GEÇMĠġTEKĠ ĠZLERĠYLE KAYSERĠ

Transkript

1 GEÇMĠġTEKĠ ĠZLERĠYLE KAYSERĠ Prof. Dr. Mustafa KESKĠN - Prof. Dr. M. Metin HÜLAGÜ

2 ĠÇĠNDEKĠLER SunuĢ Önsöz GiriĢ I. Tarihi Seyri Ġçerisinde Kayseri II. ġehrin Kronolojisi III. Kültürel Miras A. KöĢkler ve Konaklar B. Hanlar C. Kaleler D. Kervansaraylar E. Müzelerler F. Harabeler G. ÇeĢmeler ve ġadırvanlarlar H. ġadırvanlar I. Hamamlar Ġ. ÇarĢılar J. Köprüler K. Camiler L. Medreseler M. Kümbetler N. Türbeler O. Tarihi ġahsiyetler I. Osmanlı Toplumsal Hayatına Ait Tespitler: Kayseri ve Yöresi Örneği I. Tereke Kayıtlarına Göre Müslüman Tebaa ile Gayrimüslim Tebaa Arasındaki Münasebetler II. Tereke Kayıtlarında Ġsmi Zikredilen KiĢilerin Ġkametgâh Yerleri III. Tereke Sahiplerinin Medenî Durumları IV. Tereke Sahiplerinin EĢ Sayısı V. Tereke Sahiplerinin Çocuk Sayısı VI. Cariyeler ve Köleler VII. Ziynet EĢyaları VIII. Kültür Seviyesi I. Fiyat ArtıĢı. Tereke Sahiplerinin Gayr-i Menkulleri Arasında Ev ve Bağ I. Tereke Sahibinden Kalan Diğer Mallar II. Kayseri de ġeyh Ġbrahim Tennuri Vakfıyla Ġlgili Osmanlı ArĢiv Belgeleri I. ġeyhin Hayatı II. Vakfı III. Kayseri de PaĢa Vakıfları

3 I. Vakıf Kavramı II. PaĢa Vakıfları A. NiĢancı Mehmet PaĢa B. Doğancı Ahmet PaĢa C. Ebubekir PaĢa D. Silahtar PaĢa E. Dilaver Ali PaĢa IV. Türkçeci Bir Bilge Önder: ġeyh Ġbrahim Tennûrî I. Hayatı ve ġahsiyeti II. Eserleri A. Gülzârnâme veya Gülzâr-ı Manevî B. GülĢen-i Niyaz III. Camisi, Türbesi, ÇeĢmesi ve Vakfı A. Camisi B. Türbesi C. ÇeĢmesi VI. Kayseri de Ġki Mevlevî Tekkesi I. GiriĢ II. Alameddin Kayser ve Emineddin Mikail Zaviyesi VI. Kayseri Yöresindeki AĢiretlerin Ġskânı Hakkında I. GiriĢ II. Ġç BarıĢın Bozulması ve Alınan Tedbirler III. AvĢarların Sürgün ve Ġskânları IV. Akçakoyunlu (Harameyni Ģ-ġerifeyn) Mirî AĢiretleri VII. Kayseri ġer iyye Sicillerine Göre Erciyes I. Osmanlı Ġdari TeĢkilatının Yapısı II. Osmanlı Ġdari TeĢkilatı Ġçerisinde Kayseri III. Erciyes Dağı veya Eski DeyiĢiyle Cebel-i Erciyes, Cebel-i ErciĢ, Erciyas VIII Tarihli Hulasa Defterine Göre Hisarcık Karyesi I. GiriĢ II. Yer ve Sokak Adları III. Hulasa Defterine göre Hisarcıkta emlâk ve temettüatı bulunan kimseler IV. Hisarcık Mutfağı ve Yemekleri V. Hisarcık Halk Oyunları, Türküleri ve Spor I. Edirne nin DüĢüĢüne ve Ġstirdadına Tanık Bir Üsteğmenin Anıları I. Mustafa Remzi Cebeci Beyin Hayatı II. Mustafa Remzi Cebeci Beyin Milli Mücadele ye KatılıĢı III. Edirne nin DüĢman Eline Geçmesi IV. Filibe Yolculuğu V. Balkan Harbi Ahirinde. Ondokuzuncu Yüzyılda ÇarĢılar, Pazarlar, Hanlar ile Mesleklerin Toplumsal Dağılımı: Kayseri Örneği I. GiriĢ II. Kayseri de Üretilen ve Kayseri den Ġhraç Edilen Mallar III. Kayseri ye Ġthal Edilen Mallar IV. Kayseri de Ticaretin Yoğun Olduğu ÇarĢılar, Mahalleler ve Ticarî Semtler VI. Kayseri de Türklerin Sahip Oldukları Meslek Dalları VII. Kayseri de Hıristiyanların Meslekleri (Ermeni-Rum)

4 II Tarihli Kayseri Müfredat Defterine Göre Kayseri ve Tabi YerleĢim Yerlerinde Nüfus Dağılımı I. Kayseri Müfredat Defteri II. Kayseri Mahallelerinde Müslim, Rum ve Ermeniler III. Kayseri Karye ve Mahallelerinde Ehl-i Ġslâm, Rum ve Ermeniler IV. Ehl-i Ġsâm (Müslümanlar) III. Ahi Evran ve Ahilik Ahi Evran ve Ahi TeĢkilatı II. Ahilik TeĢkilatının Ahlaki Fonksiyonu III. Eğitim Alanındaki Fonksiyonu IV. Siyasî ve Askerî Alanlardaki Fonksiyonları V. Ġktisadî Fonksiyonu VI. Netice IV. Ondokuzuncu Asrın Ortalarında Kayseri de AĢiret Olayları ( ) I. GiriĢ II. Kayseri ve Çevresinde YaĢayan AĢiretler III. AĢiret Olayları IV. AĢiretlere Yönelik ġikayetler V. AĢiretlere KarĢı Alınan Ġdarî Tedbirler VI. Netice V. Kayseri ve Çevresinde Kuzugüdenli AĢireti ve EĢkıyalık Olayları I. GiriĢ II. Kuzugüdenli AĢireti nin Çevreye Zulmü ve Alınan Ġdarî Tedbirler III. Netice VI. Osmanlı Devleti nde Güherçile Üretimi ve Kayseri Güherçile Fabrikası I. Güherçilenin Tanımı II. Kullanım Alanı ve Önemi III. Güherçile Üretimine Verilen Önem IV. Güherçile Üretim Yerleri V. Güherçilenin Barut Haline DönüĢtürülmesi VI. Güherçilenin Tophane ye Sevki VII. Güherçile Nazırlığı VIII. Sipahizadeler ve Diğer Güherçile ÇalıĢanları I. Kayseri ve Çevresindeki Tabiî Madenler ve Sanayi KuruluĢları. Kayseri Güherçile Fabrikası I. Üretilen Güherçilenin Muhafazası II. Güherçile Üretiminde KarĢılaĢılan Sıkıntılar VII. Kayseri de Sahtiyan Üretimi I. Sahtiyan Üretiminin Tarihteki Yeri II. Sahtiyan Ġmali Ġçin Gerekli Olan Malzemeler III. Sonuç VIII. Türk KurtuluĢ SavaĢı Sırasında Türkiye Büyük Millet Meclisi nin Kayseri ye Nakli Kararı I. SavaĢ Öncesi Durum II. Yunanlıların SavaĢa Kararlılığı III. Ġlk Temas ve SavaĢ IV. Meclis te GörüĢmeye BaĢlanılması V. Meclis in Nakli Hakkındaki GörüĢler

5 VI. Meclis in Nakledileceği Yerin Belirlenmesi VII. Bazı Aileler ile Önemli Evrak ve EĢyanın Kayseri ye Nakli VIII. Kamuoyunun Heyecanı I. Zafer MuĢtusu. Netice

6 KISALTMALAR A-MKT: Mektûbî Kalemi A-MKT: Mektûbî Kalemi A-MKT-MHM: Mektûbî Mühimme Kalemi A-MKT-MHM: Mektûbî Mühimmne Kalemi A-MKT-MVL: Mektûbî Kalemi, Meclis-i Vâlâ A-MKT-UM: Mektûbî Kalemi, Umumi Vilayet BOA: BaĢbakanlı Osmanlı ArĢivi CĠ: Cevdet Ġktisat CZ: Cevdet Zaptiye c: Cilt ĠMV: Ġrade-i Meclis-i Vâlâ ĠTA: Ġrade-i Tophane-i Âmire KAYTAM: Kayseri ve Yöresi Tarih AraĢtırmaları Merkezi MD: Mühimme Defteri MM: Mütenevvi Maruzat MKMV: Mektûbî Kalemi Meclis-i Vâlâ s: Sayfa S: Sayı TDVĠA: Türkiye Diyanet Vakfı Ġslâm Ansiklopedisi YT: Yıldız Tasnifi

