1st International Non-wood Forest Products Symposium ODUN DIŞI ORMAN ÜRÜNLERİNİN KULLANIMINDA BİTKİLER ÜZERİNDEKİ AŞIRI BASKI

Transkript

1 Karadeniz Teknik Üniversitesi Orman Fakültesi 1st International Non-wood Forest Products Symposium ODUN DIŞI ORMAN ÜRÜNLERİNİN KULLANIMINDA BİTKİLER ÜZERİNDEKİ AŞIRI BASKI Over Pressure On Plant Species In The Usage Of Non-Wood Forest Products Alper UZUN Seyran PALABAŞ UZUN Salih TERZİOĞLU

2 GİRİŞ İnsanoğlu çok eski çağlardan beri odun dışı orman ürünlerini değişik amaçlar için hasat etmekte ve binlerce yıldan beri de ticaretini yapmaktadır. Son yirmi yılı aşkın bir zamanda ise tohum, çiçek, meyve, yaprak, kök, kabuk, lateks, reçine ve bunun gibi diğer bitkisel kaynaklardan elde edilen odun dışı orman ürünleri koruma çerçevesinde çok daha fazla önem kazanmıştır.

3 GİRİŞ Özellikle bitkisel ilaçlardaki talep artışı doğal ürünlerde gerçekleştirilen ticaret hacimini artırmıştır. Bunun sonucu olarak doğal bitki populasyonlarından gerektiğinden çok daha fazla oranlarda bir kullanım gerçekleştirilmiş ve bitki populasyonlarının geleceği tehdit altına girmiştir. Örneğin, Almanya ya ihraç edilen 1543 tıbbi bitki türünün % i doğadan hasat edilerek elde edilmiştir. Benzer şekilde, Hindistan da bitkisel ilaç ürünleri endüstrisinde kullanılan 400 bitki türünün %95 den fazlası doğal populasyonlardan elde edilmektedir (Ticktin, 2004).

4 GİRİŞ Avrupa ya ihraç edilen tıbbi ve aromatik bitki türlerinin % 90 ı halen doğadan toplanmaktadır. TRAFFIC kuruluşunun yürütmekte olduğu Doğal Yaşam Ticaretini İzleme Programına göre, doğal alanlarından toplanan bitkilerin aşırı kullanımı Avrupa ülkelerinin her birinde en az 150 türü tehdit etmektedir (Lange 1998). Aynı zamanda modern hasat tekniklerinin yanında 100 ila 200 yılı aşkın bir zamandır çoğunlukla değişen tarım uygulamalarından kaynaklanan habitat kayıpları ve değişimleri yerel türleri ve bu türlerin varyetelerini tehlike altına sokmaktadır (WWF, 2006 a).

5 Tıbbi ve aromatik bitkilerin doğadan hasatı Macaristan, İspanya, Türkiye, Arnavutluk, Çek Cumhuriyeti ve Polonya gibi ülkelerde halen önemini korumaktadır. Macaristan da doğadan toplanan tıbbi ve aromatik bitki materyali oranı %30-50 arasındadır. Bu oran Almanya için %50-70, Bulgaristan için %75-80, Arnavutluk ve Türkiye için ise hemen hemen %100 ü bulmaktadır. Avrupa da doğadan yıllık 20,000 ile 30,000 ton arasında bitki materyali toplanmaktadır. Yalnızca Fransa da yılları arasında 500 den fazla tıbbi ve aromatik bitki doğadan hasat edilmiştir (WWF, 2006 a). İspanya da Kekik bitkisinin neredeyse %100 ü doğadan toplanmaktadır. Bitki Mayıs ve Haziran aylarında sahip olduğu tüm kök sistemi ile birlikte çoğunlukla makineler yardımıyla sökülmekte ve yamaçların tümü çıplaklaşmaktadır.

6 Bunun sonucunda, üst toprak katmanına müdahale edilmesi ile birlikte alanın vejetasyon örtüsünden arındırılması yamaçları erozyona karşı hassas hale getirmektedir. Bir diğer etkisi ise bitkinin tümüyle alandan uzaklaştırılmasının kök sistemini yok edeceğinden yeni sürgün oluşumuna engel olunmasıdır (Ellenberger, 1998). Çoğunlukla üreticiler maliyet açısından kültüre alma çalışmalarında çok daha ucuza maledildiği için doğadan toplamayı tercih etmektedirler. Ancak tüketicilerin de ne istediği önemlidir. Örneğin, kültüre alınmış olması Panax quinquefolius (Amerikan ginseng) türünün doğadan yok olmasını engelleyemeyebilir. Çünkü Asyalı alıcılar bu bitkinin doğadan toplanmış olan köklerine kültürü yapılmış olanlara kıyasla 30 kat daha fazla bir ücret ödemektedirler (WWF, 2006 a).

