bırakılan traplardan (20 cm x 8 cm) elde edilen verilere göre, arasında akar bulunan traplar düşük, arası akar bulunan traplar orta arası akar bulunan traplar şiddetli enfestasyon olarak tanımlanmıştır üzeri akar bulunan traplar ise çok şiddetli enfestasyon olarak adlandırılmıştır. Bildiri yazarları tarafından gerçekleştirilen farklı 2 bıldırcın enfestasyon denemesine ait deneme sonundaki toplam 8 traptaki (14 cm x 9 cm) akar sayıları Şekil 3 te görülmektedir. Fotoğraflar üzerinden alan hesabı yöntemiyle tahmin edile akar sayıları ilk denemede toplam civarında iken trap başına akar düşmektedir. Bu sayı ikinci denemede civarındadır. İlk denemede bıldırcınlar düşük bir enfestasyon yoğunluğuna maruz kalmış olup ikinci deneme ise şiddetli bir enfestasyona maruz kalmışlardır. Buna bağlı olarak Çizelge 2 de görüldüğü gibi 1. denemede enfeste edilen ve edilmeyen (kontrol) bıldırcınların ölüm oranları arasında istatistiksel olarak önemli bir fark olmamasına rağmen (P=0.2158), 2. denemede enfeste grupta ölümler kontrol grubuna göre kat daha yüksek olarak gerçekleşmiştir. İlk deneme sorunsuz bir şekilde 8 haftalık süreçte tamamlanmasına karşın 2. Deneme, 4. haftadan itibaren yüksek miktarda ani ölümlerin görülmesi üzerine 5. haftada sonlandırılmak zorunda kalınmıştır.

5 Akar sayısı (adet) Deneme 1 Deneme 2 Şekil 3. Bıldırcın denemelerine ait toplam enfestasyon yoğunlukları (yayınlanmamış veri) Çizelge 2. Bıldırcın denemelerinde ölüm oranlarına ilişkin enfeste grubu odds oranları (Ψ) ve P değerleri Ψ P Deneme Deneme < Kontrol grubunun Ψ 1,00 dir. Dermanyssus gallinae nin etkileri Parazit kanatlılarda anemiye, yumurta veriminde azalma ve durmaya neden olmaktadır (Chauve, 1998). Bazı durumlarda da ölümler görülebilmektedir (Nordenfors ve Chirico,2001). Kanatlıların bir paraziti olmasına rağmen memeli hayvanlarda da enfestasyona neden olabilir. Hatta insanlarda görüldüğü vakalar da mevcuttur (Akdemir ve ark., 2009). Keçeci ve ark. (2004) nın yapmış oldukları bir çalışmada, D. gallinae ile enfeste edilmiş horozların enfeste edilmemiş horozlara göre daha düşük eritrosit, hemoglobin ve hematokrit değerlerine sahip olduğunu bildirmişlerdir. Kilpinen ve ark. (2005) nın yumurtacı tavuklar üzerinde yapmış oldukları başka bir çalışmada da, tavukların enfeste edildikten sonra enfeste edilmeyen gruba göre hemoglobin ve hematokrit değerlerinin önemli derecede azaldığı gözlenmiştir. Bildiri yazarlarının içerisinde bulunduğu ekip tarafından yürütülmüş olan çalışmalarda, enfeste edilenlerle edilmeyenlerin bazı hematolojik verilerinin karşılaştırıldığı bulgular Çizelge 3 te özetlenmiştir. Denemeler arasında, enfeste edilen ve edilmeyen hayvanları karşılaştırabilmek için enfeste edilen hayvanların her birinin değerinin kontrol grubunun ortalama değerinden farkının kontrol grubu ortalamasına oranı kullanılmıştır. Yumurtacı piliç ve Japon Bıldırcınlarında yürütülen 2. deneme bulgularından görüldüğü gibi hematolojik değerler kontrol grubuna göre enfeste grupta önemli derecede düşmektedir. Çalışmalardan elde edilen hemoglobin, hematokrit ve eritrosit değerlerinin düşük olması aneminin meydana geldiğini