7 SUNUġ Kayseri ili ile ilgili belgelerde Medine-i Kayseriye (Kayseri ġehri) ibaresinin geçmesi, Kayseri nin bütün zamanlarda Ģehir oluģundandır. Medeniyet kavramının da medine kelimesinden türediğine bakılırsa, Ģehrin, uluslar arası değerlerin birbirini etkilediği, insanların beraberce yaģadığı, üretimde bulunduğu, sosyal, ekonomik ve kültürel hayatın kurallara bağlı olduğu yerleģim yeri olduğu anlaģılır. Selçuklular ve erken dönem Osmanlılar zamanında haklı olarak Ticaret Limanı unvanını taģıyan Kayseri nin aynı zamanda Makarr-ı Ulema yani bilim merkezi olması çok tabiî idi. Çünkü Ģehir, bilim, kültür ve ticaretin mükemmel bir birlikteliğidir. Kayseri nin düzenli ve kurumsal geliģmesinde en önemli pay da, Ģüphesiz ki Erciyes Üniversitesi ne aittir. Son yıllar zarfında Kayseri ile ilgili olarak üniversitemiz bünyesinde bulunan Tarih, Türk Dili ve Edebiyatı, Sanat Tarihi Bölümleri ile Kayseri ve Yöresi Tarih AraĢtırma Merkezi (KAYTAM) tarafından kıymetli araģtırmalar gerçekleģtirilmiģ, bu arada 389 kadı sicilinden 62 sinin transliterasyon ve değerlendirilmesi araģtırmacıların yararına sunulmuģtur. Bu cümleden olmak üzere, Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü öğretim üyeleri Prof. Dr. Mustafa KESKĠN ve Prof. Dr. M. Metin HÜLAGÜ tarafından, her biri bağımsız birer çalıģma olarak yazılan makalelerin oluģturduğu bu kitabın Kayseri nin sosyokültürel tarihi bakımından önemli bir boģluğu dolduracağını ümit etmekteyiz. Selçuklulardan Cumhuriyet e, farklı konuların ele alındığı makalelerin ağırlığı yakın zamanlar Kayseri sinin toplumsal, ekonomik ve kültürel hayatıyla ilgilidir. Kayseri ile ilgili olarak hazırlamıģ olduğumuz bu kitap, Ģehrin geçmiģine dair bir dizi yeni fotoğraflarla da zenginleģtirilmiģtir. Üniversitemiz böyle bir yayını gerçekleģtirmekle, yeni bir bakıģ açısı ile hem Kayseri tarihine ıģık tutmuģ olacak, hem de Kayseri tarihini araģtıracak olanlara yeni bir kaynak sağlamıģ bulunacaktır. Bu anlamda bu kitabın önemli bir boģluğu dolduracağı Ģüphesizdir. Hiç Ģüphe yok ki her çalıģmada eksiklikler bulunabilir, olması da gayet tabiidir. Bizim bu çalıģmamız da bu tarife dâhildir. ÇalıĢmadaki bulunabilecek eksikliklerin hoģ görü ile karģılanmasını temenni ederiz. Prof. Dr. Cengiz UTAġ Rektör

8 ÖNSÖZ Bu kitap okuyucular, aynı zamanda uzman öğrenciler için Kayseri nin sosyo-kültürel ve sosyo-ekonomik hayatına bir giriģ olarak tasarlanmıģtır. Türkiye de toplumsal tarih çalıģmaları son yarım yüzyılda hız ve önem kazanmıģtır. Osmanlı tarih yazıcığı genellikle din ve devlet ağırlıklıdır ve hanedan etrafında yoğunlaģmıģtır. Cumhuriyet devri tarih yazıcılığında, giderek artan bir arzu ve temayülle coğrafyamıza ve toplumumuza öncelik verilmeye baģlanmıģ, devletin tarihi yerine milletin tarihi anlayıģı egemen olmaya baģlanmıģtır. ġehir tarihçiliği de bu anlayıģın ürünüdür. GeçmiĢteki Ġzleriyle Kayseri belirtmeye çalıģtığımız anlayıģının bir örneği olarak ortaya çıkmıģtır. Kitapta 18 konu yer almıģtır. Dikkatle incelendiği zaman, bütün konular Kayseri insanıyla ilgilidir. Birinci elden kaynaklar incelenmek ve taranmak suretiyle Selçuklu-Osmanlı-Cumhuriyet ekseninde Kayseri nin ve Kayserililerin sosyal, kültürel, ekonomik ve hukuki hayatlarına ıģık tutulmaya çalıģılmıģtır. Üniversitemiz Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü öğretim üyeleri Prof. Dr. Prof. Dr. Mustafa Keskin ile Prof. Dr. Metin Hülagu daha önce her biri bağımsız olarak yayınlanmıģ makalelerini kitaplaģtırmak suretiyle, Üniversitemiz adına, böyle bir çalıģmayı okuyucularımızın ve araģtırmalarımızın yararlanmasına arz etmiģlerdir. Odağında Kayseri nin ve Kayserililerin bulunduğu böyle bir çalıģmanın yayımlanması için yardım ve teģviklerini esirgemeyen Rektörümüz, Prof. Dr. Sayın Cengiz UTAġ a teģekkür ediyoruz. GeçmiĢteki Ġzleriyle Kayseri nin bilim ve kültür hayatımıza katkı sağlayacağı inancındayız. Prof. Dr. Mustafa Keskin Prof. Dr. M. Metin Hülagü

9 GĠRĠġ I. Tarihi Seyri Ġçerisinde Kayseri Bugün kilomtrekarelik yüzölçümü, bir milyonun üzerindeki nüfusu, kilometre kare baģına 62 kiģinin üzerindeki nüfus yoğunluğu ile dünyanın en eski Ģehirlerinden biri olan Kayseri, M.Ö ile M.S olmak üzere 5500 yıllık uzun bir geçmiģe sahiptir. Kayseri, klasik çağlarda Kapadokya adı verilen ve Kızılırmak ın güneyinde bulunan bölgede, Erciyes Dağı nın kuzey etekleriyle kuzeyindeki ova üzerinde yer almıģtır. KuruluĢ tarihi milattan önce oldukça geç bir tarihe kadar uzandığı tahmin edilen Kayseri Ģehrinin bugün üzerinde kurulduğu mevkiye hangi tarihten itibaren yerleģtiği konusu ihtilaflıdır. ġehri n tarihte ilk kurulduğu yer, bugünkü Ģehir merkezinin 2 kilomere güneybatısında yer alan ve günümüzde "Eski ġehir" veya "Eski Kayseri" olarak bilinen mahal olarak belirtilmektedir 1. Bu yer değiģikliğinde, güvenlik endiģesi, ticari ve ekonomik arayıģlar, askerî sebepler ve doğal olayların etkili olduğu muhakkaktır 2. ġehir antik dönemde Eusebiya ve bazen de Mazak olarak, Roma zamanında Caesarea 3, Ġslâm fethinden ve Türklerin idaresine geçtikten sonra Kaysâriye, Kayseriye, Cumhuriyet döneminde ise Kayseri Ģeklinde isimlendirilmiģtir. Selçuklular ve bazı beylikler döneminde coğrafi mevkii ve Ortaçağ geleneği itibariyle Dârulmülk; sefere çıkıģ merkezi olması dolayısıyla da Dârulfetih unvanının verilmesi de söz konusu olmuģtur 4. Kayseri tarihi seyri içerisinde Hititliler, Frigyalılar, Romalılar, Bizanslar, Asurlular, Kilikya, Kapadokya ve Pontus Krallığı, Medler, Persler, Makedonlar, Araplar ve Türkler gibi birçok kavme yurt ve değiģik medeniyetlere beģiklik etmiģtir. M.Ö yıllarında Anadolu ya gelen Hititler, Kayseri ye 22 km. uzaklıkta bulunan Kültepe (KaniĢ) Ģehrini kurmuģlardır. Ġstanbul u fethetmek isteyen Arap orduları, Hz. Osman zamanında ve Muaviye komutasında Kayseri ye kadar gelerek Ģehri ele geçirmiģ ve bir süre sonra tekrar çekilip gitmiģlerdir. Ancak Ġslâm ordularının bu ilk geliģ ve fethini, sonraki geliģleri ve fetihleri takip etmiģtir. Kayseri I. yüzyıldaki Anadolu ya yönelik Türkmen akınları dolayısıyla Türklerin hâkimiyetine geçmiģ ve DaniĢmendlilerin önemli bir merkezi haline gelmiģtir. DaniĢmendlilerin askerî ve idarî zafiyeti Ģehrin Sultan II. Kılıçarslan zamanında Selçuklu idaresine geçmesine neden olmuģ ve Selçuklu Devleti nin Anadolu daki en önemli merkezlerinden birisi haline gelmiģtir. Ancak 1243 yılında vuku bulan Kösedağ SavaĢı nda yeterli derecede savunama gösterilemeyiģi Ģehrin Moğol hâkimiyetine geçmesini ve büyük bir yağma ve talana maruz kalmasını kaçınılmaz kılmıģtır. ġehir Moğol istilası sonrasında ise Memluk Sultanı Baybarsın geliģine Ģahit olmuģtur. ġehre hâkim olan bir diğer idare ise, önceleri Ġlhanlılar ın genel valisi iken sonraları Sivas merkezli müstakil bir devlet kuran, Emir Eretna olmuģtur. Kayseri üzerindeki Eratna hâkimiyeti Karamanoğulları nın hâkimiyet mücadelesi ile gölgelenmiģ ve nihayet Ģehir Kadı Burhanedddin in hükümranlığı altına girmiģtir. Kadı Burhaneddin in ölümünün ardından ise Ģehir 1398 yılında Yıldırım Bayezid tararfından Osmanlı topraklarına katılmıģ, Ankara bozgunun ardından ise Karamanoğlu Emir ġeyh Çelebi Ģehre hâkim olmuģtur 5. 1 Cumhuriyet in 75. Yılında Kayseri, Kayseri Valiliği, 1998, s Cumhuriyet in 75. Yılında Kayseri, s Salnamelerde Kayseri, Osmanlı ve cumhuriyet Döneminin Eski Harfli Yıllıklarında Kayseri, Hazırlayan: Uygur KocabaĢoğlu-Murat Uluğtekin, Kayseri 1998, s Türkiye Diyanaet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi, Kayseri maddesi, c. 25, Ankara Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi, Kayseri maddesi.

