Üretici Bakışıyla Tarım Kredi Kooperatifleri: Afyonkarahisar İli Dinar İlçesi Örneği

Transkript

1 Üretici Bakışıyla Tarım Kredi Kooperatifleri: Afyonkarahisar İli Dinar İlçesi Örneği 1 Ziraat Mühendisi F. Özdemir 1, H. Burak Ağır, H. İbrahim Yılmaz, İ. Boz ÖZET Tarım Kredi Kooperatifleri ülke tarımında önemli bir yere sahip olan, üreticilerin ve ortaklarının ayni ve nakdi kredi ihtiyaçlarını sağlayan etkin bir kurumdur. Bu çalışmanın amacı, Tarım Kredi Kooperatiflerinin işleyişini, üreticilerin demografik özelliklerini, üretici memnuniyeti, kredilendirme sürecinde karşılaşılan sorunları ve çözüm önerilerini ortaya koymaktır. Araştırma 2013 yılında Afyonkarahisar İli Dinar İlçesinde gerçekleştirilmiştir. Araştırmanın ana materyalini 99 üretici ile yapılan anketler oluşturmaktadır. Elde edilen verilerin analizinde tanımlayıcı istatistikler ve logistik regresyon modeli kullanılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre, kooperatif ve ortak ilişkilerinde yaşanan en önemli sorunlar 5 lilikert ölçek değerlendirmesine göre, yüksek fiyat beklentisi (4.70), sermaye kesintisinin ürün bedeline bağlanması (4.66) ve ödemelerin peşin yapılmaması (4.28) olarak belirlenmiştir. Kooperatiflerin etkinliklerinin arttırılabilmesi için, öncelikle gelişmiş ülkelerde uygulanan politikalar irdelenmeli ve ülke şartlarına uygulanabilecek şekilde düzenlenmelidir. Üreticilerin Tarım Kredi Kooperatiflerinden yararlanma düzeylerinin arttırılması için tarımsal yayım çalışmalarına önem verilmelidir. Anahtar Kelimeler: Tarım kredi kooperatifi, üretici, Afyonkarahisar Agricultural Credit Cooperatives From the View of Producer: An Example of Dinar District of Afyonkarahisar ABS TRACT Agricultural Credit Cooperatives which have an important place in the agriculture that provide commodity and cash credit for farmers and their p artners are efficent organizations. T he purpose of this study is to put forward the function of t he Agricultural Credit Cooperatives, demographic characteristics and the satisfaction level of the producers and the problems and solutions encountered in the credit process. The research was conducted in district of Dinar of Afyonkarahisar province in The data was obtained from 99 producers. The data was analyzed using descriptive statistics and logistic regression model.the results show that, the most important problems between cooperatives and participants are, higher price forecast (4.70), the deduction of capital that associated with price of the product (4.66) and the payments are not in advance (4.28). In order to increase the effectiveness of cooperatives, the policies implemented in developed countries should be examined completely and well arranged for the national conditions. To increase the benefit level of producers from cooperatives the agricultural extension should be improved. Key words: Agricultural Credit Cooperatives, producer, Afyonkarahisar province 1.GİRİŞ Tarım; insan beslenmesi için gerekli olan gıda maddelerini temin etmesi, milli gelire ve istihdama katkısı, sanayi sektörünün hammadde ihtiyacını karşılaması, dışsatıma