Transkript

1 hkm Jeodezi, Jeoinformasyon ve Arazi Yönetimi Dergisi 2007/1 Sayý 96 Kanser Vakalarýnýn Coðrafi Bilgi Sistemleri ile Ýrdelenmesi: Trabzon Örneði Ebru ÇOLAK 1, Tahsin YOMRALIOÐLU 2 Özet Kanser günümüzün önemli saðlýk konularý arasýnda yer almaktadýr. Kansere karþý kontrol stratejilerinin geliþtirilmesi ve kanser kontrol programýnýn uygulamaya aktarýlabilmesi için öncelikle kanser vakalarýnýn zaman içindeki coðrafi deðiþimlerinin çevresel etkenlerle birlikte incelenmesi gereklidir. Kanserin hangi coðrafi alanlarda ne sýklýkla görüldüðü, kanser türlerinin çevresel anlamda daðýlýmý ve hangi bölgelerde daha sýk karþýlaþýldýðýný gösteren istatistiksel haritalara gereksinim vardýr. Bu çalýþmada Trabzon Ýli pilot bölge seçilerek, bu ilde görülen kanser vakalarýnýn yerleþim alanlarýna göre daðýlýmlarý haritalarla gösterilmiþtir. Vaka daðýlýmlarýný coðrafi anlamda irdelemek amacýyla bir Coðrafi Bilgi Sistemi (CBS) uygulamasý yapýlmýþtýr. Ýstatistik anlamda kanser yoðunluk bölgelerinin belirlenmesi için, yerleþim birimlerindeki kanser büyüklük ölçütü olan insidans deðerleri nüfusa baðlý olarak hesaplanarak, kanser vaka yoðunluk haritasý oluþturulmuþtur. Kanser türlerinin coðrafya ile iliþkisinin incelenmesi açýsýndan arazi örtüsü ve topografya haritalarý kullanýlarak, SPSS yazýlým desteði ile istatistik tabanlý haritalar üretilmiþtir. Anahtar Sözcükler Kanser, Coðrafi Bilgi Sistemleri (CBS), Ýstatistiksel Harita, Kanser Haritasý, Trabzon. Abstract Examining Cancer Cases with GIS: A Case Study of Trabzon Cancer takes place as an important health issue nowadays. Forming cancer control works and putting strategic action plans into practice became important because it ranked as a second death reason and the density of its case increased. Examining geographical variations of cancer cases in time together with environmental factors is necessary to develop control strategies struggling cancer and to put cancer control programmes into practice. Creating statistical maps is necessary for obtaining information about its cases in which region with which frequency, examining the distribution of cancer types geographically, and determining that which region has the highest density of its case. A GIS application was performed in order to examine the distribution of cancer types geographically. In order to determine cancer density figures, cancer incidence values of administrative units were calculated according to local census data. After then cancer density map was produced. Finally, examining relationship between cancer types and geography, statistical maps are spatially produced by the aid of SPSS software. Key Words Cancer, GIS, Statistical Map, Cancer Map, Trabzon. 1. Giriþ Yapýlan araþtýrmalara göre, dünyada her yýl 10 milyon yeni kanser olgusu görülmektedir ve bunlarýn 6 milyondan fazlasý ölümle sonuçlanmaktadýr. Gelecek 20 yýl içerisinde bu sayýnýn iki katýna çýkmasý beklenmektedir. Ülkemizde ise kanser, nedeni bilinen ölümcül hastalýklar arasýnda 2. sýraya yükselmiþtir (ÖZET 2005). Toplumlarda sýk görülen bir hastalýk olan kanser, yüksek oranda öldürücü olmasý, býraktýðý sakatlýklar ve tedavideki yüksek maliyetler nedeniyle insanoðluna aðýr kayýplar vermektedir. Dünya Saðlýk Örgütü (DSÖ - World Health Organization) tarafýndan tüm dünyada yaygýn bir sorun olan kanser konusunda, kanserin görülme sýklýðý ile kanserden meydana gelen ölüm oranýný azaltmak ve hastalarýn yaþam kalitesini olabildiðince yükseltmek amacýyla ulusal Kanser Kontrol Programý (KKP) tasarlanmýþtýr (URL ). Bu program kapsamýnda öncelikle ülkedeki kanser daðýlýmý, mevcut kanser vaka yoðunluðu, en sýk karþýlaþýlan kanser türleri gibi hastalýðýn boyutunu ortaya koyacak tanýmlayýcý istatistiklerin bilinmesi gereklidir (ÞENGELEN 2002). Bu amaçla Türkiye de, Saðlýk