Dalgalar ESEN YAYINLARI

Transkript

1

2 34

3 MODEL SORU DEK EK NL KLER N ÇÖZÜMLER EK NL K N ÇÖZÜMÜ ) titreflim 6) kulak zar ) ortam 7) dalga 3) sürtünme kuvveti 8) beyin hücreleri 4) enerji 9) beyin 5) hava 0) duyma EK NL K N N ÇÖZÜMÜ a) Verilen dört cisimde de titreflim hareketi vard r. Çünkü bu hareketler belli bir sürede ayn hareketin tekrar ndan oluflmakta ve bir denge noktas etraf nda sars lma veya sal n m fleklinde hereketlerdir. b) Serbest titreflim, bir bafllang ç hareketi verilen ve daha sonra serbestçe sal nmaya b rak lan sistemlerde oluflan titreflim türüdür. Buna göre, I, II ve III. resimlerde serbest titreflim görülmektedir. c) De iflen bir kuvvet veya hareketin bir mekanik sisteme uygulanmas yla oluflan titreflime zorlamal titreflim denir. Buna göre deprem yani IV. resim zorlamal titreflime girmektedir. d) Serbest titreflim belli bir bafllang ç noktas verilen ve serbest sal n ma b rak lan sistemlerde, zorlamal titreflimse de iflen bir kuvvet veya hareketin mekanik bir sisteme uygulanmas yla oluflan titreflimdir. EK NL K 3 ÜN ÇÖZÜMÜ a) Bir nokta etraf nda titreflerek ilerleme hareketine dalga hareketi denir. b) Evet. Dalga bir titreflim hareketidir. c) Newton sarkac nda en bafltaki bilye bir miktar yükseltilip serbest b rak ld nda afla do ru h zlanarak. bilyeye çarpar. Böylece h zlanmas s - ras nda kazand kinetik enerjinin büyük bir k sm n.bilyeye aktar r.. bilye,. bilyeye çarpt konumda kal r. Buradaki enerji aktar m. den 3. ye, 3. den 4. ye, 4. den 5. ye ayn flekilde devam eder. 5. bilyenin yan nda 6. bilye olmad ndan 5. bilye di erlerinden ald kinetik enerjiyle yükselir. Sonuçta. bilyenin sürtünmelerden kalan enerjisinin önemli bir k sm 5. bilyeye iletilmifl olur. Buradaki dikkat edilmesi gereken husus arada kalan bilyeler yer de ifltirmez veya ilerlemez. Buna ra men enerji aktar lmaya devam eder cm flekle bakt m zda KL aras nda 4 tane periyodik dalga vard r. Bu durumda dalgalar n boyu, 4 = 400 = 00 cm = m bulunur.. Kayna n frekans dalgalar n frekans na eflittir. f. =. = 3 ( = 3s olur. 3. Ard ard na gelen tepe nokta ile çukur aras ndaki uzakl k dir. Bu durumda dalgalar n dalga boyu, 4. Ard ard na gelen 5 dalga tepesi aras ndaki uzakl k 4 dalga boyuna eflittir. Bu durumda dalgalar n dalga boyu 4 = 0 = 30 cm olarak bulunur. 5. Frekans sn de üretilen dalga say s d r. Kayna- n frekans 4s ise sn de 4 dalga üretiyor demektir. 4 dakikada üretilen dagla say s, N = t.f = = 960 bulunur. 6. MODEL SORU DEK SORULARIN ÇÖZÜMLER K = 4 ( = 8 cm olarak bulunur. X 0 cm fiekle bakt m zda X Y aras nda,5 dalga vard r. Bu uzakl k 0 cm oldu una göre, dalgalar n dalga boyu, Y L 35