7 Doğadan bitki toplanması ile şu tür riskler ortaya çıkabilmektedir (Harnischfeger, 2000): Sınırlı yayılışa sahip endemik ve ender olan tıbbi ve aromatik bitkilerin aşırı oranlarda hasat edilmesi bu türleri yok olmayla karşı karşıya getirebilir. Kendine has genetik karakterlere sahip yöresel bitki populasyonlarının azaltılması veya alandan çıkartılması genetik çeşitliliğin de azalmasına neden olabilir. Dikkatsiz ve gelişmiş olmayan hasat uygulamalarının kullanılması bitkiler üzerinde gereksiz bir yok olmaya sebep olabilir.

8 Dünyada halen daha küresel odun dışı orman ürünlerini izleyebilen, etki-değer ve sonuçlarını değerlendirerek sürdürülebilir bir kullanıma yol gösterebilen bir düzen oluşturulamamıştır. Özellikle tıbbi ve aromatik bitkilerin yurtiçi ticaretinin büyük çoğunluğu izlenememekte, hasat uygulamaları sıklıkla sürdürülebilir olmayan yöntemlerle gerçekleştirilmektedir. Hasat miktarları üzerinde de etkili bir kontrol çoğu kez çok nadir olarak yürütülmektedir (Von Hagen vd., 1996) Odun dışı orman ürünleri sektöründeki en önemli sorun ise ticari hasat miktarlarının bu ürünlerin elde edildiği doğa kaynaklarının yeniden çoğalma kapasitelerini olumsuz bir şekilde etkileyip-etkilemediğidir. Bu problemi çoğu ülke oluşturdukları ulusal seviyedeki programlarla çözmeye çalışmışlardır. Polonya, Litvanya ve Bulgaristan gibi ülkeler odun dışı orman ürünlerinin envanterlerini oluşturarak yapılan uygulamaları izlemeye almışlardır lerde İsveç de mantarların ve ayı üzümlerinin belirli bir zaman serisine bağlı kalarak geniş ölçekli envanter çalışmaları gerçekleştirilmiştir (Von Hagen vd., 1996)

9 Ülkeler kendilerine ait tıbbi ve aromatik bitkilerinin gen havuzlarını korumak için habitat yönetim planları ve izleme metodları oluşturarak kontrollü hasat ile ilgili politikalarını ortaya çıkartmak amacıyla ortak kullanıcılarla işbirliği yapmak durumundadırlar. Bu politikaların tüm ülke genelinde uygulanmaları zor olabilmektedir. Bu nedenle önlemlerin ilk önce pilot bölgelerde uygulanması ve daha sonra genişletilmesi önerilmektedir (WWF, 2006 a). Örneğin, ulusal seviyedeki endüstriyel üretim süreçlerinde Çin de reçine, Portekiz de şişe mantarı, Sudan da Arap zamkı, Filipinlerde kamış, Endonezya da bambu ve Hindistan de tıbbi bitkiler olmak üzere bazı türlerden çok çeşitli ve önemli miktarlarda hammadde sağlanmasına karşın, yalnızca birkaç ülke sistematik olarak odun dışı orman ürünlerini ve bunların ticaretini izlemektedir. Odun dışı orman ürünleri ile ilgili güvenilebilir veriler çoğunlukla eksiktir ve çoğu veri de tarım ürünleri ile karışmış bir vaziyettedir (Vantomme, 2006)