Bakanlýðý, Kanserle Savaþ Dairesi Baþkanlýðýnca Ýl Saðlýk Müdürlükleri bünyesinde, Kanser Kayýt ve Ýnsidansý projesi baþlatýlmýþ ve 11 ilde Kanser Kayýt Merkezi (KKM) kurulmuþtur. Bu merkezlerde kanser konusunda güvenilir bir veritabaný oluþturulmaya çalýþýlmaktadýr (URL ). Ülkemizde Kanser Kontrol Programýnýn etkin bir þekilde uygulamaya konulabilmesi için, hastalýða ait istatistiksel bilgilerin toplanmasý aþamasýndan sonra, bu bilgilerin mekânsal daðýlýmlarýnýn daha gerçekçi bir þekilde analiz edilebilmesine olanak saðlayacak kanser haritalarýnýn üretilmesine gereksinim vardýr (COLAK 2005). Bu haritalar, kanserin hangi bölgelerde, türüne göre ne sýklýkta görüldüðü ve çevresel etkenlerin neler olabileceðini gösterecek önemli altlýklardýr. Dünya da kanser haritalarýn oluþturulmasý ve kansere yönelik analizlerin gerçekleþtirilmesi amacýyla Coðrafi Bilgi Sistemlerinden (CBS) yararlanýlmaktadýr (GRIMSON 1999, COWPER vd., 2000, CHARLIN 2001, THORPE 2003). Kanserle ilgili tutulan istatistik bilgileri bir veritabanýnda toplayýp, bu verileri mekânla iliþkilendirmek ancak CBS ile mümkün olabilmektedir. Böylece kanser vakalarýnýn coðrafi daðýlýmý, kanser türlerinin mekânsal yaygýnlýðý ve bölgelere göre yoðunluk göstergelerinin araþtýrýlmasý için etkin bir konumsal analiz yapmak mümkündür. 1 Arþ. Gör., 2 Prof. Dr., KTÜ, Müh. Fak., Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliði Bölümü, GISLab, Trabzon. -39-

2 Çolak E., Yomralýoðlu T., Kanser Vakalarýnýn Coðrafi Bilgi Sistemleri ile Ýrdelenmesi: Trabzon Örneði hkm 2007/1 Sayý 96 Bu çalýþmada Trabzon Ýli pilot bölge seçilerek, bu ilde görülen kanser vakalarýnýn daðýlýmý ve incelenmesine yönelik CBS destekli bir veritabaný oluþturularak, yerleþim birimlerindeki kanser vakalarý ile ilgili istatistiksel haritalar oluþturulmuþtur. Ýstatistikî kanser haritalarýnýn oluþturulmasýnda Trabzon Saðlýk Ýl Müdürlüðü Kanser Savaþ Dairesi nin 2004 yýlý kanser vaka kayýtlarý esas alýnmýþtýr. Bu verilere baðlý olarak, Trabzon Ýli nde görülen kanser vakalarýnýn yerleþim alanlarýna göre daðýlýmlarý akýllý haritalar üzerinde gösterilerek, bu vakalarýn nüfus ve çevresel etmenler ile iliþkisi irdelenmiþtir. Sonuçta, epidemiyolojik çalýþmalara yol gösterici nitelikte çeþitli istatistik haritalarýn üretilmesi saðlanarak, kansere karþý mücadelede yeni bir bakýþ açýsý getirilmiþtir. 2. Materyal ve Yöntem 2.1. Uygulama Alanýnýn Seçimi Bu çalýþmada uygulama alaný olarak Trabzon ili seçilmiþtir. Uygulama bölgesini belirlerken, Kanser Kayýt ve Ýnsidansý projesi kapsamýnda 11 ilde kurulan KKM lerinin birinin de Trabzon da kurulmuþ olmasý göz önünde bulundurulmuþtur. Ýl e ait kanser istatistik bilgileri de bu merkezden elde edilmiþtir. Uygulamanýn gerçekleþtirildiði Trabzon ili Doðu Karadeniz Bölgesi illeri içerisinde merkez il konumundadýr. Ýl 38 30' ' doðu meridyenleri ile 40 30' ' kuzey paralelleri arasýnda yer almaktadýr. Kuzeyinde Karadeniz, güneyinde Gümüþhane ve Bayburt, doðusunda Rize, batýsýnda Giresun ili bulunur. Ýl e ait 17 ilçe ve toplam 537 köy bulunmaktadýr. Yüzölçümü km 2 ve 2000 nüfus sayýmý sonuçlarýna göre nüfus yoðunluðu ise kilometrekare baþýna 209 kiþi olarak hesaplanmýþtýr. Ýlin 2000 yýlýna ait nüfusu dir dönemindeki yýllýk nüfus artýþ hýzý yaklaþýk %20,3 tür (DÝE 2002). Kanser vakalarýnýn arazi kullaným yapýsý ile iliþkisinin irdelenmesinde, 2003 yýlýnda KTÜ GISLab tarafýndan iþlenmiþ LANDSAT 7 TM+ uydu görüntülerinden yararlanýlarak uzaktan algýlama ve CBS teknikleri ile üretilmiþ olan, arazi örtüsü kullaným haritasý kullanýlmýþtýr. Kanser türlerinin yükseklikle iliþkisinin incelenebilmesi için ise, yine GISLab tarafýndan üretilen 1/ ölçekli dijital topografik altlýk kullanýlmýþtýr. Topografik yapý üzerinden Sayýsal Yükseklik Modeli ile arazinin 3 boyutlu görünümü ve baký sýnýflarýný