4 ,5 = 0 = 4 cm olur. Kayna n frekans s oldu una göre, dalgalar n h z, V =. f = 4. = 8 cm/s bulunur. 7. fiekle bakt m zda, = cm = 6 cm olur. Dalgalar n h z, x 00 V = = = 4 cm/ s olur. t 5 Dalgalar n periyodu, 6 3 = = = s bulunur. V 4 8. Dalgalar n genli i denge noktas na olan maksimum uzakl k oldu una göre, flekildeki dalgan n genli i cm dir. 9. Genlik - zaman grafi ine bakt m zda dalgalar n periyodunun =8 s oldu unu görürüz. Dalgalar n yay lma h z 6 cm/s oldu una göre dalga boyu, = V. = 6.8 = 8 cm bulunur. 0. Dalga kayna n saniyede 3 dalga üretti ine 4 göre saniyede üretti i dalga say s frekans verir. 4 saniyede 3 dalga üretirse saniyede f dalga üretir.. f = 3. & f = 4 s bulunur. Dalgalar n dalga boyu 5 cm ise yay lma h z, V =.f = 5. = 60 cm/s bulunur.. ki dalga tepesi aras ndaki uzakl k dalga boyu oldu undan = = br olur. Dalga le enleri özdefl ve dalgalar n dalga boylar eflit oldu undan h zlar da eflit olur. Dalga boyu ve h zlar eflit oldu undan oluflan dalgalar n frekanslar ve periyotlar eflit olmak zorundad r. Dalga le enlerindeki dalga tepelerine bak ld nda ayn hizada olmad ndan, faz fark oldu u anlafl l r. CEVAP A süre = s olur. MODEL SORU 3 EK SORULARIN ÇÖZÜMLER EK NL K 4 ÜN ÇÖZÜMÜ Bu özellikler boyuna dalgalara aittir. Boyuna dalgalarda yay lma do rultusuyla titreflim do rultusu birbirine paraleldir. Ses dalgalar, deprem ve yay dalgalar, dizilen domino tafllar n n y k larak ilerlemesi, boyuna dalgalara örnek olarak verilebilir. EK NL K 5 N ÇÖZÜMÜ I. Yanl fl. Dalga hareketinde ortam de il, ortama verilen sars nt hareket eder. II. Yanl fl. Mekanik dalgalar kat, s v ve gaz ortamlarda yay labilirler. III. Do ru. IV. Do ru. EK NL K 6 NIN ÇÖZÜMÜ Enine Dalgalar Boyuna Dalgalar deprem deprem fl k yay yay su su ses elektromanyetik. saniye arayla tepe ve çukur olufltu una göre yar m dalga üretilmesi için geçen süre saniye oldu undan tam dalgan n oluflmas için geçen 36

5 MODEL SORU 4 EK SORULARIN ÇÖZÜMLER MODEL SORU 5 EK SORULARIN ÇÖZÜMLER. Bir yayda oluflturulan atman n h z, F V = μ. 3. oldu undan yay geren kuvvet F ye ve yay n birim boyunun kütlesine ba l d r. Yay n cinsine ba l de ildir. fiekil I fiekil I deki X yay n geren kuvvet G K ise yaydaki atman n h z, GK g VX = = = V olur. μ μ Y yay ndaki atman n h z, GL 4g VY = = = V olur. μ μ F=30N Yayda oluflan atman n h z, F 30 V = = = 0 ms / olur. μ 03, 4. Esnek yaylarda at man n h z μ K V = X G K = m K.g =.g = g F μ eflitli inden bulunur. Kuvvet art r ld nda atman n h z da artar. Atman n h z genifllikle do ru orant l oldu undan l uzakl da artar. L Y G L = m L.g = 4.g = 4g fi V l fiekil II fi F. Stroboskobun frekans, üzerindeki yar k say s na ba l de ildir. 60 saniyede 0 devir yaparsa saniyede f devir yapar. f.60 =.0 f = s (Hz) olur.. Stroboskop dakikada 0 devir yapt ndan, 60 saniyede 0 devir yaparsa saniyede f s devir yapar. f s.60 =.0 f s = s olur. Dalgalar duruyor göründü ünde stroboskobun frekans s oldu una göre, üzerindeki yar k say s f d 0 = n. n = 0 olur. 3. Stroboskop saniyede 5 devir yapt ndan frekans, f s = 5 s dir. Dalgalar duruyor görüldü üne göre dalgalar n frekans stroboskobun frekans ile yar k say s n n çarp m na eflittir. f d = 8.5 = 40 s olur. 4. Yar k frekans ile stroboskobun frekans aras nda f y iliflkisi vard r. Stroboskop dakikada 80 devir yapt na göre, stroboskobun frekans, 60 saniyede 80 devir yaparsa saniyede f s devir yapar. f s.60 =.80 f s = 3 s olur. f y = 0.3 = 30 s olur. 5. Dalgalar n frekans 0 s ise stroboskobun frekans, f d 0 = 0.f s f s = s dir. Üzerinde 0 yar k bulunan stroboskobun yar k frekans, f y = 0. = 0 s olur. Dalgalar duruyor görüldü üne göre dalgalar n frekans, stroboskobun frekans na eflit olmal d r. 6. Dalgalar n frekans s, stroboskobun yar k say s 4 oldu una göre, stroboskobun frekans, f d = 4.f s f s = 3 s dir. 37