10 V. yüzyılda Dulkadiroğulları, Ramazanoğulları, Karamanoğulları ve Akkoyunlular ın hâkimiyet arayıģlarına sahne olan Kayseri Gedik Ahmet PaĢa eliyle Osmanlı hâkimiyetine sokulmuģ ve Karaman Beylerbeyliği ne bağlı bir sancak merkezi haline getirilmiģtir 6. VI. yüzyıla kadar sakin bir hayt süren Kayseri VII. yüzyılda Celali isyanlarına sahne olurken VIII. yüzyılda ise bazı kötü devlet idarecilerinin zulmüne Ģahit oldu. Kalaycıoğlu, Emir Ağaoğulları, Zennecioğulları ve Çapanoğulları VIII. yüzyılda Ģehrin mütesellimlik ve ayanlığını ele geçirme mücadelesi dolayısıyla halkı oldukça rahatsız etmiģlerdir 7. Yine Yeniçeriler ve Osmanlı idaresine karģı çıkıp isyan eden Mehmet Ali PaĢa orduları Kayseri de olumsuz izler bıraktı 8. Kayseri ili, toprak, su kaynaklan ve ulaģım bakımından çevresine göre elveriģli doğal koģullara sahip olması nedeniyle binlerce yıldan beri yoğun bir yerleģim hareketine sahne olmuģtur. VI. yüzyıl baģlarında Kayseri nin büyük bölümü, Ģehrin oluģumunda önemli bir fonksiyon icra eden, surlar dâhilindeki bir yerleģim Ģekliyle karģımıza çıkar. ġehir ilk zamanlar surlar içerisinde oluģmuģsa da ileriki zamanlarda surları aģarak geniģleme göstermiģtir. VI. yüzyılda Ģehrin 37 mahallesi ve merkezde 9.000, sancakta olmak üzere civarında nüfusu olmuģtur. Bu nüfusun % 70 ini Müslümanlar, % 30 unu ise gayrimüslimler oluģturmuģtur 9. ġehrin sahip olduğu ovanın her çağda ticarî ve askerî yolların kavģak noktasını oluģturması, doğu-batı ve kuzey-güney ticaret yolları üzerinde bulunması ve Ġpek Yolu nun buradan geçmiģ olması her çağda tüm ulusların ilgisini çekmiģ ve pek çok uygarlığa uygun bir zemin oluģturmuģtur. ġehirde, Bedesten civarında sarrafcılık, haffaflık (ayakkabıcılık), debbağlık (deri iģlemeciliği) Osmanlı idaresinin sonlarına kadar belli baģlı ticaret unsurları arasında yer almıģtır. Bu meslek dallarına ilaveten çullah, hallaç, kasaplık, taģçı, hattat, türbedar, nalbant, kaģıkçı, bezirci, sabuncu, korucu, tellal, merkepci, gülcü gibi daha birçok meslek dalının bulunduğu kaynaklarda yer almaktadır. Belirtilen bu meslek dallarının yanında boyahane, mumhane, Ģabhane ve benzeri iģletmeler de Ģehrin ticari ve ekonomik hayatına canlılık veren diğer uğraģılardan bazılarını oluģturmuģtur 10. Kayseri VII. asırda in üzerindeki nüfusu ve ticari hayatı doalyısıyla Anadolu nun önde gelen Ģehirlerinden birisi olmuģtur. Sur içinde düzenli bir Ģehircilik hayatı yaģayan Kayseri, bu dönemde Meydan Kapısı dıģında büyük bir çarģıya, Hisar önünde bir ekmekçi fırını, bir kahve tahmisi ve 11 dükkân, bir kahve, bir bakkal ve 4 arabacı dükkânına sahip olmuģtur tarihli bir kayda göre, Bedesten in 3 tarafına bitiģik olarak 6 dikici dükkânı, 2 terzi, bir hallaç dükkânı, 36 kuyumcu dükkânı olmak üzere 55 dükkân yer almıģtır. Önceki dönemlerde olduğu gibi, deri iģlemeciliği itibar gören bir zanaat dalı olmayı sürdürmüģtür. Barut imalinde kullanılan güherçilenin çıkarılıp iģlenmesi devam etmiģ ve Ġstanbul da Tophane nin ihtiyacını karģılamda büyük bir fonksiyon icra etmiģtir. Yine Ģehirdeki Ģap ticareti de önemli bir yere ve değere sahip olmuģtur 11. VIII. yüzyılda Kayseri deki mahalle sayısı ise 77 kadardır. ġehirde l bedesten ve 5 han, 4 tane de pazaryeri ticari faaliyet ve hizmette bulunmuģtur. Dinî, sosyal ve idarî bina ve mahal bakından ise 25 cami ve mescid, 2 mevlevihane, 7 hamam, 11 çeģme, 6 medrese ve her caminin yanında da bir sıbyan mektebi, idareciler mahsus bir saray ve kadılara mahsus bir mahkeme binası yer almıģtır 12. I. yüzyılın sonunda Ģehrin nüfusu Müslüman, Rum, Ermeni, 444 Katolik ve Protestan olmak üzere toplam kiģiye çıkmıģtır. Kazalarıyla birlikte bu rakam tür 13. Bu dönemde Ģehirde hane, dükkân ve mağaza, 115 fırın, 30 han, 11 hamam, 150 cami ve mescid, 39 medrese, 2 kütüphane, 31 tekke ve zaviye, 8 kilise, bir kıģla, bir depo, bir Gureba 6 Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi, Kayseri maddesi. 7 BaĢbakanlı Osmanlı ArĢivi, Ġ. Meclisi Vâlâ, no Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi, Kayseri maddesi. 9 Cumhuriyet in 75. Yılında Kayseri, s Cumhuriyet in 75. Yılında Kayseri, s Cumhuriyet in 75. Yılında Kayseri, s Cumhuriyet in 75. Yılında Kayseri, Kayseri Valiliği, 1998, s Salnamelerde Kayseri, s. 123.