10 Dünya ya Bakış; Dünya Sağlık Örgütü, dünya nüfusunun %80 inin sağlık sorunlarının çözümünde halen daha geleneksel ilaçların kullanıldığını tahmin etmektedir. Özellikle Afrika da ilaçların yüksek maliyetli olması ve modern sağlık faaliyetlerine ulaşımın zor olması nedenleriyle geleneksel ilaç yöntemlerinin kullanılması çok yaygındır. Bu ilaçların hammaddesini oluşturan bitkiler doğu ve güney Afrika da doğadan toplanmak suretiyle elde edilmektedir. Çoğu bölgelerde talep var olan bitki kaynaklarından çok daha fazla oranlardadır. Bu da insanoğlunun habitatlar üzerindeki baskısını arttırarak doğal habitatlarda azalmalara neden olmaktadır. Bu etkinin gelecekte de artarak devam edeceği öngörülmektedir. Afrika da ulusal düzeyde koruma ve yönetim öncelikli 100 ün üzerinde bitki türü tanımlanmıştır. Ateş ve deri rahatsızlıklarının iyileştirilmesinde öneme sahip olan Aloe sinkatana ve ihracatı yapılan Prunus africana bu bitkilerdendir. Bu bitkilerin koruma öncelikli seçiminde, bitkinin yıkıcı bir şekilde hasat edilen parçalara sahip olması, yavaş büyümesinin yanında ticaret hacminin geniş olması, yüksek fiyatlardan satılması ve de nadir bulunuyor olması gibi bazı kriterler dikkate alınmıştır (TRAFFIC, 2006).

11 İnsanoğlunun son yıllarda dağlara olan ilgisinin artmasıyla yıkım da beraberinde gelmektedir. Himalayalarda gerçekleştirilen ekolojik müdahaleler ve doğal kaynaklar üzerindeki aşırı kullanım biyolojik çeşitlilik üzerinde belirgin bir azalışa neden olmaktadır. Özellikle orta Himalayalar ın yüksek zirvelerinde yetişen çok çeşitli tıbbi ve ekonomik değere sahip bitkiler artan otlatma baskısının yanı sıra kontrolsüz ve bilimsel olmayan söküm nedeniyle de büyük bir baskı altındadır (Chandra, 2004) Rusya da temel olarak Pinus koraiensis (çam fıstığı), Eleutherococcus senticosus (kök), Shizandra chinensis (meyve), Vaccinium vitis-idaea L (meyve, yaprak), Pteridium aquilinum, Aralia mandshurica (kök), Viburnum sargentii (meyve), Inonotus obliguus ve Panax ginseng (kök) gibi türlerden odun dışı orman ürünleri hasatı gerçekleştirilmektedir. Yine çoğu ülkede olduğu gibi resmi ticaret rakamları gerçek rakamlarla örtüşmemektedir. Primorsky bölgesinde 2001 yılında 154 ton Eleutherococcus senticosus kökü için 30 hasat izni verilmiş ancak hasat miktarı ton arasında gerçekleşmiştir (Zakharenkov, A., 2003)

12 Ekvator da bulunan ve dünyaca en iyi bilinen tıbbi bitkilerden biri olan Cinchona pubescens (cascarilla) aşırı faydalanmanın bir sonucu olarak yok olmayla yüzyüze gelebilecek türler arasında bulunmaktadır. Bu bitki türü, sıtma hastalığı için ilaç yapımında kullanılan kinin maddesinin ana kaynağını oluşturmaktadır. Bugün bu bitki mide bozukluklarından bağışıklık sistemi problemlerine değin pek çok rahatsızlıkta tedavi amaçlı kullanılmaktadır. Doğu Avrupa da Adonis vernalis türünün sürdürülebilir olmayan bir şekilde doğadan toplanması türün dünyadaki yayılış sahalarında dramatik bir şekilde azalışlara sebep olmuştur ve artık türün çoğu ülkede doğadan toplanmasına yasaklama getirilmiştir (WWF, 2006 b).

13 Çin de ilaç olarak tıbbi bitkilerin kullanımı en az 400 yıllık bir geçmişe sahiptir. Bu amaçla yaklaşık 5,000 bitki türü kullanılmaktadır. Salepler geleneksel Çin ilaçlarının karışımında bulunan önemli hammaddelerdendir ve her yıl onbinlerce salep bu ilaçların yapımında kullanılmaktadır. Özellikle Dendrobium cinsi tehdit altına girebilecek cinslerdendir (WWF, 2006 b). Amerika Birleşik Devletleri nde ise Panax quinquefolius (American ginseng) ve Hydrastis canadensis (Goldenseal) doğadan bol miktarlarda toplanan bitkilerdendir. İhracatın büyük çoğunluğu kültüre edilmiş kaynaklardan sağlanmasına rağmen doğadan toplanma miktarları da dikkatlice ve usulüne göre tespit edilmektedir. Her iki bitki de CITES (The Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora), Ek liste II de yer almaktadır (WWF, 2006 b).