6 göstermektedir. Buna karşın ilk Japon bıldırcını denemesinde sadece hemoglobin değerinde önemli bir farklılık tespit edilmiştir. Muhtemelen ilk denemedeki enfestasyon düzeyi (Şekil 3) aneminin meydana gelmesi için yeterli olmamıştır. Çizelge 3. Enfeste grubun kontrol grubu ortalamasına göre bazı kan parametrelerine ilişkin nispi farkları % P* Hemoglobin Yumurtacı piliç Hematokrit Eritrosit Hemoglobin Japon Bıldırcını Deneme 1 Hematokrit Eritrosit Hemoglobin Japon Bıldırcını Deneme 2 Hematokrit Eritrosit *İlgili hematolojik özelliğe göre enfeste edilen ve edilmeyen grupların değerlerinin karşılaştırılmasına ilişkin P değeridir Çizelge 4 te yazarların kırmızı kanatlı akarının büyümeye etkisine ilişkin projelerinden elde edilen canlı ağırlık değerleri ile bazı organ ağırlıklarının canlı ağırlıklara oranları verilmiştir. Yumurtacı piliç denemesinde enfeste hayvanlarda kalp, karaciğer ve dalağın büyüdüğü gözlenmiştir. Perkins (2006) e göre kalp, karaciğer ve dalağın büyümesi bir anemi belirtisidir. Buna karşın 2. bıldırcın denemesinde kan parametreleri anemiye işaret etmesine karşın enfeste grupta karaciğer ve dalak üzerinde bir etki gözlenmemiş, yalnızca kalbin büyüdüğü görülmüştür. Kilpinen ve ark. (2005) nın yumurtacı tavuklar üzerinde yapmış oldukları çalışmadan elde ettikleri canlı ağırlık değişimlerine ait verilerde enfeste grubun canlı ağırlık değeri ortalamaları kontrol grubuna göre deneme boyunca daha düşük seviyede kalmıştır. Bildiri sahibi yazarlarca gerçekleştirilen yumurtacı piliç ve 2. Japon bıldırcını denemesi bu bilgilerle uyum göstermektedir. Kontrol grubunda bulunan tavuklar ( g) enfeste grubunda (879.47g) bulunanlara göre daha yüksek canlı ağırlığa sahiptirler (P<0.001). Fakat birinci Japon bıldırcını denemesinde bu etkiler ortaya çıkmamıştır. Dış parazitler hayvanlarda verim kayıpları ve aneminin yanı sıra huzursuzluğa ve strese neden olmaktadırlar. D. gallinae beslenmek için konak üzerinde kan emerken oluşturduğu ısırıklar nedeniyle hayvanların huzursuz olmasına neden olmaktadır. Akarın beslenme davranışını genellikle hayvanların dinlenme döneminde olduğu gece saatlerinde gösterdiği de göz önünde bulundurulursa, hayvanlar üzerinde yarattığı stresin boyutları daha iyi kavranmış olur. Hayvanlar, üzerlerindeki bu parazitten kurtulmak için kaşınma ve eşelenme gibi davranışlar göstermektedir. Bildiri sahibi yazarlar tarafından yürütülen çalışmalarda kaşınma davranışları gözlemlerine ilişkin bulguları Çizelge 5 te verilmiştir. Kaşınma davranışına ilişkin gözlemler haftada 1 kez sabah ışıkların açıldığı ilk 1 saat içinde ve öğleden sonra olmak üzere

7 günde 2 kez yapılmıştır. Her 3 çalışmada da enfeste hayvanlar kontrol hayvanlarına göre önemli derecede daha fazla kaşınma davranışı göstermiştir (P<0,001). Çizelge 4. Gruplara ait canlı ağırlık ile bazı organ ağırlıklarının canlı ağırlığa oranına ilişkin en Yumurtacı piliç küçük kareler ortalamaları (X,), standart hataları (SH) ve P değerleri, % Japon Bıldırcını Deneme 1 Japon Bıldırcını Deneme 2 Kontrol Enfeste X SH X SH P Canlı ağırlık, g Kalp Karaciğer Dalak Canlı ağırlık, g Kalp Karaciğer Dalak Canlı ağırlık, g Kalp Karaciğer Dalak Çizelge 5: Enfeste grupta kaşınma davranışına ilişkin odds oranları (Ψ) ve P değerleri Yumurtacı Piliç Japon Bıldırcını Deneme Japon Bıldırcını Deneme Kontrol gruplarının odds oranı (Ψ) 1,00 dir Sonuç ve öneriler Gündüzleri konak üzerinde kısa bir zaman geçiren akarlar genellikle yarık ve çatlaklarda gizlendiklerinden barınaktan arındırılması zordur. Kısa bir yaşam döngüsüne sahip olması nedeniyle popülasyonu hızlı bir şekilde artış göstermektedir. Çevre sıcaklığının artmasıyla aktif hale gelen D. gallinae uzun süre devam eden yüksek çevre sıcaklığına karşı direnç gösterememekte ve popülasyon azalma eğilimine girmektedir. Fakat burada popülasyondaki azalmanın direkt çevre sıcaklığından mı yoksa başka etkilerden mi kaynaklandığı araştırılması gereken bir konudur. D. gallinae belirgin bir şekilde kanatlılar üzerinde anemi, canlı ağrılık kaybı ve ölüme varan etkilere neden olmaktadır. Bu etkilerin belirgin bir şekilde ortaya çıkmasında akar popülasyonunun büyüklüğü önemli bir yer tutmaktadır. Enfestasyon düzeyi belli bir seviyenin altında kaldığında hayvanlar meydana gelebilecek problemlerle başa çıkabilmektedir. Fakat, bu durumda her ne kadar gözle görülür bir performans değişikliğine neden olmasa bile hayvanlarda kronik bir stres yaratmaktadır. Bu stresin uzun sürede ne gibi sonuçlar doğuracağı araştırılmalıdır. Ψ P