11 Hastanesi, bir gazino ve Güherçile Fabrikası, bir Hükümet Konağı, bir Askerlik Dairesi, iki karakol, 123 çeģme ve sebil, 250 ambar ve samanlık bulunmaktaydı 14. ġehrin dikkat çeken imar faaliyetlerinin yanında Ġç Kale nin güneybatısında içerisinde 800 dükkânın yer aldığı KapalıçarĢı olmuģtur. Daha önce bir yangın geçiren KapalıçarĢı, 1859 yılında halk tarafından yeniden inģa edilmiģtir 15. ġehirde 1870 yılında büyük bir yangın meydana gelmiģtir. Yangında bin beģyüz dükkân ve mağaza ile birkaç cami yanmıģtır. Dükkân ve mağaza sahiplerinin pek çoğu mevsim dolayısıyla yazlıklarında bulunmalarından dolayı dükkân ve mağazalarda bulunan eģyalarının yarısını bile kurtaramamıģlardır. Kayseri ahalisinin yaģamları çarģı vasıtasıyla ticarete dayalı olması nedeniyle halkın büyük bir bölümü günlük yiyeceklerini dahi tedarikten aciz bir duruma düģmüģlerdir. Maruz kalınan bu sıkıntıya asgariye indirmek üzere Ankara vilayeti tarafından bir yardım kampanyası baģlatılmıģtır 16. ġehirde imari faaliyet bakımında 1803 yılında Atpazarı denilen yerde 18 dükkân, 1806 yılında hükümet dairesinin yanında bir askerî kıģla inģa edildiği bilinmektedir. Ancak Ģehirdeki söz konusu imar hareketlerinin canlılığı bazen tabiî olaylarla gölgelenmiģtir. ġehirde 1835 yılı Ağustosunda büyük bir deprem meydana gelmiģ, birçok mesken harap olmuģ, binin üzerinde insan hayatını kaybetmiģtir. ġehirde ayrıca 6 kervansaray bir hastane ve ticaret mahkemesi yer almıģtır. Ticaret mahkemesinin varlığı Ģehrin ticari kapasitesini göstermesi bakımından önemlidir de Belediye TeĢkilatı kurulmuģ, yüzyılın sonuna doğru ise küçük sanayi geliģme kaydetmeye baģlamıģtır 17.. yüzyıl Ģehrin adıyla birlike birçok açıdan değiģip geliģtiği bir dönem olmuģtur. ġehir nüfus açısından olduğu kadar mahalle sayısı bakımından da büyük bir değiģime sahne olmuģtur. Asrın baģlarında Kayseri Sancağı nın nüfusu Müslüman, gayrimüslim olmak üzere toplam kiģiden ibaret gözükmektedir. Kazalarıyla birlikte bu rakam yılları itibariyle i Müslüman ve i Gayrimüslim olmak üzere dir 18. ġehrin, içerisinde bulunduğu siyasî, askerî ve sosyal geliģmeler dolayısıyla, nüfusunun önceki asra nispetle civarında bir azalma gösterdiği görülmektedir. Ancak Ģehrin nüfusu yılındaki kayıtlara göre tekrar artacak ve si Türk, ü Ermeni, 66 Ermeni Protestan, 146 Ermeni Katolik olmak üzere toplam olarak olacaktır 19. Bu dönemde Ģehirde ticarî faaliyetlerin baģında pastrımacılık, hayvancılık, dericilik, yağ, yumurta, kilim, alaca, yazma-yemeni, mûy-tab, ayakkabı, çekirdek, güherçile, gümüģ ticaretinin dikkati çektiği görülür. Ticarî faaliyet içerisinde halı ve deri üretimi önemli bir konuma sahip olmuģtur. ġehirde halı ve seccade üretimi için adet tezgâh kurulmuģ ve bu tezgâhlarda adet iģçi çalıģtırılmıģtır. Yıllık deri üretim miktarı ise adedi bulmuģtur 20. ġehirde dikkat çeken kurumlar arasında ġeriye Mahkemesi, Bidayet Mahkemesi, Ticaret Mahkemesi, Nüfus Ġdaresi, Ziraat Bankası, Belediye Dairesi, Düyun-i Umumiye ġubesi, Ġdadi ve RüĢdiye Mektepleri saymak mümkündür 21. Ġdarî açıdan önceleri Karaman Vilayeti ne bağlanmıģ olan Ģehrin VI. asrın ilk çeyreğindeki büyüklüğü merkeze bağlı 10 nahiye, 86 köy ve 276 mezradan ibaretti. Ayrıca 121 cemaat kaydı tespit edilebilmektedir. Kayseri nin idarî açıdan Karaman Vilayeti ne bağlılığı zaman zaman kesintilere uğrasa da on dokuzuncu asrın ortalarına kadar devam etmiģtir. On dokuzuncu asrın ortalarında ( ) Karaman Vilayeti nden ayrılarak Bozok (Yozgat) Eyaleti ne bağlanmıģtır de Vilâyet Nizamnamesi nin uygulamaya konması üzerine ise Ankara Vilayeti ne bağlı bir sancak haline gelmiģtir. Zaman içerisinde Ankara Vilayeti nden ayrılmıģsa da 1908 de II. MeĢrutiyet in ilanı sonrasında tekrar Ankara ya bağlanması uygun görülmüģtür. Sancak olmasının 14 Salnamelerde Kayseri, s Cumhuriyet in 75. Yılında Kayseri, s BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi, Ġrade Dâhiliye, vesika no: Receb Cumhuriyet in 75. Yılında Kayseri, s Salnamelerde Kayseri, s Salnamelerde Kayseri, s Salnamelerde Kayseri, s , Salnamelerde Kayseri, s

12 yanında aynı zamanda müstakil bir mutasarrıflık da olan Kayseri, Cumhuriyet in ilanının ardından yeni idarî taksimat içerisinde vilayet statüsü kazanmıģtır 22. Cumhuriyet döneminin baģlaması ile birlikte, hemen her alanda olduğu gibi, Ģehrin nüfusunda da belli bir artıģ yaģanmaya baģlanmıģtır yılı Türk Ticaret Salnamesi ne göre Ģehrin merkez nüfusu , vilayet nüfusu ise i bulmuģtur. ġehirde 114 mahalle, hane, dükkân ve mağaza, 120 firma, 30 han, 11 hamam, 23 çeģme, 1 petrol deposu, 1 silah deposu, 150 cami ve mescit, 31 zaviye ve tekke, 7 kilise, 4 büyük okul, 1 Belediye bahçesi, 1 hastane ve 1 kıģla yer sosyo-kültürel hayatın vazgeçilmez birer parçası olmuģlardır. Sanayi ve ticaret hayatı yönüyle de dikkat çekmeye baģlayan Ģehirde bir Askerî Mensucat Fabrikası, Müstahzarat Fabrikası, Bez Dokuma Fabrikası, dokuma imalathaneleri, üç adet un fabrikası, biri yüz tezgâhlı olmak üzere 4 halı imalathanesi 23 ve Yahyalı da 175 bin lira sermayeli Kayseri Bünyan Ġplik Fabrikası ġiriketi kurulmuģtur 24. Sadece üretmek veya ürettiğini tüketmekle kalmayan Kayseri esnafı ürettiklerini iç ve dıģ piyasalara arz edebilme kabiliyetini de göstermiģtir. Söz konusu mallar arasında yapağı, tiftik, kitre, çekirdek, badem, ceviz, deri, meģin, sahtiyan, bakır, balmumu, buğday, çavdar, mercimek, nohut, halı, kilim, yazma, yemeni, afyon, anason, demir ve yerli dokuma bez gibi mamulât ve mahsulâtı ya Mersin üzerinden Avrupa ya veya baģta Ġstanbul olmak üzere iç piyasaya arz etmiģtir 25. II. ġehrin Kronolojisi M.Ö ġehrin Kanisti adıyla, Kültepe KaniĢ te kurulması Hititlilerin Ģehre hâkim olmaları Etililerin Ģehre hâkim olmaları 1200 ġehrin güneyde EskiĢehir mevkiinde yeniden kurulması Geç Hitit ġehir Devleti Dönemi 637 Asur ve Lidya lıların Ģehre hâkim olmaları 550 Perslerin Ģehre hâkim olmaları 550 ġehrin adının Mazaka olarak değiģtirilmesi 334 Ġskender in ve Diyadoklar ın Ģehre hâkim olmaları 323 Kapadokya Krallığı na bağlı Aryaratlar dönemi 90 Pontur Krallığı hâkimiyetinin kurulması 77 Ermeni Dikran m Ģehri yağmalaması 66 Romalıların yeniden Ģehre hâkim olmaları M.S.17 ġehrin adının Kaiessareia olarak değiģmesi 260 ġehrin Sasaniler tarafından istilası 395 Bizans hâkimiyetinin kurulması 685 Sasani hâkimiyetinin yeniden tesisi 647 ġehrin Emevilerin idaresine geçmesi 690 Bizanslılar Ģehri tekrar ele geçirmeleri 726 Emevilerin yeniden Ģehri ele geçirmeleri 963 Haçlı akınları ve Bizansın Ģehri yeniden hâkim olması 1067 ġehrin Selçuklu hâkimiyetine geçmesi 1097 ġehrin Haçlı saldırılarına maruz kalması 1169 II. Kılıç Arslan ın Ģehri idaresine bağlaması 1238 Baba Ġshak Ġsyanı nın çıkması 22 VI. Yüzyıl BaĢlarında Kayseri, Ġl Kültür Müdürlüğü Yayınları, Kayseri 1992, s Salnamelerde Kayseri, s Salnamelerde Kayseri, s Salnamelerde Kayseri, s. 232.

13 1243 ġehrin Moğollar tarafından yağmalanması 1277 ġehrin Karaman Beyliği nin idaresine geçmesi 1297 Ġlhanlı hâkimiyetinin kurulması 1323 ġehrin Alâeddin Eratna yönetimine geçmesi 1335 Alâeddin Eratna nın Kayseri de bağımsızlığını ilan etmesi 1388 ġehrin Kadı Burhaneddin idaresine geçmesi 1397 Osmanlı hâkimiyetinin baģlaması 1402 ġehrin Karamanoğulları Beyliği ne bağlanması 1430 Samilerin Ģehre hâkim olmaları 1436 ġehrin Dulkadiroğulları idaresine geçmesi 1467 Gedik Ahmet PaĢa nın Ģehre tekrar hâkim olması 1505 Safavi saldırı ve yağmasının yaģanması 1515 ġehrin Osmanlı Ġmparatorluğu idaresine tekrar geçmesi 1600 Celali Ġsyanları nın zuhuru 1634 Abaza Mehmet PaĢa Ġsyanı 1729 ġehirde büyük bir yangın çıkması 1835 Büyük bir depremin meydana gelmesi 1867 ġehrin sancak olarak Ankara Vilayeti ne bağlanması 1909 Müstakil vilayet olması 1919 Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti nin kurularak bölgedeki Fransız iģgaline karģı mücadele baģlatması 1921 Hükümet Merkezi nin Kayseri ye nakli için BMM de karar alınması 1923 Ġl olması 1978 Erciyes Üniversitesi kurulması 1988 ġehrin Büyük ġehir statüsüne kavuģması 26 III. Kültürel Miras Kayseri geçmiģten günümüze kadar mevcudiyetini koruyabilmiģ birçok köģkleri, konakları, han ve kervansarayları, çeģmeleri, kümbetleri hamam ve camileri ile oldukça zengin bir kültürel mirasa sahiptir. Bunlar kültürel mirasın belli baģlıları Ģu Ģekilde sıralanabilir: A. KöĢkler ve Konaklar Hızır Ġlyas KöĢkü Haydar Bey KöĢkü Güpgüpoğlu Konağı Atatürk (RaĢit Ağa) Konağı B. Hanlar Vezir Hanı Pamuk Hanı Sultan Hanı C. Kaleler Kayseri Kalesi Devli Kalesi Öksüt Kalesi 26