14 Ülkemize Bakış; Türkiye, dünyadaki konumundan dolayı çok çeşitli coğrafik, topoğrafik ve iklimsel farklılıklara sahiptir. Bunun bir sonucu olarak da farklı ekolojik koşullar altında yetişebilen zengin bir floraya sahiptir. Yaklaşık lere ulaşan takson sayısının içerisinde bol miktarda tıbbi ve aromatik bitki de bulunmaktadır. Bu sayının yaklaşık %33 ü endemiktir. Ülkemizde bu bitkilerden çoğunlukla faydalanılan bölgelerimiz Akdeniz, Ege ve Marmara dır. Diğer bölgelerimizde yetişenler ise genellikle yerel tüketim amacı ile doğadan toplanmaktadır (TÇV, 2001) Ülkemizde 80 li yıllara değin odun dışı orman ürünleri üzerine herhangi ciddi bir planlamaya gidilmemiş, ormanlar odun üretimi amaçlı planlana gelmiştir. Ancak 80 li yılların sonlarına doğru bazı türlerle ilgili çalışmalar yapılmış olsa bile tam olarak uygulamaya aktarılamamıştır. Bu açığı yerli ve yabancı girişimciler yoğun bir şekilde değerlendirmiş, özellikle kaçak kesimlerle ve sökümlerle doğadan toplattıkları bitkileri yurt içinde ve yurt dışında pazarlamışlardır. Türkiye nin sahip olduğu bitki çeşitliliği her geçen yıl artan bir talebi doğurmuş ve doğadaki bu tahribat her geçen gün artmıştır.

15 Tıbbi bitkilerle ilgili olarak ülkemizde çeşitli araştırmalar gerçekleştirilmekle birlikte, bu gruba giren bitkilerin doğadaki popülâsyonlarının gittikçe artan toplamalardan ne derecede etkilendikleri konusundaki bilgilerimiz, botanikçilerle, ilgili meslek mensuplarının arazi gözlemlerine dayanan subjektif veriler olarak kalmış, bu konuda elle tutulur, objektif istatistiki veriler elde edilememiştir (TÇV, 2001) 1992 yılında imzalanan Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi taraf ülkelere, sahip oldukları doğal biyolojik kaynaklarını (flora, fauna, vs..) koruma ve de sürdürülebilir kullanma sorumluluğu vermiştir. Bu sorumluluğun bir sonucu olarak Nesli Tehlike Altında Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticareti ne ilişkin sözleşmenin uygulanmasına dair bir yönetmelik çıkartılmıştır (T.C. Resmi Gazete 2001). Bununla birlikte doğal çiçek soğanlarının toplanma koşulları ve miktarları hakkında tebliğ oluşturularak mevcut olan açık kapatılmaya çalışılmıştır. Örneğin; 2006 yılı için adet doğal çiçek soğanının doğadan sökülerek ihracatının yapılması uygun görülmüştür (T.C. Resmi Gazete, 2005). Ülkemiz doğasında bulunan çiçek soğanlarının yirmi türünden fazlası ihraç edilmektedir. Bunlar arasında; Cyclamen, Galanthus, Leucojum, Erantis, Anemone, Arum, Dracunculus, Scilla, Urgenia, Ornitagalum, Geranium en önemlileridir.

16 Ülkemizde tıbbi bitkilerin yanı sıra yumrulu ve soğanlı bitkilerde ticaret amaçlı önemli gelir kaynaklarındandır. Doğadan yıllardır sökümü yapılan bu bitkilerin gelecekleri koyulan kotalarla garanti altına alınmaya çalışılmaktadır. Ancak geçmişte yapılan yanlış uygulamalar bazı türlerin popülasyonlarında belirgin azalışlara sebep olmuştur. Bunda yarış halinde olan toplatıcı firmaların büyük etkisinin yanında, yanlış söküm tarihleri ve söküm şekilleri de tahribatın artmasına neden olmuştur. Akdeniz bölgesinden toplatılan Galanthus cinsi tahribatın en yoğun yaşandığı cinstir (Ekim vd., 1991). Gypsophila ve ona yakın bir takım olan Ankropetalum köklerinden her yıl 500 ton, Colchicum speciosum tohumlarından ise yılda 90 ton toplandığı belirtilen raporlar, bu ticaretin büyüklüğünü göstermektedir. Dahası, nadir bulunan ve endemik olan birçok türünde doğadan toplandığı bilinmektedir (Özhatay & Atay 1997).