6 MODEL SORU 6 DAK SORULARIN ÇÖZÜMLER MODEL SORU 7 DEK SORULARIN ÇÖZÜMLER. Dalgalar L ye gelene kadar derinlik artar. Derinlik art nca h z artar. H z art nca dalga boyu da artar.. K O L EK NL K 7 N N ÇÖZÜMÜ. Bir patlama olay nda çevredeki binalar n camlar k r l r.. Her seferinde sal nca ayn kuvvetle itseniz bile sal ncak giderek h zlanmaya bafllar. K O aras nda le enin derinli i de iflmedi inden dalgalar n dalga boyu de iflmez. O L aras nda derinlik artt ndan dalga boyu artar. Dalgalar n üstten görünüflü flekildeki gibi olur. 3. Dalgalar bir ortamdan di erine geçti inde frekans sabit kal r. V =.f oldu undan B > A > C ise V B > V A > V C olur. 4. Dalgalar n dalga boyu derinlikle orant l olarak artar. Bu durumda dalgalar n üstten görünümü flekildeki gibi olur. EK NL K 8 N ÇÖZÜMÜ a) yükseklik d) titreflim b) t n e) bas nç c) yank EK NL K 9 UN ÇÖZÜMÜ a) genlik d) t n b) ton e) yank c) frekans EK NL K 0 UN ÇÖZÜMÜ nsan ve hayvanlar aras ndaki bu farkl l k, yaflad klar do al ortama uyum sa lamak ve birbirleriyle olan iletiflimlerden kaynaklanmaktad r. Gezegen ve y ld zlar n bir hareketi vard r ve bu hareket esnas nda ses ç kmaktad r. Düflünsenize bu sesleri veya bir y ld z n kayarken ç kard sesi duymak bizim için iyi mi yoksa kötü mü olurdu? Duymad m z bu gibi sesleri hayat m z n her saniyesinde duymak tabiki bizi rahats z edecek belki de zarar verecektir. Sonuçta biz duymam z gerekeni duyuyoruz. Bundan daha güzel ne var? EK NL K N ÇÖZÜMÜ 5. M dalga le eni M dalga le eni I N II N x +x < < fiekil II ye bak ld nda +x yönündeki dalgalar n dalga boyu küçülmüfl, x yönünde olan dalgalar n dalga boyu ise büyümüfltür. Bu durumda kaynak veya le en MN k y s na do ru yaklaflmaktad r. Bir ortamda yay l rken herhangi bir engele çarpan ses dalgalar n n bir bölümü ayn ortamda geriye döner. Bu olaya sesin yans mas, geriye dönen sese de yank denir. Yank, uygun durumlarda gelen sesle giriflim yaparak sesi kuvvetlendirir. Buna göre I ve II sesin yans mas yla, III ise sesin iletilmesiyle ilgilidir. EK NL K N N ÇÖZÜMÜ Bir sesin fliddeti ve yay lma h z, ortam n özelli ine ba l olarak de iflebilen niceliklerdir. Ortam n özelli i de iflti inde frekans de iflmeyece inden sesin yüksekli i de de iflmez. 38