14 Zamantı Kalesi AkkıĢla Kalesi Zengibar Kalesi ViranĢehir Kalesi Hisarcık Kalesi Zirha Kalesi D. Kervansaraylar Karatay Kervansarayı Tuzhisar Kervansarayı E. Müzelerler Kayseri Arkeoloji Müzesi Etnografya Müzesi Gevher Nesibe Tıp Tarihi Müzesi F. Harabeler EskiĢehir Harabe Yeri Kültepe Harabe Yeri Soganlı Harabe Yeri G. ÇeĢmeler ve ġadırvanlarlar 27 ġeyh Müeyyed ÇeĢmesi Sahabiye ÇeĢmesi Gevher Nesibe ÇeĢmesi Lala ÇeĢmesi Hasbek ÇeĢmesi Çifteönü ÇeĢmesi Müftü ÇeĢmesi ġeyh Camii ÇeĢmesi Matra Sokak ÇeĢmesi Mıhlım ÇeĢmeleri Hacı Mehmet ÇeĢmesi Kadı ÇeĢmesi Seyyid Gazi Mahallesi ÇeĢmesi Büyük ÇeĢme Sokak ÇeĢmesi Yazı Camii ÇeĢmesi Karacaoğlu ÇeĢmesi Hasbek Camii ÇeĢmesi Gavremoğlu ÇeĢmesi Oduncu ÇeĢmesi Hacı Veled Mahallesi ÇeĢmesi Kara Ġmam ÇeĢmesi Sivas Caddesi üzerindeki çeģme Kayseri Lisesi ÇeĢmesi Cıncıklı Camii ÇeĢmesi Kalaycıoğlu Camii ÇeĢmesi Tavukçu Mahallesi ÇeĢmesi DeliklitaĢ Caddesi ÇeĢmesi Bezirhanoğlu ÇeĢmesi 27 Kayseri deki tarihi çeģmeler için bakınız. Mustafa DenktaĢ, Kayseri deki Tarihi Su Yapıları, Kayseri 2000.

15 Akbay Sokak ÇeĢmesi Hatip Tekin ÇeĢmesi ġıh Sadeddin ÇeĢmesi Akbay Çıkmaz Sokak ÇeĢmesi Akasya Sokak ÇeĢmesi Tevfik BaĢol ÇeĢmesi Mirzazadeler ÇeĢmesi Ġzzet Kösehaliloğlu ÇeĢmesi Mescid ÇeĢmesi Tolunay Karaaslan ÇeĢmesi YaĢıt Sokak ÇeĢmesi Otpazarı ÇeĢmesi Kör ÇeĢme Mustafa Özbakkal ÇeĢmesi Hayır Sevenler ÇeĢmesi BinbaĢı Hacı Hayri ÇeĢmesi Boz Sokak ÇeĢmesi Hasinli Mahallesi ÇeĢmesi Han Camii ÇeĢmesi Zekai Bey Mahallesi ÇeĢmesi Altay Sokak ÇeĢmesi Dökmeci Sokak ÇeĢmesi Ulus Sokak ÇeĢmesi Lise Caddesi ÇeĢmesi Karamancı ġaban ÇeĢmesi Nuh Emmi ÇeĢmesi Setenönü ÇeĢmesi Ġyiler Sokak ÇeĢmesi Erdal Sokak ÇeĢmesi Mustafa Usta ÇeĢmesi Karayolları ÇeĢmesi Güllübahçe ÇeĢmesi Ġbrahim Zehra Toklu ÇeĢmesi H. ġadırvanlar Hunat Camii ġadırvanı Hacıkılıç Camii ġadırvanı Cami-i Kebir ġadırvanı Sanayi Camii ġadırvanı Bürüngüz Camii ġadırvanı Han Camii ġadırvanı Yanıkoğlu Camii ġadırvanı Fevzi Çakmak Camii ġadırvanı Park Camii ġadırvanı Çınar Camii ġadırvanı YeniĢehir Camii ġadırvanı Sadıklar Camii ġadırvanı Terminal Camii ġadırvanı Yeni Sanayi Camii ġadırvanı I. Hamamlar Sultan Hamamı

16 Hunat Hamamı Gülük Hamamı Caferbey Hamamı Kadı Hamamı Selahaddin Hamamı Ġ. ÇarĢılar Kapalı ÇarĢı Bedesten J. Köprüler Tekgöz Köprüsü Çokgöz Köprüsü K. Camiler 28 Bugün onlarca camiye sahip olan Kayser nin en eski camileri Ģunlardır: Cami-i Kebir Gülük Camiii Hacı Kılıç Camii Han Camii Hatıroğlu Camii Hunat Camii Kale Camii KurĢunlu Camii Lale Camii ġeyh Camii Yanıkoğlu Camii L. Medreseler 29 Avgunlu Medrese Gülük Medresesi Hacıkılıç Medresesi Hamidiye Medresesi Hatuniye Medresesi Havadan Medresesi Hoca Hasan Medresesi Hunat Medresesi KöĢk Medresesi Melik Mehmet Gazi Medresesi Pervane Bey Medresesi Sahabiye Medresesi Seraceddin Medresesi ġifaiye Gıyasiye Medresesi M. Kümbetler 30 Alaca Kümbet 28 Kayseri deki camiler için bakınız: Tarihi Kayseri Cami ve Mescitleri, Kayseri 1997 ve Alev Çakmakoğlu, Fetihten Osmanlı Dönemine Kadar Kayseri de Türk Devri Mimarisi, Ankara Kayseri deki camiler için bakınız: Tarihi Kayseri Cami ve Mescitleri, Kayseri 1997 ve Alev Çakmakoğlu, Fetihten Osmanlı Dönemine Kadar Kayseri de Türk Devri Mimarisi, Ankara Kayseri deki camiler için bakınız: Tarihi Kayseri Cami ve Mescitleri, Kayseri 1997 ve Alev Çakmakoğlu, Fetihten Osmanlı Dönemine Kadar Kayseri de Türk Devri Mimarisi, Ankara 1998.

17 Ali Cafer Kümbedi BeĢparmak Kümbedi Çifte Kümbed Dev Ali Kumbedi Döner Kümbed Dörtkavak Kümbedi Emir Ali Kümbedi Emir Sultan Kümbedi Emir ġahap Kümbedi ErdoğmuĢ Kumbedi Gevher Nesibe Hatun Kumbedi Hacib Cavlı Kumbedi Han Kümbedi Hasbek Kümbedi Hunat Hatun Kumbedi KöĢk Kümbedi Kutluğ Hatun Kümbedi Lale Kümbedi Mehmet Melikgazi Kümbedi Mehmet Zengi Kumbedi Seyyid ġerif Kumbedi Suya KanmıĢ Hatun Kümbedi Üç Kümbedler N. Türbeler Melikgazi Türbesi Seyyid Burhaneddin Türbesi Sırçalı Kümbet ġeyh Davud-i Kayseri Ulu Hatun ġadgeldi Türbesi Zeynel Abidin Turbesi O. Tarihi ġahsiyetler Abdi Dede Abdul Muhsin El Kayseri Ahi Evran Ahmet Hilmi Güçlü Ahmet Remzi Akyürek Alâeddin Eratna Alâeddin Keykubat Ali Nisari Cemil Baba Dadaloğlu Davud-i Kayseri Ebu Ġshak Alemdar Kezarun Emir Çoban Evvaüddin Kirmani Gevher Nesibe Hacı Torun Efendi Hunat Hatun Ġbrahim Tennuri Kadı Burhaneddin

18 Mehmet RaĢit Efendi Melik Gazi Mimar Sinan Molla Tatar Muin Feyzioğlu Muineddin Pervane Muzaffereddin ġeyh Müeyyed NiĢancı Mehmet PaĢa Nurettin SultanĢah Osman Kavuncu Piri Mehmed PaĢa Rifat Çalık Sakıp Sabancı Seyrani Seyyid Burhaneddin Somuncu Baba Suli PaĢa Hatun Süleyman Bey ġemun Aleyhisselam ġeyh Rükneddin Sincani ġeyh Seyyid Omuzu Güçlü ġeyh Seyyid Osman Ustaoğlu ġeyh Sıraceddin-i Kayseri ġeyh ġaban Hazretleri Taceddin-i Veli Turhan Feyzioğlu Yaman Dede Zeynel Abidin

19 KAYNAKLAR 1. Cumhuriyet in 75. Yılında Kayseri, Kayseri Valiliği, 1998, s Salnamelerde Kayseri, Osmanlı ve Cumhuriyet Döneminin Eski Harfli Yıllıklarında Kayseri, Hazırlayan: Uygur KocabaĢoğlu-Murat Uluğtekin, Kayseri 1998, s Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi, Kayseri maddesi, c. 25, Ankara BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi, Ġrade Dâhiliye, vesika no: Recep Mustafa DenktaĢ, Kayseri deki Tarihi Su Yapıları, Kayseri Tarihi Kayseri Cami ve Mescitleri, Kayseri Alev Çakmakoğlu, Fetihten Osmanlı Dönemine Kadar Kayseri de Türk Devri Mimarisi, Ankara 1998.