17 IUCN e göre dünya üzerinde biyolojik çeşitliliğe karşı en büyük tehditleri; habitat kayıpları, yabancı türlerin istilası ve doğal kaynaklardan aşırı faydalanma oluşturmaktadır yılında yayınlanan Tehdit Altındaki Türlerin Kırmızı Listesi e göre küresel boyutta yok olma ile karşı karşıya bulunan 12,259 bitki ve hayvan türü bulunmaktadır. Bu sayının 6774 adeti bitki türü olup bu sayının da 1276 adeti Çok Tehlikede (CR) kategorisinde yer almaktadır (IUCN, 2006) Dünya üzerinde halen den fazla tıbbi bitki geleneksel olarak kullanılmaktadır ve bu bitkilerin neredeyse yarısı aşırı hasat veya habitat kaybı nedeniyle tehdit altındadır (IUCN, 2006) Silphion bitkisinin yokoluşu MÖ 250 yılı civarında muhtemelen kontrolsüz hasat nedeniyle olmuştur. Bu da insanoğlu için, bitkilerin henüz yok olmadan sürdürülebilir yönetim planlarına gereklilik duydukları konusunda bir uyarı olmuştur (WWF, 2006 a)

18 Değerlendirme ve Öneriler Odun dışı orman ürünleri günümüzde tüm dünya ormancılık faaliyetleri arasında önemli bir yer edinmiş olup ekonomik getirisi ile bu ürünleri toplayan bölgelerdeki yerel halklara, ürünleri depolayıp ihraç eden aracı firmalara ve de ülkelere katkılar sağlamaktadır. Ancak unutmamak gerekir ki bu faydanın sürekliliği ekosistemlerin doğal dengelerinin sürekliliği ile doğru orantılıdır. Bunu sağlamak, doğaya açık işletmelerde faaliyet gösteren planlayıcıların ve uygulayıcıların sorumluluğu altındadır. Ayrıca odun dışı orman ürünleri ile ilgili sürdürülebilir hasat uygulamalarının ortaya konulması günümüzde acilen üzerinde durulması gerekli bir konudur. Şu an odun dışı orman ürünlerinin gereğinden fazla kullanımı hakkında pek çok bilgi bulunmaktadır.

19 Son yıllarda bu ürünler konusunda farkındalığın arttığı ve amenajman planlarının ve hatta ekosistem tabanlı orman amenajman planlarında bu tür bitkiler için gerekli düzenlemelerin yapılmaya başlandığı gerçeği ülkemiz ormancılığı için son derece önemli bir aşamadır. Hemen hemen günümüze dek ihmal edilen odun dışı orman ürünlerinin envanteri ülkemiz için acil eylem planları gerektirmektedir. Dünya ölçeğinde ise, ekonomik kaygılarla doğal kaynaklarını plansız ve hoyratça kullanmakta olan ülkeler dikkatlice izlenmelidir. Uluslararası kimliğe sahip sertifika kuruluşları önderliğinde odun dışı orman ürünlerinin ulusal ve küresel ölçeklerde kullanımları hususunda gerekli düzenlemeler yapılmalıdır. Bu amaçla, doğal ortamlarında bitkilerin tahribine yol açabilecek faydalanmalar sonucu elde edilen odun dışı orman ürünlerinin piyasaya arzı gerekli yasal düzenlemelerle engellenmeli veya bu ürünlere talep alternatif kaynaklarla düşürülmelidir. Odun dışı orman ürünü veren bitkilerin kültüre alınarak yetiştirilmesi hususunda üreticiler teşvik edilmelidir.

20 Odun dışı orman ürünü veren bitki türlerinin doğal ortamında (in-situ) korunmasını sağlamak amacıyla korunan alanların hemen her ülke için yeterli büyüklüğe kavuşturulması gerekirken, doğada yok olma aşamasına gelen türlerin ayrıca doğal ortamı dışında (ex-situ) korunması için gerekli ödenekler ayrılarak çalışmalar zaman kaybetmeden başlatılmalıdır.

21 TEŞEKKÜRLER