7 MODEL SORU 8 DEK SORULARIN ÇÖZÜMLER EK NL K 3 ÜN ÇÖZÜMÜ P dalgas a, c, d ve e S dalgas b ve f EK NL K 4 ÜN ÇÖZÜMÜ Büyüklük (magnitud): Deprem s ras nda boflalan enerji ile ilgili ölçülebilen bir de erdir. fiiddet: Deprem bölgesindeki hasara göre belirlenen göreceli bir de erdir. Richter ölçe i: Depremin büyüklü ünü logaritmik bir hesapla ölçen cetveldir. EK NL K 5 N ÇÖZÜMÜ a) Öncelikle sakin olmal y z. b) Sa lam ve devrilmeyecek eflyalar n yan na anne karn ndaki pozisyonda uzanmal y z. c) Pencere ve cam eflyalardan uzak durmal y z. d) Elektrik ve gaz mutfakta bir arada bulundu undan mutfaktan uzak durmal y z. e) Merdivenler binalar n en zay f bölümü oldu undan buralardan uzak durmal y z. f) D flardaysak bina, a aç, telefon ve elektrik direklerinden uzak durmal y z. EK NL K 6 NIN ÇÖZÜMÜ Depremin y k c etkisi a, b, c, d ve f de verilenlere göre de iflir. e de verilen insanlar n psikolojisi depremi ba lamaz. EK NL K 7 N N ÇÖZÜMÜ I. resimde verilen dalga, Rayeigh dalgas d r. Bir okyanus veya göl üzerinde yuvarlanan dalgan n sal - n m na benzer flekilde yer üzerinde hareket eder. Depremde hissedilen sars nt lar n ço u bu dalgadan kaynaklan r. II. resimde verilen dalga, S dalgas d r. Kay tlara ulaflan. dalgad r. Kayalar sa a-sola, afla - yukar hareket ettirir. Sadece kat kütlelerde hareket eder. Enine dalgad r. III. resimde verilen dalga, P dalgas d r. Kay tlara ulaflan ilk dalgad r. Kayalar ileri-geri iterek hareket ettirir. Boyuna dalgad r. Her ortamda yay l r. EK NL K 8 N ÇÖZÜMÜ a) Do ru. b) Yanl fl. Cisim dalgalar en h zl ilerleyen dalgalard r. c) Do ru. d) Do ru. e) Yanl fl. Deprem kay tlar na ilk ulaflan dalga P dalgas d r. MODEL SORU 9 DAK SORULARIN ÇÖZÜMLER EK NL K 9 UN ÇÖZÜMÜ a, b, c, e, f ve g tsunaminin belirtilerindendir. Denizin sakin görünmesi tsunaminin belirtisi olamaz. MODEL SORU 0 DAK SORULARIN ÇÖZÜMLER EK NL K 0 N N ÇÖZÜMÜ a) elektromanyetik dalga b) su dalgas c) ses dalgas d) elektromanyetik dalga e) elektromanyetik dalga f) ses dalgas g) sismik dalga h) su dalgas 39

8 DALGALAR ES. Dalgalar enerji tafl rlar. Klasik dalgalar maddesel ortamda, elektromanyetik dalgalar ise hem maddesel ortamda hem de bofllukta yay l lar. Dalga bir titreflim hareketidir.. Dalga boyu uzunluk oldu undan birimi de uzunluk birimidir. Uzunluk birimi Å, km, cm, nm olabilir. Fakat khz frekans birimidir Ard ard na gelen 7 dalga tepesi aras ndaki uzakl k 6 ya eflittir. Bu durumda, 6 = 0 = 0 cm olur. Frekans s oldu una göre, dalgalar n yay lma h z, V =.f = 0. = 0 cm olur. 3. Ard ard na gelen iki tep ya da çukur aras ndaki uzakl a dalga boyu denir. Bir dalgan n üretilmesi için geçen süreye frekans denir. Dalgalar flekillerine göre üçgen, kare ya da sinüsoidal olabilir. Buna göre, I., II. ve III. ifadeler do rudur. 6. Fizikte dalgalar titreflim do rultusuna göre enine ve boyuna dalgalar; tafl d enerjie göre mekanik ve elektromanyetik dalgalar diye s n fland r - l r. Dalgalar n titreflim do rultusu yay lma yönüne paralel ise boyuna dalga olarak adland l r Boyuna dalgalar, tüm dalgalar gibi enerji tafl r. Yay lma do rultusu ile titreflim do rultusu birbirine paraleldir. üm boyuna dalgalar yay lmak için maddesel ortama ihtiyaç duymayabilir. K L kaynak 8. 00cm fiekle bakt m zda KL noktalar aras ndaki uzakl n oldu u ve bu de erin ayn zamanda 00 cm oldu u görülür. Bu durumda dalga boyu, = 00 = 00 cm = m bulunur. CEVAP A F Bir yay dalgas F kuvveti ile çekildi inde dalgan n h z, F V = olur. μ Burada h z, kuvvvete ve birim uzunlu un kütlesine ba l d r. 40