20 OSMANLI TOPLUMSAL HAYATINA AĠT TESPĠTLER: KAYSERĠ VE YÖRESĠ ÖRNEĞĠ 1999 yılı. yüzyılın son yılı olmaktan çok Osmanlı Devleti nin kuruluģunun 700. yıl dönümü olarak hatırlanacaktır. Bu yıl dönümünün hatırasına bir yazı yazmanın millî ve insanî bir görev olacağını düģündüm. Kayseri ve Yöresi Osmanlı Toplumsal Hayatına Dair Tespitler bu düģüncenin ürünü olarak ortaya çıkmıģtır. Konuyla ilgili kaynak olarak, önemi giderek artan Osmanlı ġer iyye sicillerini kullandık. Bu sicillerin Kayseri ve yöresi ile ilgili olanları 289 defter oluģturmuģtur. Erciyes Üniversitesi, bulunduğu Kayseri için çok önemli olan bu belgelerin temini, tespiti ve transkripsiyonu ve araģtırmacıların yararlanmasına hazır duruma getirilmesi için kısa adı KAYTAM olan Kayseri ve Yöresi Tarih AraĢtırmaları Merkezi ni kurmuģtur. Böylece Osmanlı Devleti nin 700. KuruluĢ yıl dönümü kutlamalarına iyi bir hazırlık yapmıģ ve kutlamaları Kayseri ve yöresine yaymıģtır. Erciyes Üniversitesi Nuri Cıngıllıoğlu Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, KAYTAM ile organik iliģki içindedir. Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı nda lisansüstü eğitimlerini yapmakta olan öğrencilerimizden arzu edenleri Yüksek Lisans tezlerini bu defterlerden herhangi birinin transkripsiyon ve değerlendirmesi olarak hazırlamıģlardır. Defterlerin en az hata ile okunmasına büyük özen gösterilmiģtir. AraĢtırmacılara yardımcı olmak üzere belgelerin konularına göre dağılımları, özetleri verilmiģ, sonuna bir dizin, ayrıca asıl metnin bir nüshası ilave edilmiģtir. Memnuniyetle ifade edeyim ki, öğrencilerimiz yüzlerce sayfa tutan bu tezlerini hazırlamak için herhangi bir destek talebinde bulunmamıģlardır. Konumuzla ilgili defterler, tamamlanmıģ olanları içinden seçilmiģtir. Ancak bunların çeģitli yüzyıllara ait olmasına dikkat edilmiģtir. Böylece Osmanlı toplumsal yaģayıģındaki geliģmeler ve değiģmelerin tespitine çalıģılmıģtır. Osmanlı Ģehir ve köy yaģantısından kesitler verilmiģtir. VII. yüzyılın ikinci yarısından. yüzyılın ilk çeyreğine uzanan bir zaman dilimine ait 9 defter kullanılmıģtır 31. Bu defterlerde yer alan miras, tereke ve muhallefat kayıtları konumuza ıģık tutacaktır. Medine de ve karyede yaģayan Osmanlı tebaasının yaģadığı mekân, kullandığı eģya, sahip olduğu imkân, ailesi, statüsü, hakları v.s. burada verilmeye çalıģılacaktır. Bunlar verilirken de Osmanlı Devleti nin nasıl bir kültür ve medeniyetin temsilcisi olduğu da vurgulanmıģ olacaktır. Devlet-i aliyye-i Osmaniye nin de ne anlama gelmiģ olduğu anlatılacaktır. Bizzat bu belgeler bile Osmanlı Devleti nin gayet metin esaslar üzerine bina edildiğini gösterir diye düģünüyorum. Belgelerin diliyle ancak okuyucunun anlayacağı biçimiyle Osmanlı çağlarındaki insanlarla tanıģacağız. Göreceğiz ki bu insanlar bir devletin tebaası, ancak farklı inançların temsilcileri, farklı inançta olmaları bir arada yaģamalarına mani değil. Birbirleri ile iliģkileri ileri düzeylerde. Hepsi de biliyorlar ki adil ve insaflı, Prof. Dr. Mustafa Keskin in bu makalesi daha önce Türk Yurdu, S , Aralık 1999-Ocak 2000, s te yayımlanmıģtır. 31 H M Tarihli, 66-I Numaralı Kayseri ġeriyye Sicili, Hazırlayan Rıdvan Yurtlak, E. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1998; H M Tarihli, 69 Numaralı Kayseri ġeriyye Sicili, Hazırlayan Gültekin ġen, E. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1997; H M Tarihli, 75 Numaralı Kayseri ġerriyye Sicili, Hazırlayan Zeynep Kalıpçıoğlu, E. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1996; H M Tarihli, 96 Numaralı Kayseri ġerriyye Sicili, Hazırlayan AyĢe Türkmen, Kayseri 1998; H M Tarihli, 130 Numaralı Kayseri ġerriyye Sicili, Hazırlayan, Özen Tok, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1996; H M Tarihli, 136 Numaralı Kayseri ġeriyye Sicili, Hazırlayan Ġlhami Temur, E. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1997; H M Tarihli, 183 Numaralı Kayseri ġeriyye Sicili, Hazırlayan Erdal ġekercioğlu, E. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1999; H M Tarihli, 224 Numaralı Kayseri ġeriyye Sicili, Hazırlayan Meryem Ünal, E. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1999, H M Tarihli, 279 Numaralı Kayseri ġeriyye Sicili, Hazırlayan Rukiye Yörüker AkĢit, E. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1998.

21 aynı zamanda hoģgörülü bir devletin Ģemsiyesi altındadırlar. Bir yıla ait defterlerdeki belge sayısına bakıldığında, bu asırlarda bile Osmanlı toplumsal düzeninin sağlıklı olduğu görülecektir. O zamanlar Osmanlı Devleti nin payitahtı Ġstanbul için Darü s-saltanatı s-seniyye Kostantiniyyetü l Mahmiyye dendiği ilk belgemizden anlaģılmaktadır. Efendi, Çelebi, el-hac, es-seyyid, Molla, Bey, Ağa gibi lakapların kullanıldığı görülmektedir. I. Tereke Kayıtlarına Göre Müslüman Tebaa ile Gayrimüslim Tebaa Arasındaki Münasebetler Bütün Osmanlı Ģehirlerinde olduğu, Kayseri de de mütecanis ahali bulunmamaktadır. Bu durum o dönemler için, Osmanlı Devleti için olağandı. Diğer taraftan bu gayrimütecanis toplum tam huzur ve ahenk içinde yaģardı. Toplumlar arası bir münaferet mevcut değildi. Çoğunlukla ayrı mahallelerde oturan farklı inançtan insanlar birbirleri ile sağlıklı iliģkiler içindeydi. Osmanlı Devleti hepsinin devleti idi ve onların hepsi Osmanlı Devleti nin tebaasıydı yani hür vatandaģıydı. Kayseri nin Mermerli Mahallesi nden olup vefat eden Bali oğlu Anastas da bunlardan biridir. Anastas tek evlidir. EĢinin adı DurmuĢ kızı Meryem dir. BeĢ çocuğu vardır. Çocuklarının adları Gülcihan, Gülzade, Bali, Emrat ve Sultan dır 32. Ġsimlere bakılırsa ailenin Hıristiyan Türklerden olabileceği akla geliyor. Zimmî ailelerde rastladığımız Türkçe isimler ise Ģunlardır: Andaryas oğlu Kaya, eģi ġam Hatun, çocukları Kaya ve Kıymet tir 33. Sultan Mahallesi sakinlerinden iken vefat eden Aydoğdu oğlu Murad ın eģi Yıvan kızı Baharistan, çocukları Kaya ve Sultan dır tereke sahibi zimmî aileden 3 tanesinin Hıristiyan Türklerden olabileceği yukarıda zikrettiğimiz isimlerden ortaya çıkmaktadır. Zira Kayseri ve Karaman bölgesinde Hıristiyan dinîne mensup Türkler de bulunmaktaydı. Kayseri mahallelerinde Müslüman halk ile Hıristiyan halk iç içe yaģamakta idiler. Kayseri nin Tus Mahallesi sakinlerinden Kanfas oğlu Mihal adlı zimmînin evi tarif edilirken bir tarafı Mahmud Ağa menzili, bir tarafı Abdulkadir menzili, bir tarafı Devci Bali, bir tarafı zimmî Murad menzili ile sınırlı denilerek 35 Müslüman evleri ile Hıristiyan evlerinin yan yana olduğu ve bunların birlikte yaģamakta hiçbir beis görmedikleri ortaya çıkıyor. Emir Sultan Mahallesi nde oturan ve vefat eden Andiryas oğlu Kaya nın varislerinden Andaryan, payına düģen mülkten 14 hissesini Abdullah oğlu Ali Bey e 60 esedi kuruģa satmıģtır. Mahkemece gerçekleģtirilen bu satıģın Ģahitleri arasında Kamer oğlu Hoca Bali, Sinan oğlu Ayas, Todor gibi zimmîler de bulunmaktadır ki bu gayrimüslim Ģahitlerin Ģahadetlerinin geçerli olduğunu gösteriyor 36. Osmanlı tebaasından, farklı inanç mensubu olanların birbirlerine borçlandıkları da bir gerçektir. Karakeçili mahallesi sakinlerinden Arzman oğlu Yakob un aynı mahalleden Sefa Ağa oğlu Mustafa Ağa ya 110 esedi kuruģ borcu vardır ve borcuna karģılık olarak aynı mahallede bulunan bir tarafı zimmî Kaya mülkü, bir tarafı zimmî Mespen mülkü, bir tarafı özel yol ve bir tarafı da kamu yoluyla sınırlı evini 120 esedi kuruģa Mustafa Ağa ya satmıģ, borcunu ödedikten sonra kalan 10 esedi kuruģu almıģtır. 37 Yine Emir Sultan Mahallesi sakinlerinden Hacı Ahmed oğlu Seyyid in Müslüman ve Müslüman olmayanlardan 1455 kuruģ alacağı vardır 38. Akaçakaya Köyü sakinlerinden Yakup Bey oğlu Molla Hüseyin in zimmîlerden 3912 kuruģ alacağı vardır 39. Sultan Mahallesi nde ikamet eden Aydoğdu oğlu Murad gayrimüslim olmasına rağmen terekesi Ġsâm hukukuna göre taksim edilmiģtir 40. Yine Georgi oğlu Abraham ġarkiyan Mahallesi nde ikamet etmiģtir ki bu da Ġsâm hukukuna göre terekesinin dağıtılmasını arzu etmiģtir 41. Gayrimüslim halk görüldüğü gibi kendi hukuklarının yanı sıra 32 Defter No: 66-I, Belge No: 66, s Defter No: 66-I, Belge No: 66, s. 204, Defter No: 130, Belge No: 356, s Defter No: 66-I, Belge No: 72, s Defter No: 66-I, Belge No: 204, s Defter No: 69, Belge No: 149, s Defter No: 130, Belge No: 326, s Defter No: 130, Belge No: 372, s Defter No: 130, Belge No: 356, s Defter No: 130, Belge No: 328, s. 314.