doğrudan ve dolaylı katkı sağlaması gibi nedenlerden dolayı gelişmiş ve gelişmekte olan tüm ülkelerin ekonomilerinde vazgeçilmez bir sektördür lerden sonra Türkiye tarımında teknolojideki üretimi ve kullanımındaki önemli gelişmelerden dolayı üretimde verimlilik ve işletmelerde makine, yoğun girdi ve döner sermaye kullanımı gereksinimlerinin artması gibi nedenlerden dolayı sektörde finans kaynakları ve kredi kuruluşları ihtiyacı gündeme gelmiştir (Özçelik, A ve ark., 2014). Üretici ihtiyaçlarının karşılanması için 1863 yılında Memleket Sandıkları olarak bilinen bu kavram günümüze kadar ulaşmış ve çiftçilere kredi sağlayan kurumlar halini almıştır. Tarım Kredi Kooperatifleri, ortaklarının ve genel anlamda Türk çiftçisinin her türlü ihtiyaçlarını karşılamay a dönük mal ve hizmetleri zamanında, güvenilir, kaliteli ve uygun şartlarda sağlamayı ve ürünlerini pazarlamayı, Türk tarımını çevreye ve doğaya saygılı, sürdürülebilir en üretken sektör yapmayı amaçlayan bir kurumdur (Anonim, 2014) Özçelik ve ark., (2014), Türkiye de tarımsal kredi: sözleşmeli tarım ve üretici örgütleri üzerinden kredi uygulamaları, Şahin ve ark., (2013), Türkiye de kooperatiflere ortak olmada ve kooperatif başarısında etkili faktörlerin analizi ve Türkiye de Tarımsal Kalkınma Kooperatiflerinde; Ortak Kooperatif ilişkileri, İpek (2013), Tarım Kredi Kooperatifleri'nde tarımsal kredi taleplerinin değerlendirilmesi yöntemleri, Can ve Sakarya, (2012), Dünya ve Türkiye de tarımsal kooperatiflerin tarihsel gelişimi ve mevcut durumu, Özcan (2011), kooperatifçilik, Tarım Kredi Kooperatifleri'nin gelişim süreci ve Malatya Bölge Birliği örneği, Seyfioğlu (2010), Tarım kredi kooperatiflerinin mali yapısının tespiti ve sorunları, Artukoğlu (1993), tarımsal kredinin tarım sektörünün gelişmesindeki önemi ve Manisa merkez ilçe tarım işletmelerinde kredi kullanımı gibi konular üzerine araştırmalar yapmışlardır Özçelik ve ark., (2014) çalışmalarında bankaların sözleşmeli üretime yönelik kredi uygulamalarının tarımla sanayinin bütünleşmesine yol açacağını ve yaygınlaştığı ölçüde tarımın finansman sorununa katkı sağlayacağı sonucuna ulaşmışlardır. Şahin ve ark., (2013), çalışmasında, ortakların % 70.2 si kooperatifi başarılı, % 29.8 i başarısız bulduğunu, işletme büyüklüğü, sulanan arazi miktarı, süt sığırı varlığı, kredi kullanımı, kooperatiften 1261

2 Tarımsal Örgütlenme yem ve gübre temini kooperatif başarısını olumlu etkilediklerini belirlemişlerdir. Şahin ve ark., diğer çalışmalarında ise kooperatiflerin girdi tedariki sağlaması, ürün pazarlaması ve risturn dağıtılması, sürdürülebilir örgütlenmeye katkı sağlayacağı sonucuna ulaşmışlardır. İpek (2013) çalışmasının sonucunda Tarım Kredi Kooperatiflerinde kullanılan kredi talebi değerlendirme yöntemleri ile temerrüde düşme durumu arasındaki bağın oldukça zayıf olduğu saptamıştır. Özcan (2011) çalışmasında merkezi Malatya da olan 14. Bölge Birliğinin amacına uygun olarak faaliyette bulunduğunu ve çiftçilere vermiş olduğu hizmetler ile tarımsal ekonomiye önemli ölçüde katkı sağladığını tespit etmiştir. Seyfioğlu (2010) çalışmasında Merkez Birliği ve 