9 9. Bir dalga le eninde üretilen su dalgalar n n h z, sadece derinli e ba l d r. Dalga le eninin büyüklü üne yani le endeki su miktar na ba l de- ildir. CEVAP A 3. Radyo dalgalar yüklerin ivmeleri hareketi ile oluflturuldu undan elektromanyetik bir dalgad r. Yay, su, ses ve deprem dalgalar klasik dalgalard r. 0. Su dalgalar n n h z, V =.f = dir. Dalgalar n frekans, kayna n frekans na eflittir. Derinlik de iflmezse h z de iflmez dolay s ile de iflmez. Dalgan n frekans, kayna n frekans - na eflittir. 4. x +x Ç Ç Ç Ç Ç Ard ard na gelen 5 dalga çukuru aras ndaki uzakl k 4 d r. 4 = 40 = 0 cm olur. Yar k frekans Dalga le eninde üretilen dalgalardan, > oldu una göre, le en +x yönünde derinlefliyor veya kaynak x yönünde büyüyor olmal d r. Bunun yüzey alan yla ilgisi yoktur. f y = f d = 0. = 0 s olur. Dalgalar n h z, V =.f d = 0.0 = 00 cm/s = m/s 5. X X Y Y. Dalgalar n dalga boyu, = V. fiekil-i Z fiekil-ii Z = 0.4 = 80 cm/s dir. Dalgalar n frekans yar ya düflürülürse, = f den periyot iki kat na ç kar. Dalgalar n h z de iflmeyece inde dalga boyu, o = V.() = 0.(.4) = 60 cm olur. fiekil-iii Dalgalar n dalga boylar, X = br Y = 4 br Z = 4 br dir. Bu durumda, Z = Y > X olur. 4

10 DALGALAR ES. 4. X =4h Y =br Y kaynak P cm R 3cm fiekil-i fiekil-ii fiekillere bakt m zda X ve Y atmalar için dalga boylar, X = 4 br, Y = br olur. Genlikleri ise, a X = br, a Y = br bulunur. H zlar için kesin birfley söylenemez. Genlikleri kesinlikle eflittir. Dalgalar n genli i 3 cm dalga boyu ise, =. = 4 cm olur. Art arda gelen 5 tepe noktas aras nda 4 vard r. Bu uzakl k ise, d = 4 = 4.4 = 6 cm olur.. y(cm) genlik 3 Dalga boyu 6 Dalgalar n dalga boyu 6 cm, genlikleri ise 4 cm dir. Yay lma h zlar için kesin birfley söylenemez. 9 x(cm) 5. F = 64N μ = 4 kg/m Yayda oluflturulan atmalar n h z, F V = μ 64 = 4 = 4 m/ s olur dalgay saniyede üreten dalgan n frekans, saniyede 8 dalga üretilirse saniyede f dalga üretilir. f. = 8. f = 4 s olur. Dalgalar n h z ise, V =.f = 5.4 = 00 cm/s = m/s olur. CEVAP A 6. Dalgalar n dalga boyu, = V f 6 = 0, = 30cm bulunur. 4

11 7. Klasik dalgalar enerji tafl rlar. Yay labilmek için maddesel ortama ihtiyaç duyarlar. Enine veya boyuna dalgalard r. CEVAP A 0. 0 s ( dk) de 40 dalga üretilirse s de f dalga üretilir. f.0 =.40 f = s Dalgalar n periyodu,.f =. = = s olur. 8. K X s L 3 dalga tepesi aras ndaki uzakl k oldu una göre, = 30 = 5 cm dir. Dalgalar n h z, Çubuk V =.f M derin Dalgalar KL kenar na gitti inde h z azalm flt r. Bu durumda suyun derinli i le enin KL kenar ndan NM kenar na do ru artmaktad r. Cetvelin X ve Y uçlar eflit miktarda suya batm flt r. N = 5. = 30 cm/s dir.. Dalgalar n frekans, f = s, h z 0 cm/s ise dalga boylar, V =.f 9. 0 =. = 0 cm olur. / / +x Ç kaynak Bir le ende üretilen dalgalar n dalga boyu suyun derinli ine, kayna n h z na ve frekans na ba l - d r. Ancak kayna n titreflim genli ine ba l de- ildir. Ard ard na gelen tepe ile çukur aras ndaki uzakl k dir. 0 Buna göre, d = = = 5 cm olur. Dalgalar n genli ini bulamay z. 43