gösteren harita da bu çalýþmada temel altlýklar olarak kullanýlmýþtýr. Uygulamada kullanýlacak kanser vaka bilgileri belirlendikten sonra, vakalara ait veriler tasarlanan veritabanýna göre Microsoft Office Excel programýnda düzenlenmiþtir. Kanser veritabanýný oluþturacak olan bilgiler daha sonra ArcGIS 9 yazýlýmýnda kullanýlabilecek þekilde dbase formatýna dönüþtürülmüþtür. Kanser verilerinin harita üzerine konumlandýrýlmasý ArcGIS 9 üzerinde editleme ile gerçekleþtirilmiþtir. Excel ortamýndaki vakalarýn konumsal karþýlýklarý harita altlýðý üzerinde Ýl de köy bazýnda; þehir merkezinde ise mahalle bazýnda noktasal olarak yerleþtirilmiþtir. Bu aþamada her bir vakanýn konum bilgisi olarak, adres bilgileri esas alýnmýþtýr. Dijital altlýk üzerine iþaretlenen her bir vakaya ait öznitelik bilgileri, dbase formatýna dönüþtürülen vaka bilgileriyle iliþkilendirilmek suretiyle elde edilmiþtir. Tablo 1 de kanser vakalarýna ait öznitelik bilgilerinin yer aldýðý örnek veritabaný görülmektedir. Tablo 1: Kanser vaka bilgilerinin yer aldýðý veritabaný 2.2. Veri Toplama Ve Altlýk Haritalarýn Temini Uygulama kýsmýnda kullanýlan kanser vaka verileri, Trabzon Saðlýk Ýl Müdürlüðü Kanser Savaþ Dairesine baðlý KKM ne bildirimi yapýlan resmi kanser vakalarýdýr. Bu merkez 2004 yýlý itibariyle ildeki saðlýk kuruluþlarýnda teþhis edilen kanser vakalarýný düzenli olarak kayýt altýna almaya baþlamýþtýr. KKM de 2004 yýlý içerisinde 1216 adet kanserli vaka kayýt edilmiþtir. Bu kayýtlarýn içerisinden yeterli adres bilgileri bulunmayan veya nitelikli olmayan kanser vaka verileri elenerek, sonuçta 1150 adet kanser vakasý irdeleme amaçlý dikkate alýnmýþtýr. Kanser vakalarýnýn mekânsal daðýlýmýnýn izlemek amacýyla altlýk harita olarak Trabzon Ýli idari yapýsýný gösteren fiziki harita kullanýlmýþtýr. Bu harita altlýðý il, ilçe, belde ve köy sýnýrlarý ile bu yerleþim birimlerinin merkezlerini içermektedir. Kullanýlan altlýk ArcGIS yazýlým ortamýnda topolojik veri yapýsýna kavuþturulmuþ ve SHP (shapefile) formatýndadýr. Temelde idari sýnýrlar (poligon) ve idari merkezler (nokta) olmak üzere iki farklý katmandan oluþmaktadýr. 3. Ýstatistiksel Analizler Kanser vaka daðýlýmlarýnýn harita üzerinden deðerlendirilmesi için öncelikle yerleþim birimlerinin nüfus büyüklüklerine dayalý analizler yapýlmýþtýr. Bu aþamada, kanserin yerleþim birimlerindeki yoðunluðunu ifade eden insidans deðerleri tespit edilmiþtir. Her bir yerleþim biriminde var olan kanser vaka sayýsý hesaplanarak, 2000 yýlý nüfus büyüklükleri yardýmýyla yerleþim birimlerinin insidans deðerleri aþaðýdaki formül yardýmýyla bulunmuþtur (1). Bu formüldeki k katsayý deðeri, literatürdeki çalýþmalara uygun olarak olarak alýnmýþtýr. Ýnsidans hýzý = Belli sürede meydana gelen yeni vaka sayýsý Toplumdaki kiþi sayýsý x k Kanser vakalarýna ait veritabanýndan, her bir vakanýn hangi coðrafi yükseklikte, hangi arazi örtüsü kullaným alanýnda ve hangi kanser türünde olduðuna dair bilgiler, konumsal (1) -40-

3 hkm 2007/1 Sayý 96 Çolak E., Yomralýoðlu T., Kanser Vakalarýnýn Coðrafi Bilgi Sistemleri ile Ýrdelenmesi: Trabzon Örneði analizlerle elde edilerek, tablosal olarak düzenlenmiþtir. Bu deðiþkenlerin birbiri arasýndaki deðiþimleri ve iliþkilerini belirlemek amacýyla çapraz tablolardan (Crosstabs) yararlanýlmýþtýr. Çapraz tablolar, iki deðiþkenin sýnýflarýný satýr ve sütunlarda gösteren ve hücrelerde deðiþkenlerin alt sýnýflarýyla birlikte gözlendiði birim sayýlarýnýn yer aldýðý tablolardýr. Deðiþkenlerin birbirleri ile iliþkileri bu tablolar aracýlýðýyla irdelenebilir ve deðiþkenlerin birbirlerine baðýmlý olup olmadýklarý araþtýrýlabilir (ÖZDAMAR 2003). Yapýlan çalýþmanýn istatistik deðerlendirme aþamasýnda, SPSS 10.0 for Windows (Statistical Package for Social Sciences) yazýlýmý kullanýlmýþtýr. Arazi kullanýmý