16 bölge birliğinin yüzde yönetimi ile analizi, trend analizi ve oran analizi yapmış ve karşılaştırmalı olarak tablolaştırmıştır. Analiz sonucu elde edilen bulgulara göre; duran varlık ve özsermaye artışlarının enflasyon muhasebesinin bir sonucu olduğu, nakit artışı olmadığı gözlenmiştir. Ayrıca 2003 yılından itibaren satışlarda gözlenen artışların kurum karlılığ ın a yansıtılmadığı; kar marjları düştüğünü, hatta karlılık istikrarı da önemli oranda bozulduğunu tespit etmiştir. Ek olarak bazı bölge birliklerinin yeterli özkaynağının olmadığı, bazılarının ise negatif olduğu, 414 üye kooperatifinde özkaynağının negatif olduğu saptamış ve bu tespitler doğrultusunda kurumun ve tarımsal kredilerin geleceği konusunda endişe duyduğu yorumunu yapmıştır. Tarım Kredi Kooperatifleri ile ilgili birçok çalışma yapılmış olup Afyonkarahisar ili Dinar İlçesinde bu konu ile ilgili herhangi bir çalışmaya literatürde rastlanmamıştır. Bu çalışmada Tarım Kredi Kooperatiflerinin işleyişini, üreticilerin demografik özelliklerini, üretici memnuniyeti, kredilendirme sürecinde karşılaşılan sorunları ve çözüm önerilerini ortaya koymak amaçlanmıştır. Bu çalışma ileride yapılacak çalışmalara ve Tarım Kredi Kooperatiflerinde karar vericilere iyi bir kaynak oluşturacak olması çalışmanın önemini ortaya koymaktadır. 2.MATERYAL VE METOT Bu çalışmanın ana materyalini Afyonkarahisar ili Dinar ilçesinde üreticiler ile yüz yüze yapılan anket çalışmasından elde edilen orjinal veriler oluşturmaktadır. Anket çalışması 2013 yılında gerçekleştirilmiştir. Elde edilen verilerin analizinde SPSS paket programından yararlanılmıştır. Araştırma kapsamında görüşülecek üretici sayısı oransal örnek hacmi formülü yardımıyla hesaplanmıştır (Newbold, 1995). n ( N N. p(1 p) 2 1) p(1 px p) n= Örnek hacmi N= Üretici sayısı px 2 = Varyans p= Oran ( Maksimum örnek sayısına ulaşmak için p= 0.5 alınmıştır) Dinar Tarım ilçe Müdürlüğünden elde edilen bilgi doğrultusunda toplam üretici sayısı toplam 4000 dir. Buna göre %95 güven aralığı ve %10 hata payı için örnek hacmi 94 olarak belirlenmiştir. Hesaplanan örnek hacminin %5 i kadar yedek olmak üzere toplam 99 adet anket uygulanmıştır. Değişkenler arasındaki ilişkileri incelemede kullanılan istatistik yöntemlerinden birisi regresyon analizid ir. Ancak her zaman bağımlı değişken ölçülebilir nitelikte olmayabilir. Bu şekilde bağımlı değişkenin nitel olması durumunda Sınırlı Bağımlı Değişken Regresyon Modelleri kullanılmaktadır. İki uçlu bağımlı değişken bir olayın olma ya da olmama durumunu ifade etmektedir. Olayın olma durumunda bağımlı değişken 1, olmama durumunda ise 0 değerini almaktadır (Yavuz, 2001; Gujarati, 1995). Bu tip modelleri tahmin etmek için üç yöntem kullanılmaktadır. Bunlar; Doğrusal Olasılık Modeli, Logit Modeli ve Probit Modelidir (Sezgin, 2010). Bu araştırmada kolay olması ve eldeki bilgisayar programı nedeniyle logit model tercih edilmiştir. Ayrıca çalışmada ikincil kaynaklar olarak konu ile ilgili araştırma, rapor ve istatis tiksel çalışmalardan da yararlanılmıştır. Bu konuda etkili olan faktörlerin etkisini tahmin eden regresyon modelinin