12 DALGALAR ES 3. Ba ran kiflinin kendi sesini ikinci defada daha zay f duymas n n sebebi fludur: Ses di er kaya parçalar na çarp p yans yarak geri döner. Ses havada ilerledikçe genli i azal r. I. ve II. ifadeler do ru, III. ifade yanl flt r. 9. l Kayal k. Sesle ilgili verilen ifadelerin hepsi do rudur. 3. Frekans artt kça ses incelir. Frekans ortama ba l de ildir. Kayna a ba l d r. nsan kula, frekans 0 s ile s olan sesleri duyar. Ses, 0 saniyede kayal a çarp p geri dönmüfltür. Bu durumda l yolunu alm flt r. Al nan yol, l = V ses.t l = 0.0 l = 00 m bulunur. 4. Farkl müzik aletlerinin verdi i sesleri birbirinden ay rt etmeye yarayan özellik sesin t n s d r. Bu özellik sayesinde orkestradaki tüm enstrümanlarda ayn notalar çal nmas na ra men ç kan sesleri birbirinden ay rt edebiliriz. Ayr ca t n ya sesin rengi de denir. CEVAP A 5. abloda da görüldü ü gibi maddenin s cakl artt kça sesin h z azalm yor, art yor. Buna göre, E fl kk yanl flt r. 0. abloda da görüldü ü gibi maddelerin yo unlu- u artt kça yani gaz ortamdan kat ortama geçildikçe sesin o ortamdaki h z artar.. l 6. Ses dalgalar n n h z 330 m/s, dalga boyu 0 m oldu una göre frekans, V =.f 330 = 0.f f = 33 s bulunur. 7. Poligon at fl s ras nda polislerin kulland kulakl k, sesin fliddetini ve yüksekli ini azalt p kulaklar n zarar görmemesi içindir. Burada aksesuar olarak kullan lmam flt r. Ali nin sesi duymas için diyapozondan ç kan ses dalgalar l yolunu almal d r. l = V ses.t oldu una göre, l yolunu alma süresi, l ye ve sesin h z na ba l d r. Sesin havadaki h z ise s - cakl a ve yo unlu a ba l d r. 8. ki sesi ay rt etmek için sesin fiziksel özelliklerinden yararlan r z. Bunlar; sesin t n s, fliddeti ve yüksekli idir. 44. Ses dalgalar n n havada yay lma h z, ortam n s cakl na, yo unlu una ve bas nca ba l d r.

13 DALGALAR ES 4. fiekilde verilen cisim dalgas, P dalgas d r. P dalgas deprem istasyonuna ulaflan ilk dalgad r. Kat, s v ve hava ortam nda ilerleyebilir. itreflim hareketi, ilerleme do rultusuna paraleldir. Bu bilgilere göre I ve III do ru, II. ifade yanl flt r. 7. fiekil I S dalgas na, fiekil II P dalgas na, fiekil III Rayleigh dalgas na aittir. Bunlardan P ve S dalgalar cisim, Rayleigh dalgas yüzey dalgas d r.. S dalgas ; kat kaya kütleleri içinde ilerleyebilir, kay tlara ulaflan. dalgad r ve hareketi yay lma do rultusuna dik veya çaprazd r. Buna göre, I ve II ifadeleri do ru, III. ifade yanl flt r. 8. Depremin y k c etkisi depremin süresine, fliddetine, odak noktas na uzakl na ve zeminin özelli ine ba l d r. Depremin y k c l, zamana ba l de ildir. Buna göre, D fl kk do rudur. 3. P, S, Rayleigh ve Love dalgalar deprem dalgalar d r. sunami ise okyanuslarda deprem veya çökmelerden sonra oluflan okyanus dalgalar d r. 4. Resimdeki yüzey daglas, Rayleigh dalgas d r. Bu dalga, yatay ve dikey do rultuda yay l r ve kayaçlar dairesel harekete geçirir. Enine ve boyuna dalgalard r. Bu bilgilere göre I ve II yanl fl, III. ifade do rudur. 9. S dalgas ; deprem istasyonuna ikinci gelen dalgad r. H zlar maksimum 6400 m/s dir. Cisimleri sa a-sola, afla -yukar hareket ettirir. Buna göre, verilen ifadelerin üçü de do rudur. 0. Verilenler, yaklaflan bir tsunaminin belirtileri olabilir. CEVAP A 5. sunami rüzgar veya gelgit de ildir. Deniz dibinde meydana gelen depremlerle veya volkanik patlamalarla oluflur. Göllerde de il, okyanuslarda görülür. Buna göre, I ve II do ru, III. ifade yanl flt r.. Deprem, iklim de iflikli ine sebep olmaz. 6. P dalgalar, kay tlara ulaflan ilk dalgad r. Y k m etkisi düflüktür. Her ortamda yay l rlar ve h zlar 8000 m/s ye ulaflabilir. Boyuna dalgalard r. Bu bilgilere göre B fl kk yanl flt r.. Depremde merakl bir flekilde yard m ekiplerini izlememeliyiz. Bofl yere orada durup onlar n ifline engel olmamal y z. 45