ve arazi yüksekliði ile kanser vaka türleri arasýnda herhangi bir iliþkinin olup olmadýðý ayrý ayrý ele alýnarak, çapraz tablolar yardýmýyla deðerlendirilmiþtir. Çapraz tablolarýn yorumlanmasýnda, biyoistatistik çalýþmalarla ilgili literatürde ele alýnan Pearson ki-kare (X 2 ) testi dikkate alýnmýþtýr. Ýstatistiksel anlamlýlýk için p<0.05 olarak kabul edilmiþtir (FLINTON ve WALTERS 2005, AK vd. 2006, ARINÇ vd. 2005). Pearson kikare test istatistiði [2], R*C tablolarýnda (R:satýr, C:sütun) iki deðiþkenin alt kategorileri arasýndaki baðýmsýzlýðýn test edilmesini saðlar. X 2 p nin önemliliði, X 2 a,sd kritik deðerleri ile karþýlaþtýrýlarak belirlenir ve serbestlik derecesi, sd=(r-1)(c-1) ile hesaplanýr (ÖZDAMAR 2004). f ij = tablo hücrelerindeki gözlenen frekans E ij = hücrelerde beklenen deðer 3.1. Kanser vakalarý daðýlým haritasý Kanser vakalarý daðýlýmlarýnýn izlenmesi amacýyla üretilen haritada altlýk olarak idari yapý haritasý kullanýlmýþtýr. Her bir vakanýn coðrafi anlamda daðýlýmýnýn noktasal bazlý olarak Trabzon Ýli Kanser Vakalarý Daðýlým Haritasý nda görülmesi mümkündür (Þekil 1). Üretilen haritada ilde en sýk görülen ilk beþ kanser türüne göre sýnýflandýrma yapýlmýþtýr. Ayrýca bu harita üzerinden her bir ilçe için köy bazýnda kanser vakasý görülme sýklýðý da görsel olarak sunulmaktadýr. Kanser vakalarýnýn harita üzerinde nokta detay özelliðinde daðýlýmý incelendiðinde vaka sayýsýnýn fazla olduðu bölgeler, nüfusu diðer bölgelere göre daha yoðun olan bölgelerdir. Özellikle kýyý bölgelerindeki yerleþim birimlerinde, vadi boylarýnca, þehir ve ilçe merkezlerinde kanser vakalarýnýn daha sýk görüldüðü görsel olarak harita üzeriden çýkartýlabilecek sonuçlardýr (COLAK ve YOMRALIOGLU 2005). Kanser türlerine göre 1150 vaka daðýlýmý incelendiðinde ilk beþ sýrada Akciðer (%19.1), Deri (%12.3), Meme (%9.9), Mide (%9.5) ve Mesane (%6.8) kanserlerinin görüldüðü söylenebilmektedir. Trabzon Ýli için kanser vakalarýnda en sýk karþýlaþýlan kanser türleri sýralamasýnýn literatürlerdeki en sýk görülen kanser türleri ile uyumlu olduðu sonucu ortaya çýkmaktadýr. Erkeklerde en sýk görülen kanser türü akciðer, (2) kadýnlarda ise meme kanseridir. Tablo 2 de cinsiyetlere göre en sýk karþýlaþýlan kanser türleri yüzde oranlarý ile birlikte verilmiþtir. Tablo 2: Trabzon da cinsiyetlere göre kanser vaka daðýlýmý Kanser Türü Erkek (%) Kadýn (%) Toplam (%) Akciðer 28,5 5,2 19,1 Deri 11,1 14,3 12,3 Meme 0,3 24,2 9,9 Mide 9,3 9,7 9,5 Mesane 10,5 1,3 6,8 Prostat 8,2-4,9 Tiroit bezi 1,2 10,2 4, Kanser insidans haritasý Yapýlan çalýþmada istatistik araþtýrmalar için karþýlaþtýrma ölçütü olarak yerleþim birimlerine ait insidans deðerleri kullanýlmýþtýr. Her bir yerleþim birimindeki kanser yoðunluðunu göstermek amacýyla insidans deðerleri nüfuslarýna baðlý olarak hesaplanmýþtýr. Trabzon Ýli Kanser Yoðunluk Haritasý, yerleþim birimlerinin hesaplanan insidans büyüklüklerine göre üretilmiþtir (Þekil 2). Bu haritada kanser yoðunluklarý köy bazýnda gösterilerek, renk tonlu istatistiksel tabanlý harita sunumu yapýlmýþtýr. Yerleþim birimlerine ait insidans büyüklükleri istatistik incelemeler sonucunda sýnýflandýrýlarak, her bir sýnýf aralýðýna düþen insidans deðerlerine sahip yerleþim birimleri farklý renk tonlarý ile gösterilmiþtir. DSÖ nün belirttiðine göre dünyada her yýl nüfus için kiþinin kansere yakalanmasý beklenmektedir (URL ). Buna göre, insidans deðeri 300 den büyük olan yerleþim alanlarý kanser yoðunluðu açýsýndan riskli bölgeler olarak deðerlendirilmektedir. Bu baðlamda, üretilen kanser insidans haritasý üzerinde yapýlan analizler sonucunda, yerleþim birimlerinin insidans büyüklükleri DSÖ nün belirttiði sýnýr deðerlere göre sýnýflandýrýlarak Tablo 3 de özetlenmiþtir. Trabzon Ýl genelinde toplam 596 yerleþim biriminde hesaplanan insidans deðerlerine