22 Ġsâm hukukuna da büyük ölçüde güven duymaktadır. Bu düģünce Osmanlı Devleti nin adalet sisteminin ne kadar güvenli olduğunu göstermesi bakımından önemlidir. II. Tereke Kayıtlarında Ġsmi Zikredilen KiĢilerin Ġkametgâh Yerleri Tereke sahiplerinden 92 sinin ikametgâh yeri Kayseri Ģehrine bağlı mahalleler, 32 sinin ise Kayseri ye bağlı köylerdir. Kebe Ġlyas Mahallesi nde 6, Yalman Mahallesi nde 6, Yenice Mahallesi nde 4, Hunat Mahallesi nde 4, Hasbek Mahallesi nde, Eslem PaĢa, Harput, Kalenderhane, Tus mahallelerinde 3 er, Emir Sultan, Hasihli, Selaldı, Musa Gazi, Kurtlar Seyfullah, Ġç Kale, Mükremin, Hamurcu, Bozatlı- Kabasakallı, Karakürkçü ve TaĢkıncık mahallelerinde 2 Ģer, Oduncu, Lala, ġarkiyan, Tavukçu, Mermerli, Karakeçili, Hacı Kılıç, Tutak, Batman, Selman, Halllaçoğlu, Mumcu Halil, Üzümcü, Hacı Kasım, Hacı Abdullah, Tac-ı Kızıl, Külük, ġeyh Taceddin, Fırıncı, Alacamescit, Seyyid Yar Gazi, Sasık, Seyyid Gazi, Bahçivan, Kürtler, Hacı Arap, Sultan, Eski Bezasistan, Bozatlı Hacı Mansur mahallelerinde birer tereke sahibi ikamet etmektedir. Erkilet Köyü nde 5, Germir Köyü nde 4, Talas Köyü nde 3, Keykubat, Muncusun, Gesi ve Efkere köylerinde 2 Ģer, Zincidere, Köse DaniĢmend, Akçakaya, Kapan, Hamarat, Hacılar, Malacı, Argıncık, MenteĢe, Kızık ve Tavlusun köylerinde 1 er tereke sahibi ikamet etmektedir. III. Tereke Sahiplerinin Medenî Durumları 123 tereke sahibinin 113 ü erkek, 11 i kadındır 42. Erkeklerden 4 ü duldur 43. Kadınlardan ise Ahmed kızı Ümmügülsüm adlı Ġçkale de oturan kadın duldur tereke sahibinin erkek olduğunu görmekteyiz ki bu da bize kadınların erkeklere oranla daha uzun yaģadıklarını ortaya koymaktadır. Nitekim 123 kiģiden sadece 11 kadından 10 tanesi kocasından önce vefat etmiģ, 4 tane de dul erkek olduğu göz önüne alınırsa toplam 14 kadının kocasından önce vefat ettiğini görüyoruz. Erkeklerin eģlerinden daha önce vefat etmelerinde çeģitli sebepler olabilir. Bununla birlikte Anadolu da evlilik yaģında kadınların daha küçük erkeklerin ise onlardan birkaç yaģ daha büyük olduğunu dikkate almalıyız. Aksine olarak zaman zaman kadınların yaģ itibarıyla erkeklerden daha büyük olduğuna da rastlanmaktadır. Ġki erkek bekârdır ki bunlar Harput Mahallesi nde oturan Ġvaz oğlu Ahmet ve Mükrimin Mahallesi nde oturan Hasan oğlu Hacı Hasan dır 45. IV. Tereke Sahiplerinin EĢ Sayısı Osmanlı aile hukuku, Ġsâm hukukuna dayanmaktadır. Bu hukuka göre bir erkeğin, aynı anda birden fazla hanımla evlenebilmesine imkân sağlamıģtır. Bununla birlikte Ġsâm hukuku tek evliliği tavsiye etmektedir. Osmanlı toplumunda da aynı Ģekilde tek eģle evliliğin daha çok olduğunu görmekteyiz. Ġncelediğimiz tereke kayıtlarında 113 erkekten bir tanesi, Keykubat Köyü nde ikamet eden Abdullah oğlu Mustafa eģi daha önce vefat ettiği için ikinci bir evlilik yapmıģtır 46. Bununla birlikte 113 erkekten sadece 7 tanesi ikinci bir evlilik yapmıģtır. Bunlar Hamurcu Mahallesinden Mustafa oğlu Hüseyin Bey 47, Külük Mahallesinden Hacı Haydar Çelebi oğlu Kudattan Seyyid Mustafa Efendi 48, Malacı Köyü nden Hacı Ali oğlu Hacı Osman Efendi 49, Karakürkçü Mahallesinden Seyyid Mehmed oğlu Seyyid Hüseyin 50, Hacı Abdullah Mahallesinden Musa oğlu Ali 51, Gesi Köyü nden 42 Defter No: 130, Belge No: 422, s ; Defter No: 130, Belge No: 359, s. 346; Defter No: 130, Belge no: 363, s ; Defter No: 136, Belge No: 74, s ; Defter No: 136, Belge No: 24, s. 991; Defter No: 214, Belge No: 63, s ; Defter No: 214, Belge No: 7, s ; Defter No: 214, Belge No: 111, s , Defter No: 214, Belge No: 102, s ; Defter No: 136, Belge No: 19, s. 87; Defter No: 214, Belge No: 128, s Defter No: 130, Belge No: 358, s , Defter No: 130, Belge No: 380, s , Defter No: 183, Belge No: 126, s , Defter No: 130, Belge No: 403, s Defter No: 130, Belge No: 359, s Defter No: 130, Belge No: 339, s , Defter No: 130, Belge No: 407, s Defter No: 214, Belge No: 32, s Defter No: 130, Belge No: 361, s Defter No: 136, Belge No: 29, s Defter No: 214, Belge No: 176, s Defter No: 136, Belge No: 57, s Defter No: 136, Belge No: 75, s. 41.