14 DALGALAR ES 5. Radyo, televizyon ve cep telefonlar n kullan rken radyo dalgalar ndan yararlanmaktay z. CEVAP A. Mor ötesi fl nlar t bbi malzemelerin dezenfekte edilmesinde, X- fl nlar t bbi görüntülemede, gama fl nlar kanserli hücrelerin öldürülmesinde kullan l r. Görünür fl k ve mikrodalgalar t pta kullan lmaz. 3. Elektromanyetik dalgalar, yüksüzdürler. Yüklerin ivmeli hareketi ile oluflturulurlar. Enine dalgalard r. H zlar ortama ba l olarak de iflir. Buna göre I ve II do ru, III. ifade yanl flt r. 4. Uzaktan kumanda gibi baz elektronik araçlarda k z l ötesi fl nlar kullan lmaktad r. Pirana bal ve y lan avlar n n yönlerini bu fl nlar sayesinde bulmaktad r. 5. X fl nlar elektromanyetik dalgalard r. Yüksek enerji tafl rlar. Yüklerin ivmeli hareketleriyle oluflturulurlar. pta tan ve tedavide kullan l rlar. Dalga boylar 0,Å ile 00 Å aras nda de iflir. Radyoaktif çekirdeklerden yay lmazlar. 6. Dalga boylar n göz önüne al rsak, verilen K, L ve M bölgelerinde, K de gama fl nlar, L de X fl nlar, M de görünür fl k olabilir. 8. Ses dalgalar, elektromanyetik dalga de il mekanik (klasik) dalgalard r. Gama fl n, X fl n, kozmik fl n ve görünür fl k elektromanyetik dalgalard r. 9. Görünür fl k, s cak cisimlerden yay l r. Göz taraf ndan görülür. Dalga boyu 4500 Å ile 8000 Å aras nda de iflir. Buna göre, I ve II do ru, III. ifade yanl flt r. 0. Gama fl nlar için verilen ifadelerin üçü de do rudur.. Verilen özellikler radyo dalgalar na aittir.. üm elektromanyetik dalgalar, bofllukta fl k h z (c) ile yay l rlar. K r c l k indisi n olan bir ortama c girdiklerinde h zlar V = olur. Yani ortam den iflti inde h z da de iflir. Buna göre, I ve II do ru, III yanl flt r. 3. Bofllukta fl k h z ile yay lan dalgalar, elektromanyetik dalgalard r. X fl nlar, gama fl nlar, görünür fl k ve radyo dalgalar elektromanyetik dalgalard r. sunami ise mekanik (klasik) dalgad r. Bofllukta yay lmaz. Yay labilmek için maddesel bir ortama ihtiyaç duyar. 7. Deprem, yay ve su dalgalar hem enine hem boyuna dalgalard r. Elektromanyetik dalgalar ise enine dalgalard r. 4. I. Ifl k h z II. Manyetik 46