göre nüfusta beklenen kanser vakasý sayýsýný geçen toplam 138 yerleþim birimi bulunmuþtur. Buna göre yerleþim alanlarýnýn %23 ü, üst sýnýr kabul edilen 300 indans deðerinin üzerinde bir deðere sahiptir. Ancak il bütününde genel bir insidans deðeri hesaplandýðýnda, insidans büyüklüðü yaklaþýk olarak 118 olarak bulunmuþtur. Bu ölçüt Trabzon Ýl bazýnda kanser insidansýnýn kiþide beklenen sýnýrýnýn altýnda bir deðer olarak görülmektedir. Tablo 3: Trabzon Ýli Kanser Yoðunluk Haritasý nda insidans sýnýf aralýklarýna düþen köy yerleþim birimleri Ýnsidans Büyüklüðü Yerleþim Birimi Sayýsý Sýnýfý (köy bazýnda) <

4 Çolak E., Yomralýoðlu T., Kanser Vakalarýnýn Coðrafi Bilgi Sistemleri ile Ýrdelenmesi: Trabzon Örneði hkm 2007/1 Sayý 96 Þekil 1: Trabzon ili kanser vakalarý daðýlým haritasý (ÇOLAK 2005) Þekil 2: Trabzon ili kanser insidans (yoðunluk) haritasý (ÇOLAK 2005) -42-

5 hkm 2007/1 Sayý 96 Çolak E., Yomralýoðlu T., Kanser Vakalarýnýn Coðrafi Bilgi Sistemleri ile Ýrdelenmesi: Trabzon Örneði 3.3. Kanser vakalarýnýn coðrafi daðýlýmý ve arazi örtüsü arasýndaki iliþkinin irdelenmesi Arazi örtüsü ile kanser türleri arasýnda herhangi bir iliþkinin olup olmadýðýný irdelemek amacýyla Trabzon Ýli Kanser Vakalarýnýn Arazi Örtüsüne Baðlý Daðýlým Haritasý üretilmiþtir (Þekil 3). Haritanýn üretilmesinde altlýk olarak, 2003 yýlýna ait LANDSAT 7 TM+ uydu görüntüsünün iþlenmesiyle üretilen Trabzon Ýli Arazi Örtüsü haritasý altlýk olarak kullanýlmýþtýr (REÝS 2003). Altlýk harita üzerine konumlandýrýlan kanser vakalarýnýn hangi tip arazi örtüsü üzerine isabet ettiði ArcGIS 9 yazýlýmýnýn birleþtirme analizlerinden kesiþim (intersect) fonksiyonu ile tespit edilmiþtir. Ýstatistik anlamda incelemeler yapmak için, her bir arazi örtüsü sýnýfýnda yer alan vaka sayýlarý konumsal sorgulamalar yardýmýyla hesaplanmýþtýr. Arazi örtüsü sýnýflarýnda yer alan mevcut kanser vaka sayýlarý Tablo 4 de verilmiþtir. Tablo 4: Arazi örtüsü sýnýflarýndaki mevcut kanser vaka sayýlarý Arazi Örtüsü Sýnýfý Kanser Vaka Sayýsý Orman 389 Tarým 299 Fýndýk 243 Yerleþim Alaný 211 Çay 8 Toplam 1150 Arazi örtüsü ile kanser türleri arasýnda mevcut bir iliþkinin olup olmadýðýný istatistik analizlerle test edebilmek için, öncelikle her bir arazi örtüsü sýnýfýnda hangi kanser türünden kaç vakaya rastlandýðý belirlenmelidir. Bunun için kanser vaka bilgilerinin yer aldýðý veritabaný üzerinden sorgulamalar yapýlmýþtýr. Ýstatistik analizlerle incelemelerin yapýlabilmesi için veriler SPSS istatistik programýnda deðerlendirilebilecek þekilde düzenlenmiþtir. Yapýlan çalýþmada, kanser vakalarý ile ilgili veritabanýnda 45 adet kanser türü ve arazi örtüsü ile ilgili veritabanýnda ise 5 adet arazi örtüsü sýnýfý bulunmaktadýr. Kanser vaka bilgilerin yer aldýðý veritabaný incelendiðinde, bazý kanser türlerinin daha sýk görüldüðü gözlenmektedir. Ki-kare testi küçük frekanslardan olumsuz etkilendiði için, beklenen frekans deðeri 5 den küçük olan sýnýflarýn birleþtirilmesi önerilmektedir (ÖZDAMAR 2004). Bu nedenle, çalýþmanýn istatistiksel deðerlendirme aþamasýnda Tablo 5 de görülebileceði üzere, çay ve fýndýk olarak ayrý ele alýnan arazi örtüsü sýnýflarý tarým sýnýfý içerisinde olmak üzere toplam 3 arazi örtüsü sýnýfý kullanýlmýþtýr. Ayný þekilde 45 farklý kanser türü de, Akciðer/Bronþ/ Larinks/ Gýrtlak, Deri, Meme, Mide/Kolon/Kalýn Barsak, Mesane, Prostat, Tiroit Bezi ve diðer kanser türleri olarak 8 ayrý kanser türü olarak sýnýflandýrýlmýþtýr. Bu sýnýflandýrmada en sýk görülen kanser türleri dikkate alýnmýþtýr. Ayrýca birbirleri ile iliþki içerisinde olan kanser türleri de tek bir sýnýfta ele alýnmýþtýr. SPSS yazýlýmý aracýlýðýyla kanser türleri ile arazi örtüsü sýnýflarý arasýnda iliþkinin test edilmesi aþamasýnda, öncelikle veriler sýnýflandýrýlarak çapraz tablo oluþturulmuþtur. Yapýlan analiz