8 Kaynaklar Akdemir, C., Gülcan, E., Tanrıtanır, P., Case report: Dermanyssus gallinae in a patient with pruritus and skin lesions. Türkiye Parazitoloji Dergisi, 33 (3): ,. Chauve, C., The poultry red mite Dermanyssus gallinae (De Geer, 1778): Current situation and future prospects for control. Veterinary Parasitology. 79: Erdem, H., Konyalı, C., Savaş T., Japon bıldırcınları kanatlıların kırmızı akarına (Dermanyssus gallinae) toleranslı mı? Ulusal Kümes Hayvanları Kongresi, 9-11 Ekim 2014, Fırat Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Elazığ. Guy, J.H., Khajavi, M., Hlalele, M.M., Sparagano, O., Red mite (Dermanyssus gallinae) prevalence in laying units in Northern England. British Poultry Science. 45:sup1, s Kaoud, H. A., El-Dahshan A. R., Effect of red mite (Dermanyssus gallinae) infestation on the performance and immune profile in vaccinated broiler breeder flocks. Journal of American Science 2010;6(8) Kaufmann, J., Parasitic infections of domestic animals: a diagnostic manual. Birkhauser Verlag, Germany, s Keçeci, T., Handemir, E., Orhan, G., Dermanyssus gallinae infestasyonunun horozların bazı hematolojik değerleri ve canlı ağırlıkları üzerine etkisi. Türkiye Parazitoloji Dergisi 28 (4): Kilpinen, O., How to obtain a blood meal without being eaten by a host: The case of poultry red mite, Dermanyssus gallinae. Physiological Entomology (2005) 30, Kilpinen, O., Roepstorff, A., Permin, A., Nørgaard-Nielsen, G., Lawson, L. G., Simonsen, H. B., Influence of Dermanyssus gallinae and Ascaridia galli infections on behaviour and health of laying hens (Gallus gallus domesticus). British Poultry Science, 46: Konyalı C., Erdem H., Coşkun B., Savaş T., Kanatlı kırmızı akarı (Dermanyssus gallinae) enfestasyonunun erken büyüme döneminde piliçlerde yem tüketimi ve canlı ağırlık değişimi üzerine etkisi. 2. Organik Hayvancılık Kongresi, Ekim 2013, Bursa. Konyalı, C., Erdem H., Savaş T., 2014a. Kanatlı kırmızı akarı (Dermanyssus gallinae) enfestasyonunun yavaş ve hızlı büyüyen genotipler temelinde erken büyüme döneminde karkas özellikleri üzerine etkisi. Uluslararası Mezopotamya Tarım Kongresi, Eylül 2014, Diyarbakır. Konyalı, C., Erdem H., Savaş T., 2014b. Farklı yumurtacı genotiplerde büyüme dönemindeki kanatlı kırmızı akarı enfestasyonunun kesim ağırlığı ve vücut uzuvları gelişimi üzerine etkisi. Ulusal Kümes Hayvanları Kongresi 9 11 Ekim 2014, Elazığ. Mul, M. F., Koenraadt C. J., Preventing introduction and spread of Dermanyssus gallinae in poultry facilities using the HACCP method. Exp. Appl. Acarol. 48:

9 Mul, M., Van Nıekerk, T., Chirico, J., Maurer, V., Kilpinen, O., Sparagano, O., Thind, B., Zoons, J., Moore, D., Bell, B., Gjevre, A. G., Chauve, C., Control methods for Dermanyssus gallinae in systems for laying hens: results of an international seminar. World's Poultry Science Journal, Vol. 65, December 2009, s Nordenfors, H.,Chirico, J., Evaluation of a sampling trap for Dermanyssus gallinae (Acari: Dermanyssidae). J. Econ. Entomol. 94(6): 1617D1621 (2001). Perkins, S., Diagnosis of anemia. Ed. Kjeldsberg, C. R. Practical diagnosis of hematologic disorders, 4th edition. Ascp press, Singapore, s Wood, H. P., The chicken mite: its life history and habits. U.S. Department of Agriculture Bulletin 553. USDA, Washington, District of Columbia. Wissman, M. A Find out everything to know about your bird s blood, from blood tests to blood loss to blood transfusions. (erişim tarihi: 10 Nisan 2015).