fonksiyonel şekli aşağıdaki gibidir. Y= f (X1, X2, X3, X4, X5, X6, X7, X8, X9, X10) Y; koperatife üyelik durumu evet:1 hayır:0 X1; yaş (Sürekli değişken), X2; eğitim (Eğitim görülen yıl sayısı), X3; köy yönetimine katılım evet:1 hayır:0, X4; gelir düzeyi (Sürekli değişken), X5; üretim alanı (Sürekli değişken), X6; gazete okuma sıklığı (En az haftada bir kez: 1, daha seyrek:0) X7: internet kullanımı (En az haftada bir kez:1, daha seyrek:0), X8; il merkezine gitme (En az haftada bir kez :1, daha seyrek:0), X9; ziraat mühendisi ile görüşme (En az haftada bir kez :1, daha seyrek:0), X10; konferans, toplantı, sempozyumlara katılma durumu (Katıldım:1, katılmadım:0) 3.BULGULAR Bu bölümde anket yapılan üreticilerden elde edilen veriler doğrultusunda öncelikle üreticilerin bazı özellikleri, arazi durumları, kredi kullanım durumları ve uygulanan analiz sonuçlarına değinilecektir. Üreticilerin sosyo demografik özellikleri Çizelge 3.1 de verilmiştir. Ankete katılan 89 üretici erkek ve 10 üreticinin kadın olduğu görülmektedir. Erkeklerin %71,7 si kooperatife üye iken %18,2 si kooperatife üye değildir. Kadınların ise %7,1 i kooperatife üye iken %3 ü kooperatife üye olmağı görülmektedir. Üreticilerin ortalama yaşları 42,9 olarak 1262

3 hesaplanmıştır. Üreticilerin %48,5 lik bir kısmı yaşları arasında yani orta yaşlılar grubunda yer almaktadır. Kooperatife üye olan üreticilerin %38,4 ü yaş aralığında olup kooperatife üye olmayan üreticiler %10,1 i bu yaş aralığında yer almaktadır. Üreticilerin eğitim durumları incelendiğinde, kooperatif üyesi olanların %18,2 sinin ilkokul, %18,2 sinin ortaokul, %31,3 ünün lise ve %8,1 i üniversite mezunudur. Kooperatif üyeliği olmayan üreticilerde bu oranlar sırasıyla, % 2 ilkokul, %3 ortaokul, %14,1 lise ve %2 üniversite olarak dağılmıştır. Kooperatife üye üreticilerin ortalama yıllık gelir düzeyleri değerlendirildiğinde %21,2 lik kısmın 10 bin TL ve altında, %24,2 sinin bin TL, %21,2 sinin bin TL ve %12,1 lik kısmın ise 21 bin ve üzeri kazancı olduğu görülmektedir. Kooperatife üyeliği bulunmayan üreticilerde ise bu oranlar sırasıyla %12,1, %7,1,%1 ve %1 olduğu görülmektedir. Bu durumdan hareketle kooperatife üye olan çiftçilerin orta ve yüksek gelir grubunda buna karşın kooperatif üyeliği bulunmayanların ise düşük gelir grubunda yer aldıklarını söylemek mümkündür (Çizelge 3.1). Çizelge 3.1. Üreticilerin Sosyo-Demografik Özellikleri Kişi Sayısı Cinsiyet Kooperatife üye Kooperatife üye deği l % % Erkek ,7 18,2 Kadın 7 3 7,1 3,0 Yaş Grupları ,2 9, ,4 10, ,2 2,0 Medeni Durum Evli ,7 20,2 Bekar 8 2 8,1 1,0 Eğitim Durumu Okuma yazma bilmeyen Okuma yazma biliyor İlkokul ,2 2,0 Ortaokul ,2 3,0 Lise ,3 14,1 Lisans 8 2 8,1 2,0 Gelir Grupları ,2 12, ,2 7, ,2 1, ,1 1,0 Çizelge 3.2. Üreticilerin Kredi Kullanımı ve Arazi Varlıkları Arazi Varlığı Kooperatife Kooperatife % % üye üye değil Kendi Arazisi ,7 14,9 Kira ,0 4,3 Ortak 2 0 2,1 0 Kullanılan Kredi Miktarı (TL) , ,4 1, ,1 0 Girdi İçin Kredi Kullanım Durumu Evet ,6 0 Hayır ,0 20,4 Toplam ,6 20,4 Araştırmaya katılan üreticilerin kredi kullanımı ve arazi varlıkları Çizelge 3.2 de verilmiştir. Çizelge 3.2 incelendiğinde anket yapılan üreticilerin %78,8 bir kooperatif veya kuruma üye iken %21,2 si herhangi bir kooperatife üye değildir. Kooperatife üye üreticilerin %58,6 sı tarım kredi, %12,1 i Pancar Ekicileri Kooperatifi, 1263