sonucunda, arazi örtüsü ile kanser türleri arasýndaki iliþki Pearson Ki-kare testine göre istatistiksel olarak anlamlý bulunmuþtur ( 2 =24.391, sd=14, p=0.041). Toplam 1150 kanser vakasý ile oluþturulan çapraz tabloya iliþkin, sýfýr hipotezinin (H 0=kanser türleri ile arazi örtüsü arasýnda iliþki yoktur) doðru olmasý varsayýmý ile beklenen frekans deðerleri satýr, sütun, genel yüzdeler ve düzeltilmiþ sapma deðerleri Tablo 6 de verilmiþtir. Bu tablodan da görülebileceði gibi, 1150 kanser vakasýnýn %47,8 i tarým, %33,8 i orman ve %18,3 ü yerleþim alanlarýnda görülmektedir. Kanser türleri açýsýndan inceleme yapýldýðýnda ise, vakalarýn %22,3 ü akciðer/bronþ/larinks/gýrtlak, %12,3 ü deri, %9,9 u meme, %13,8 i mide/kolon/kalýn barsak, %6,8 i mesane, %4,9 u prostat, %4,8 i tiroit bezi ve %25,1 i de diðer kanser türlerinde olduðu gözlenmektedir. Sýfýr hipotezinin reddedilmesi durumunda, diðer bir ifadeyle kanser türleri ile arazi örtüsü arasýnda iliþkinin saptanmasý halinde, bu iliþkinin hangi ortamlardan kaynaklandýðýnýn da incelenmesi gerekir. Bu amaçla düzeltilmiþ sapma deðerlerinden yararlanýlmaktadýr. Mutlak deðer olarak düzeltilmiþ sapma deðerlerinin 2 ya da daha yüksek olmasýnýn iki kategorik veri (arazi örtüsü-kanser türü) arasýndaki iliþkinin anlamlýlýðýna neden olduðu bilinmektedir (ÖZDAMAR 2003). Tablo 6 incelendiðinde, diðer ortamlara göre yerleþim alanlarýnda meme kanserlerinin daha yüksek olduðu (ds=düzeltilmiþ sapma deðeri=2,1), orman alanlarýnda ise tarým ve yerleþim alanlarýna göre deri ve tiroit bezi kanser türlerinin diðer kanser türlerine göre yüksek oranda (ds=2,5) görüldüðü söylenebilir. Ayrýca bu tablo yardýmýyla deri kanseri vakalarýnýn orman alanlarýnda gözlemlenen frekansý 61 iken, beklenen frekansýnýn 48 olduðu, deri kanserleri vakalarýnýn arasýnda %43 ünün orman alanlarýnda görüldüðü ve toplamda genel olarak incelendiðinde orman alanlarýnda görülen deri kanseri vakalarýnýn tüm vakalar arasýnda %5,3 ünü oluþturduðu söylenebilmektedir. Ayný þekilde tüm kanser türleri ve arazi örtüsü sýnýflarý arasýndaki iliþki bu þekilde tablo üzerinden yorumlanabilmektedir Kanser vakalarýnýn yüksekliðe baðlý deðiþimlerinin irdelenmesi Trabzon Ýlinde görülen kanser türlerinin arazi yüksekliðine baðlý deðiþimlerini incelemek amacýyla Trabzon Ýli Kanser Vakalarýnýn Yüksekliðe Baðlý Daðýlým Haritasý üretilmiþtir (Þekil 4). Altlýk olarak, Trabzon Ýli ne ait dijital topografik haritadan yararlanýlmýþtýr. Kanser vakalarýnýn konumlarýna ait yükseklik bilgileri, ArcGIS yazýlýmýnýn yardýmýyla belirlenerek vaka bilgilerinin yer aldýðý veritabanýna ilave edilmiþtir. Arazi yüksekliði ile kanser vakalarý arasýndaki iliþkinin istatistik açýdan incelenmesi için öncelikle yükseklik sýnýflarý 250 metre aralýklarla belirlenerek, bu yükseklikler arasýnda yer alan kanser vaka sayýlarý kanser türlerine göre veritabaný üzerinden sorgulamalar yardýmýyla tespit edilmiþtir (Tablo 7). Ýstatistik analiz aþamasýnda, 5 adet arazi yükseklik sýnýfý ve 8 adet kanser türü sýnýfý kullanýlmýþtýr. Kanser türlerin sýnýflandýrýlmasýnda ise, arazi örtüsü ile kanser türleri arasýndaki istatistik deðerlendirmelerin sonuçlarýyla karþýlaþtýrma yapabilmek için, kanser türü sýnýflarý ayný þekilde ele alýnmýþtýr. -43-

6 Çolak E., Yomralýoðlu T., Kanser Vakalarýnýn Coðrafi Bilgi Sistemleri ile Ýrdelenmesi: Trabzon Örneði hkm 2007/1 Sayý 96 Þekil 3: Trabzon ili kanser vakalarýnýn arazi örtüsüne baðlý daðýlým haritasý (ÇOLAK 2005) Tablo 5. Kanser türü - Arazi örtüsü sýnýflarýnda yer alan kanser vaka sayýlarý Tablo 6. Arazi örtüsü ile kanser türü arasýndaki iliþkiyi gösteren çapraz tablo sonucu -44-