23 Sadullah Ağa torunu Hüseyin oğlu Mehmed Nimet Efendi 52, Talas Köyü nden ġaban oğlu Abdulkarir Efendidir 53. Gayrimüslim tebaa arasında ikinci bir evlilik yapan kiģiye rastlanmamıģtır. Tereke kayıtlarında üçüncü veya dördüncü evlilik yapan kiģiye de rastlanmamıģtır. V. Tereke Sahiplerinin Çocuk Sayısı 110 çocuklu ailenin sahip olduğu toplam çocuk sayısı 398 dir. Bu ailelerin 84 ü Müslüman, 26 sı gayr-i mislimdir. 84 Müslüman aile 169 u erkek, 137 si kız olmak üzere toplam 306 çocuğa sahiptir. 26 gayrimüslim ailenin 46 sı kız ve 46 sı erkek olmak üzere toplam 92 çocuğa sahip olduğunu görmekteyiz. Ayrıca 4 tane annesi hamile olduğu için doğması beklenen çocuk vardır. 2 kiģi bekârdır ve 11 ailenin de çocuğu olmamıģtır. Tereke sahiplerinden çocuklu aile yaklaģık olarak %90 ı bulmaktadır. Ailelerin % 10 unun çocuğu bulunmamaktadır. VI. Cariyeler ve Köleler 123 tereke kaydının 8 inde cariye bulunmaktadır. Cariyelerden 7 si Müslüman tereke sahibi erkeklere 54, biri de Müslüman bir kadına aittir 55. Zimmîlere ait tereke kayıtları arasında cariye kayıtları bulunmamaktadır. 14 köle sahibinin 1 i kadın 56, 13 ü Müslüman tereke sahibi erkektir 57. Yine zımmiler arasında köle sahibi olan kiģiye rastlanmamıģtır. Köle ve cariye sayısının az olması bu müessesenin Osmanlı toplumunda fazla revaçta olmadığını bize göstermektedir. VII. Ziynet EĢyaları Tereke kayıtları arasında ziynet eģyası adını verdiğimiz altın ve gümüģ takılara oldukça az oranda rastladık. 123 tereke sahibinin sadece 8 inde bu tür eģyalar bulunmaktadır. 8 ziynet eģyası sahibinin 2 si Müslüman 6 sı zımmidir. Bu eģyalardan 3 ü zımmi bayanlara aittir. Tus Mahallesi nde oturan Metros kızı Maryam 58, Germir Köyü nde oturan Âdem kızı Suzanna 59 ve Harput Mahallesi nde oturan Abraham kızı Hürmüz e 60 ait altın yüzük, gümüģ bilezik som altın, burma, mecidi niģanı vardır. Diğer ziynet eģyası sahibi kimseler ise Batman Mahallesi nde ikamet eden Paris oğlu Karabet 61, Sultan Mahallesi nden Aydoğdu oğlu Murad 62, Efkere Köyü nden Mihail oğlu Hacı Simon 63, Akçakaya Köyü nden Yakup Bey oğlu Molla Hüseyin 64, Musa Gazi Mahallesi nden Ġbrahim oğlu Molu lu Haçı Ali dir 65. Ziynet eģyaları çoğu zaman zenginliğin bir göstergesi olarak karģımıza çıkmaktadır. Gayr-i menkullerin yanı sıra bu eģyalarda tereke sahibinin maddî durumunu göstermesi bakımından önemlidir. 123 tereke sahibinden sadece 8 inde ziynet eģyasının bulunması zenginlik oranının çok fazla olmadığını göstermektedir. VIII. Kültür Seviyesi Yenice Mahallesinde ikamet eden Osman oğlu Hacı Mehmed Efendi nin sahip olduğu kitaplar Ģunlardır: 52 Defter No: 214, Belge No: 24, s Defter No: 130, Belge No: 362, s Defter No: 130, Belge No: 372, s ; Defter No: 130, Belge No: 345, s ; Defter No: 66-I, Belge No: 204, s. 217; Defter No: 75, Belge No: 6, s ; Defter No: 96, Belge No: 180, s ; Defter No: 66-I, Belge No: 51, s. 96; Defter No: 130, Belge No: 407, s Defter No: 130, Belge No: 422, s., (Sasık Mahallesi nde oturan Süleyman kızı Sahibe ye aittir). 56 Aynı yer. 57 Defter No: 96, Belge No: 180, s ; Defter No: 75, Belge No: 6, s ; Defter No: 66-I, Belge No: 204, s. 217; Defter No: 130, Belge No: 345, s ; Defter No: 130, Belge No: 372, s ; Defter No: 130, Belge No: 371, s ; Defter No: 136, Belge No: 57, s Defter No: 130, Belge No: 358, s ; Defter No: 130, Belge No: 398, s. 386; Defter No: 130, Belge No: 399, s. 387; Defter No: 183, Belge No: 93, s Defter No: 214, Belge No: 111, s Defter No: 214, Belge No: 63, s Defter No: 136, Belge No: 74, s Defter No: 214, Belge No: 108, s Defter No: 130, Belge No: 356, s Defter No: 214, Belge No: 60, s Defter No: 130, Belge No: 372, s Defter No: 183, Belge No: 22, s

24 Ġki cilt Hikâye kitabı, bir cilt Muhtasar, iki cilt Risale, bir cilt Mecmua, iki cilt Kudurî nin Camiü l-fetevâsı, üç cilt Muhtar, bir cilt Enisü l-münkatin, iki cilt Ġbn-i Malik, bir cilt Enmuzec, bir cilt Siyer-i Nebi 66. Harput Mahallesi sakinlerinden Ġvaz oğlu Ahmed e ait Bir Kur an-ı Kerim 67 bulunmaktadır. Bozatlu Mahallesi sakinlerinden DerviĢ Ali Bey oğlu Ali Bey e ait Birgivî Risalesi 68 vardır. Talas Köyü sakinlerinden ġaban oğlu Abdulkadir in 1 adet Mushaf-ı ġerif i kitap ve risaleleri 69 bulunmaktadır. Hunat Mahallesi sakinlerinden Abdulfettah oğlu Hacı Halil in 1 adet Mushaf-ı ġerif i vardır 70. Kürtler Mahallesi sakinlerinden Haydar Çelebi oğlu Seyyid Ali Efendi nin kitapları Ģunlardır: Bir cilt En am-ı ġerif, bir cilt Kur an-ı Kerim, bir cilt Süleyman Çelebi, bir cilt Ġkaz-ı Naimin, bir cilt Multeka, iki cilt Mecmua, bir cilt Ezheri, Tafahhüsü l-mulük, bir cilt Tasavvasıt, bir cilt Hall-i Mevakıd, bir cilt Ġmtihan, bir cilt Mühteka, bir Birgivî Risalesi, bir cilt Evrak-ı PeriĢan 71. Ġç Kale sakinlerinden Hacı Mustafa oğlu Ömer Çelebi ye ait kitaplar ise Ģunlardır: Bir Kelam-ı Kadim, bir cilt ġerh-i Miftah, bir cilt Maksud, bir cilt Kafiye, bir cilt Tasavvufat, bir cilt Evrak-ı PeriĢan 72. Alaca Mescit Mahallesi nde ikamet eden Mehmed oğlu Seyyid Ahmed in bir Kuran-ı Kerim i bulunmaktadır 73. Külük mahallesi sakinlerinden Hacı Haydar Çelebi oğlu Kuzattan Seyid Mustafa Efendi ye ait bir Kelam-ı Kadim 74, Tepecik Mahallesi nde ikamet eden Hacı Mustafa oğlu Hacı Mustafa ya ait bir Mushaf-ı ġerif 75, Musa Gazi mahallesi sakinlerinden Ġbrahimoğlu Molu lu Hacı Ali ye ait bir Mushafı ġerif 76, Yenice mahallesi sakinlerinden Osman oğlu Keçeci Mustafa Ağa ya ait bir Musthaf-ı ġerif, bir Enam-ı ġerif vardır 77. Üzümcü Mahallesi nde ikamet eden Hüseyin Ağa oğlu Hacı Ġbrahim Ağa nın bir adet Mushaf-ı ġerif i bulunmaktadır 78. Aslen Üsküdar ın Gülfem Hatun Mahallesi sakinlerinden olup, Kayseri livası naibi iken vefat eden ġemseddin Efendi oğlu Seyyid Mehmed Sadreddin Efendi nin kitapları Ģunlardır: Bir cilt Ali Efendi, bir cilt Feteva-yı Abdurrahim, bir cilt Mülteka tercümesi, bir cilt yazma Mülteka, bir cilt MünĢeat-ı Akif Efendi, bir cilt Feraiz Ceridesi, bir cilt Ahkâm-ı ġeriyye, bir cilt ġifa-ı ġerif, bir yazma Hak, bir cilt MünĢeat-ı Ġzzet Bey, bir cilt yazma Kamil, bir cilt Hasan Hüseyin, bir cilt Destan, bir cilt Cezaname, bir cilt Ticaret Kanunnamesi tereke sahibinin sadece 14 ünde, bunlardan biri de Kayseri livası naibi, Kuran-ı Kerim, Mushaf-ı ġerif gibi dinî kitapların dıģında farklı kitaplara fazla rastlanmamaktadır. Bu da bize Kayseri de okuma yazma oranının çok fazla olmadığını gösteriyor. Aynı Ģekilde zımmi tereke sahiplerinde ne kendi dinî inançları ile alakalı, ne de değiģik konularla ilgili bir kitaba rastlanmamıģtır. I. Fiyat ArtıĢı 1073 (M. 1662) tarihli defterde ev fiyatları genellikle 70 ile 200 kuruģ arasında iken 1151 (M. 1783) tarihli defterde bu fiyatlar 200 ile 400 kuruģ arasındadır (M ) tarihli defterde ise fiyatların 500 ile 3000 kuruģ arasında olduğunu görmekteyiz. YaklaĢık 147 yıllık devrede 66 Defter No: 96, Belge No: 171, s Defter No: 130, Belge No: 339, s Defter No: 130, Belge No: 345, s Defter No: 130, Belge No: 362, s Defter No: 130, Belge No: 364, s Defter No: 130, Belge No: 377, s Defter No: 130, Belge No: 380, s Defter No: 136, Belge No: 10, s Defter No: 136, Belge No: 29, s Defter No: 183, Belge No: 1, s Defter No: 183, Belge No: 22, s Defter No: 183, Belge No: 23, s Defter No: 183, Belge No: 93, s Defter No: 224, Belge No: 4, s