4 Tarımsal Örgütlenme %8,1 i Ziraat Odasına üye oldukları saptanmıştır. Kooperatife üye üreticilerin %61,7 sinin sahip oldukları arazinin kendi arazisi, %17 sinin kira ve %2,1 inin ortak arazi olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Kooperatife üyeliği bulunmayan üreticilerin %14,9 u kendi arazisine sahiptir. Üreticilerin girdi temini tamamı girdi temini için kredi kullandıklarını belirtmişlerdir. Kooperatif üyesi üreticilerin %34,2 si TL, %35,4 ü TL, %29,1 si TL ve üzeri kredi kullandıkları saptanmıştır. Kooperatif üyesi üreticilerin %77,6 sı girdi temin i için kredi kullandıklarını, %2 si ise girdi temini için kredi kullanmadıkların ı belirtmişlerdir (Çizelge 3.2). 3.1 Üreticilerin TKK Üye Olmalarını Etkileyen Faktörler Üreticilerin Tarım Kredi Kooperatifine üye olmalarına etki eden faktörleri ortaya koymak amacıyla lojistik regresyon modeli kullanılmıştır. Logistik regresyon sonuçları Çizelge 3.3 te verilmiştir. Modele koşulan toplam 10 değişkenden 5 tanesi istatistiksel anlamda önemli bulunmuştur (p<0,05). Bu değişkenler köy yönetimine katılım, gelir düzeyi, internet kullanımı, il merkezine gitme durumu ve ziraat mühendisi veya teknikeri ile görüşme durumu olarak belirlenmiştir. Kooperatif ortak olmada ailenin köy yönetiminde bir statüye sahip ve köy yönetiminde sözü olması önemli önemli bir faktördür. Köy yönetimine ortak ve söz sahibi olan aileler, ortak olmayan ailelere göre kooperatiflere ortak olma olasılığının 12,30 kat daha fazla olduğu belirlenmiştir. Gelir düzeyi incelendiğinde üreticilerin gelir düzeyi( p=0,025 ) istatistiksel anlamda önemli olduğu saptanmıştır. Üreticilerin gelir düzeyleri arttıkça sahip oldukları mallara göre kooperatiflere olan ihtiyaç artmaktadır. Gelir düzeyi yüksek olanların gelir düzeyi az olanlara göre kooperatiflere üye olma olasılığı 1,21 kat daha fazladır. İnternet kullanma sıklığı önem düzeyi 0,009 olarak bulunmuştur. Kooperatife ortak olma sürecinde insanların tarımsal yayım danışmanlık çalışmalarından haberdar olma düzeyi internet kullanımıyla artmış insanları kooperatif gibi kuruluşlara katılmada önemli bir rol oynadığı söylenebilir. İl merkezine gidiş sıklığın istatistiksel anlamda önemli bulunan bir başka bağımsız değişkendir (p<0,05). İl merkezine gitme sıklığı artması kooperatife üye olma olasılığı gitmeyenlere göre 2,01 kat daha fazladır. Diğer bir önemli değişken ziraat mühendisi veya teknikeri ile görüşme sıklığıdır (p<0,05). Ziraat mühendisleri ile düzenli olarak görüşen çiftçiler 0,547 kat fazla kooperatife üye olmaktadırlar. Çizelge 3.3 Kooperatife Üyelik Durumu Logistik Regresyon Modeli Değişkenler Katsayılar Standart Wal d p-değeri Odds O ranı Hata Yaş,077,061 1,625,202 1,081 Eğitim Durumu -,171,497,118,731,843 Köy Yönetimine Katılım 2,510 1,201 4,363,037* 12,300 Gelir Düzeyi,192,085 5,037,025* 1,211 Üretim Alanı,009,030,082,774 1,009 