7 hkm 2007/1 Sayý 96 Çolak E., Yomralýoðlu T., Kanser Vakalarýnýn Coðrafi Bilgi Sistemleri ile Ýrdelenmesi: Trabzon Örneði Kanser türü ile arazi yüksekliði arasýnda herhangi bir iliþki var mýdýr? hipotezinin istatistik olarak araþtýrýlmasý aþamasýnda, SPSS istatistik yazýlýmýnýn tanýmlayýcý istatistik modülünde yer alan çapraz tablo özelliði kullanýlmýþtýr. Çapraz tablo sonuçlarýnýn yorumlanmasýnda, yine literatürdeki çalýþmalara uygun olarak Pearson Ki-Kare istatistik testi dikkate alýnmýþtýr. Arazi yüksekliðinin kanser türleri üzerindeki etkisi Pearson Ki-Kare testi sonucuna göre, istatistiksel açýdan anlamlý bulunmuþtur ( 2 =46.466, sd=28, p=0.016). Oluþturulan sýfýr hipotezinin (Kanser türleri ile arazi yüksekliði arasýnda iliþki yoktur) doðru olmasý varsayýmýndan yola çýkarak hazýrlanan çapraz tablo analizi sonucunda elde edilen beklenen frekans deðerleri, satýr, sütun, genel yüzdeler ve düzeltilmiþ sapma deðerleri Tablo 6 da verilmiþtir. Bu tablo incelendiðinde, toplam 1150 kanser vakasýnýn %54,2 sinin m., %20,7 sinin m., %11,1 inin m., %6,6 sýnýn m. yükseklikleri arasýnda ve %7,4 ünün de 1000 m. den daha yüksek olan alanlarda görüldüðü söylenebilmektedir. Sýfýr hipotezinin reddedilmesi durumda, diðer bir ifade ile kanser türleri ile arazi yüksekliði arasýnda iliþkinin saptanmasý halinde, bu iliþkinin hangi arazi yükseklik sýnýflarýnda görüldüðünün incelenmesi gerekir. Elde edilen çapraz tablo sonuçlarý yorumlandýðýnda; metre yükseklik sýnýfý ile deri (sd=-2.0), meme (sd=3.0) ve tiroit bezi (sd=-2.4), metre yükseklik sýnýfý ile meme (sd=-2.1) ve mide&kolon/ kalýn barsak (sd=2.3), metre yükseklik sýnýfý ile prostat (sd=3.5) ve 1000 metreden daha yüksek bölgeler ile meme kanseri (sd=-2.0) arasýnda iliþki belirlenmiþtir. Bu iliþkilerin deðerlendirilmesinde, düzeltilmiþ sapma deðeri - 2 ve daha küçük olan hücrelerde, iki kategorik veri (kanser türü-arazi yükseklik sýnýfý) arasýnda negatif yönde bir iliþki olduðu ve istatistiksel olarak anlamlý bir sapma gösterdiði ifade edilebilir. Ayrýca bu iliþkinin deðerlendiril-mesinde, düzeltilmiþ sapma deðeri - olan hücrelerde iliþki, beklenen vaka sayýsýndan daha az vaka gözlemlendiðini; + olan gözlerdeki iliþki ise beklenen vaka sayýsýndan daha fazla vaka gözlemlendiðini göstermektedir. Çapraz tablo sonuçlarýndan çýkartýlabilecek diðer bir ifade ise, meme kanseri vakalarýnýn metre yükseklikleri arasýnda gözlemlenen frekansýnýn 77 ve beklenen frekansýnýn ise 62 olduðu, meme kanseri vakalarý arasýnda %67,5 inin bu yükseklik kotlarý arasýnda görüldüðü ve metre arasýndaki meme kanseri vakalarýnýn tüm kanser vakalarý içerisinde % 6,7 lik bir orana sahip olduðu söylenebilmektedir. Ayný þekilde diðer kanser türleri ile arazi yükseklik sýnýflarý arasýndaki iliþki bu þekilde tablo üzerinden yorumlanabilmektedir (Tablo 8). Meme kanseri vakalarýnýn hem arazi kullaným sýnýflarý hem de yükseklik sýnýflarý arasýndaki iliþkisi incelendiðinde, yerleþim alanlarýnda ve metre yükseklik kotlarý arasýnda daha fazla görüldüðü istatistik incelemeler sonucunda tespit edilmiþtir. Trabzon Ýli ndeki yerleþim alanlarýnýn genellikle kýyý boyunca ve vadi boylarýnca toplandýðý dikkate alýndýðýnda, yerleþim alanlarýnýn yüksekliklerinin genellikle metre arasýnda yer aldýðý söylenebilmektedir. Dolayýsýyla meme kanseri vakalarýnýn istatistik açýdan yerleþim alanlarýnda daha fazla görülmesi iki ayrý istatistik incelemenin de birbiri ile uyuþumlu olduðunu göstermektedir. Deri ve tiroit bezi kanseri vakalarý ile bu vakalarýn metre yükseklik kotlarýnda görülmesi arasýndaki iliþkiler deðerlendirildiðinde, bu yükseklik kotlarýnda beklenen kanserli vaka sayýsýndan daha az sayýda vaka olduðu görülmektedir. Arazi kullanýmý ve kanser türleri arasýndaki iliþkinin istatistiksel yönden incelendiði analizde ise; deri ve tiroit bezi kanseri vakalarý orman bitki örtüsüne sahip alanlarda daha fazla görülmektedir. Trabzon Ýli için orman alanlarýnýn yüksek kotlarda görüldüðü dikkate alýndýðýnda, yapýlan iki istatistik analizin yine birbiri ile uyuþumlu olduðu söylenebilir. 