15 . ) dalga 4) serbest titreflim ) enine dalga 5) zorlamal titreflim 3) boyuna dalga. a) Yanl fl. Elektromanyetik dalgalar so uran cisimler s n r. b) Do ru. c) Do ru. d) Yaln z. Yüzeye bas nç uygulayabilirler. e) Yaln z. Yo un ortama girdiklerinde h zlar azal r. f) Do ru. 3. a) radyo d) gama b) günefl e) k r c l k indisi c) görünür 4. Günümüzde ses dalgalar kullan larak, ameliyata gerek kalmadan böbrek tafl k r labilmekte, anne karn ndaki bebe in kalp at fllar dinlenebilmekte ve sonar cihazlar yla may n aramalar yap labilmektedir. Verilen üç resimde de ses dalgalar kullan lmaktad r. 5. a) saniyede 0 dalga üretirse saniyede f dalga üretir. f. =.0 f = 5 s olur. b) = = = 0, s' dir. f 5 c) 30 cm 3 dalga tepesi aras uzakl k oldu undan, = 30 = 5 cm = 0,5 m olur. d) Dalgalar n yay lma h z, V =.f = 5.5 = 75 cm/s bulunur. 6. Serbest titreflim; a) Z pz p topu yere b rakmak b) Bir befli e dokunup b rakmak c) Gergin bir teli çekip b rakmak Zorlamal titreflim; a) Kürek çeken insanlar b) fiinav çeken asker c) Çamafl r makinesinin çal fl rken yerinden oynamas 7. a) f. = 8. = = s olur. 8 b) Ard ard na gelen dalga tepesi ile dalga çukuru aras ndaki yatay uzakl k cm = = 4 cm olur. oldu undan, c) Dalgalar n yay lma h z, V =.f = 4.8 = 9 cm/s olur. 8. a) Dört dalga tepesi aras ndaki uzakl k 3 oldu undan, 3 = 8 = 6 cm olur. b) 60 saniyede 30 dalga üretirse saniyede f dalga üretir. f.60 =.30 f = 0,5 s Dalgalar n h z, V =.f = 6.0,5 = 3 cm/s bulunur. c) Dalgalar duruyor göründü ünde stroboskobun frekans ile dalgalar n frekans aras ndaki iliflkiden, f d 0,5 = 40.f s Stroboskobun periyodu, s = = = 80 s olur. fs 80 Ç f s = s 80 Ç 8 cm 47

16 9. a) Mikrodalgalar: letken üzerinde yüklerin ivmelenmesi sonucu oluflur. Evlerimizde mikrodalga f r nlarda s tma amac yla kullan l r. Bunun yan nda h z ölçümlerinde radar olarak kullan - l r. b) Radyo dalgalar : Yüklerin ivmeli hareketi s ras nda anten üzerinde oluflturulup yay labilen dalgalard r. Haberleflmede yayg n olarak kullan l r. c) K z l ötesi fl nlar: S cak cisimlerin yayd fl nlard r. pta hastal klar n belirlenmesinde kullan l r. d) X fl nlar : Yüksek enerji kazand r lan elektronlar n metal bir yüzeye çarpt r larak ivmelendirilmesi sonucu durdurularak oluflturulan fl nlard r. pta hem tan amaçl görüntülemede hem de baz kanserlerin tedavisinde kullan l r. 0. Yüzey dalgalar C P dalgas E Deprem oda A Cisim dalgalar B S dalgas F Deprem istasyonu D. fiekle bak ld nda +y yönünde ilerleyen dalgalar n dalga boyu küçülmektedir. Bunun nedeni +y yönünde ilerlenildi inde dalga le eninin derinli inin azalmas d r. 3. Ard fl k iki tepe ya da çukur aras ndaki uzakl a dalga boyu denir. Ayn zamanda tam dalga olufltu unda yatayda al nan yatay yol da dalga boyuna eflittir. Seçeneklerde yatay uzakl a x diyelim = x 9 4 = x = 4x = x x 4 3 = x = x 3 x. P s R = x 5 3 = x 3 = x / x d K L Le enin P ve R ayaklar na ince birer takoz koyacak olursak P ve R k s mlar s, K ve L k s mlar derin olur. S k s mda dalgalar n h zlar azalaca- ndan dalga boylar azal r. Dalgalar n do rultular flekilde gösterilen yönde olur. Bu durumda dalgalar n dalga boyu ve do rultusu de iflir. Frekans kayna a ba l oldu undan de iflmez. 4 = x 4 x = x 5 = x 5 = x 5 5 x Seçenekler incelendi inde D seçene indeki dalga boyu en büyük olur. 48