Gazete Okuma Sıklığı,471,483,955,329 1,602 İnternet Kullanımı -1,228,470 6,818,009*,293 İl Merkezine Gitme Durumu,701,338 4,285,038* 2,015 Ziraat Müh. İle Görüşme Durumu -,604,293 4,249,039*,547 Konferans, toplantı, sempozyum katılım -,223,609,134,714, Kooperatif ve Ortak İlişkilerinde Yaşanan Sorunlar Kooperatif ve ortak ilişkilerinde yaşanan en önemli sorunlar 5 li likert ölçek değerlendirmesine göre irdelenmiştir. Dinar ilçesi üreticilerinin kooperatif ilişkilerinde yaşadıkları en önemli sorunlar; yüksek fiyat beklentisi (4.70), sermaye kesintisinin ürün bedeline bağlanması (4.66) ve ödemelerin peşin yapılmaması (4.28) olarak belirlenmiştir. Şahin ve ark. (2013) yaptıkları çalışmada ürünü iyi fiyattan satma yani yüksek kar önermesi 3.6 ile orta derecede olduğu ve bu önermenin Trabzon da en yüksek (4.2), Şanlıurfa da ise en düşük (2.6) olduğu belirlenmiştir. Dinar ilçesinde elde edilen oran Türkiye geneli ortalamasının üzerinde olduğu görülmektedir. Üreticilerin beklentilerini karşılayabilmeleri için kooperatiflerin ürünleri piyasa fiyatından yüksek almaları gerektiği ifade edilmektedir (Şahin ve ark., 2013). Araştırma bölgesindeki üreticilerin belirttikleri diğer önemli bir sorun sermaye kesintisinin ürün bedeline bağlanmasıdır. Üreticilerin ürettikleri ürünlerinin fiyatlarının belirlenmesi tamamen serbest piyasa koşullarına bağlı ve dalgalı bir şekilde gerçekleştiği için üreticiler ürün satışından her zaman kar sağlayamamaktadır. Bu nedenle karar verici ve politika düzenleyicilerin bu konu hakkında gerekli önlemleri almaları şarttır. Bununla birlikte ödemelerin peşin yapılmaması da üreticileri mağdur 1264

5 durumda bırakmaktadır. Bu durumun ortadan kaldırılması için Tarım Kredi Kooperatiflerinin uygun ödeme planları ile üreticilere destek olmaları önem arz etmektedir. 4. SONUÇ Araştırma sonuçları genel olarak değerlendirildiğinde üreticilerin yaş ortalaması ile orta yaş, eğitim durumu olarak lise ve gelir durumu bakımından ise orta gelirli grubunda yer aldıkları görülmektedir. Üreticilerin %72,7 si büyük çoğunluğunun kendi arazisine sahip oldukları belirlenmiştir. Kooperatife üye olan üreticiler tarımsal üretim için TL arasında kredi kullanmakta olup, üreticilerin %77,6 sını girdi temini için kredi kullanmaktadırlar. Kooperatife üye olan üreticilerin %58,6 sı kooperatif işleyişinden memnun iken %21,2 si ise memnun olmadıklarını belirtmişlerdir. Türkiye genelinde yapılan bir araştırmada kooperatife üye üreticilerin %80,4 gibi bir çoğunluğu kooperatif işleyişinden memnun olduklarını belirtmişlerdir (Şahin ve ark., 2013). Uygulanan logistik regresyon sonuçlarına değerlendirildiğinde üreticilerin kooperatiflere üye olmalarında; köy yönetimine katılım, gelir düzeyi, internet kullanımı, il merkezine gitme sıklığı ve ziraat mühendisleri gibi yayım elemanları ile görüşme durumları gibi bağımsız değişkenlerin önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir. Türkiye genelinde Şahin ve ark., (2013) tarafından yapılan çalışmada kooperatif üyelerinin interneti kullanma ve ziraat mühendisiyle görüşme düzeylerinin düşük olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Elde edilen bu sonuçlar ışığında üreticilerin kooperatiflere üye olmaları özetle üreticilerin örgütlenmeleri gerek piyasa dalgalanmalarından üreticilerin korunması ve refah düzeylerinin artması gerekse daha verimli ve kaliteli üretim yapılabilmesine böylelikle sürdürülebilinir bir üretim gerçekleşmesine imkan sağlayacaktır. Gelişmiş ülkelerde yüksek oranlarda kooperatifleşmenin olması ve üreticilerin refah düzeylerinin Türkiye standartları üzerinde seyretmesi çok önemli bir örnektir. Türkiye de kooperatifçiliğin istenilen düzeyde ve sürdürülebilir olarak geliştirilmesi için bu konuda yetkili kurum ve kuruluşların hedef kitlenin eğitim düzeyi dikkate alınarak yayım çalışmalarına daha fazla önem verilmelidir. Bu hususta önder çiftçiler ile beraber üreticilere örgütlenmenin önemi basit ve sade bir dil kullanılarak çeşitli uygulamalar, örnekler doğrultusunda net bir şekilde anlatılmalıdır. Bununla birlikte kadın ve gençler de kooperatifleşme hakkında bilgilendirilmelidir. Türkiye de ek kısa zamanda kooperatifleşme kavramının üreticilere olması gereken düzeyde benimsetilmesi hem kırsal kesimin kalkınmas ı hem de ülke ekonomisinin daha fazla kazanması bakımından büyük önem arz etmektedir. 5. KAYNAKLAR Artukoğlu, M. M., Tarımsal Kredinin Tarım Sektörünün Gelişmesindeki Önemi ve Manisa Merkez İlçe Tarım İşletmelerinde kredi Kullanımı, EÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Bölümü, İzmir. Can, M. F., Sakarya, E., Dünya ve Türkiye de tarım ve hayvancılık kooperatiflerinin tarihsel gelişimi, iktisadi önemi ve mevcut durumu, Vet Hekim Der Derg 83(1): 27-36, İpek, E., Tarım Kredi Kooperatifleri'nde tarımsal kredi taleplerinin değerlendirilmesi yöntemleri, Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İşletme Eğitimi Anabilim Dalı Gujarati, D. N., Basic econometrics. Third edition, Mc Graw-Hill, USA. Newbold, P., 1995, Statistics for Business and economics, Prentice Hall International Editions. Özcan, D., Kooperatifçilik, tarım kredi kooperatifleri'nin gelişim süreci ve Malatya Bölge Birliği örneği, Yüksek Lisans Tezi. Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Anabilim Dalı. Özçelik, A., Güneş, E., Artukoğlu, M. M Türkiye de Tarımsal Kredi: Sözleşmeli Tarım Ve Üretici Örgütleri Üzerinden Kredi Uygulamaları Seyfioğlu, M., Tarım kredi kooperatiflerinin mali yapısının tespiti ve sorunlarının çözümüne yönelik öneriler, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Bölümü Sezgin, A., Çiftçilerin tarımsal yayımın finansmanına katılma isteklerini etkileyen faktörlerin analizi: Erzurum İli örneği, Tarım Bilimleri Dergisi, 16: , Ankara. Şahin, A., Cankurt, M., Günden, C., Miran, B., Meral, Y., Türkiye de kooperatiflere ortak olmada ve kooperatif başarısında etkili faktörlerin analizi. Akademik Ziraat Dergisi, 2(1): Şahin, A., Cankurt, M., Günden, C., Miran, B., Meral, Y., Türkiye de Tarımsal Kalkınma Kooperatiflerinde; Ortak Kooperatif İlişkileri, KSU Doğa Bil. Der. 16(2): Yavuz, F., Ekonometri Teori ve Uygulama.Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ders Yayınları, Yayın No:185, Erzurum