4. Sonuç Yapýlan bu çalýþmada, Trabzon iline ait kanser vaka daðýlýmlarý konuma baðlý olarak öncelikle coðrafi bilgi sistemleri yardýmýyla tematik haritalar biçiminde üretilmiþ, ardýndan geo-istatistiksel deðerlendirmeler gerçekleþtirmiþtir. Trabzon ili ndeki yerleþim birimlerinin nüfus büyüklüklerine baðlý olarak hesaplanan kanser yoðunluklarý, Dünya Saðlýk Örgütü nün belirttiði insidans sýnýr deðerleri dikkate alýnarak renk tonlu istatistik tabanlý sunum ile harita üzerinde belirtilmiþtir. Ayrýca kanser türleri ile arazi örtüsü ve yükseklikler arasýnda herhangi bir iliþkinin olup olmadýðý, SPSS istatistik yazýlýmý kullanýlarak, irdelenmiþtir. Kansere neden olan çevresel etkenlerin, CBS nin avantajlarýndan biri olan farklý harita katmanlarý üzerinden sorgulanarak incelenebilmesine olanak saðladýðý yapýlan çalýþma ile görülmüþtür. Tablo 7. Kanser türü - yükseklik sýnýflarýnda yer alan kanser vaka sayýlarý -45-

8 Çolak E., Yomralýoðlu T., Kanser Vakalarýnýn Coðrafi Bilgi Sistemleri ile Ýrdelenmesi: Trabzon Örneði hkm 2007/1 Sayý 96 Þekil 4: Trabzon ili kanser vakalarýnýn yüksekliðe baðlý daðýlým haritasý Tablo 8. Yükseklik ile kanser türleri arasýndaki iliþkiyi gösteren çapraz tablo sonucu -46-

9 hkm 2007/1 Sayý 96 Çolak E., Yomralýoðlu T., Kanser Vakalarýnýn Coðrafi Bilgi Sistemleri ile Ýrdelenmesi: Trabzon Örneði Bu çalýþma, kanser vakalarý daðýlýmýnýn çeþitli haritalar üzerinde gösterilmesi ile kansere karþý etkin kontrol programlarýnýn oluþturulmasýna yol gösterici ve çevresel kanser yapýcý etkenlerin coðrafi anlamda incelenmesinin saðlanmasý için örnek bir uygulamadýr. Ülkemizde kanser verilerinin düzenli bir þekilde kayýt altýna alýnmasý gerekliliði ve bu kayýtlarýn haritalar üzerinde gösterilmesi ile kanser konusunda pek çok biyoistatistik ve epidemiyolojik çalýþmalar yapýlabileceði anlaþýlmaktadýr. Türkiye deki mevcut kanser vakalarýnýn, henüz baþlangýçtaki tespit aþamasýnda adres ve konuma baðlý olarak, bir CBS veri tabaný yapýsýna uygun olarak kayýt altýna alýnmasý gerekmektedir. Ulusal saðlýk politikalarý açýsýndan çok daha saðlýklý kararlarýn alýnabilmesi, verilerin mevcut olmasý yanýnda, nitelikli ve adres iliþkili olmasý da büyük önem taþýmaktadýr. Ancak bu türden CBS destekli sistemlere baðlý olarak, epidemiyolojik çalýþmalara yol gösterici þekilde kanser yoðunluk haritalarý üretilerek, kansere karþý çok daha etkin önlem ve denetim planlarý geliþtirilebilecektir. Teþekkür Bu çalýþmada kullanýlmak üzere gerekli kanser verilerini saðlayan Trabzon Ýl Kanser Kayýt Merkezi yetkililerine ve çalýþanlarýndan Neþe ERDURAN a, KTÜ Týp Fakültesi Halk Saðlýðý ABD Baþkaný Prof. Dr. Gamze ÇAN a, Onkoloji ABD Baþkaný Prof. Dr. Fazýl AYDIN a ve istatistik analizlerin yorumlanmasýnda yaptýðý katkýlarýndan dolayý Prof. Dr. Hakký YAVUZ a teþekkürlerimizi sunarýz. Kaynaklar ARINÇ S., ÖZVARAN M.K., GÜNGÖR N., ÇELÝK O., SOÐUKPINAR Ö., ÇOLAK F. ve BARAN R.: Hastanemizde Taný Alan Akciðer Kanserli Olgularýn Epidemiyolojik ve Histolojik Özellikleri - Orijinal Araþtýrma, Akciðer Arþivi, sayý 6, 2005; s AK G., METÝNTAÞ M., METÝNTAÞ S., ERGÝNEL S., KURT E., ALATAÞ F., UÇGUN Ý. ve YILDIRIM H.:Akciðer Kanserli Olgularýn Taný Aþamasýndaki Evrelerini Etkileyen Epidemiyolojik, Klinik Ve Radyolojik Özellikler, Osmangazi Týp Dergisi, sayý 28(1), 2006, s BÝNGÖL Ö.: Deri Kanserleri, Klinik Onkoloji, (ed. Küçüksu M.N. ve Ruacan Þ.A.), Türk Kanser ve Araþtýrma Kurumu Yayýnlarý, Ankara,1978, 23, s CHARLIN S.: Community Breast Cancer Mapping--Huntington, Long Island, ESRI User Conference 2001, health01/papers/hc01_p05c/hc01_p05c.html, Mayýs ÇOLAK E.: Coðrafi Bilgi Sistemleri ile Trabzon Ýli Kanser Haritalarýnýn Üretimi, Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon, ÇOLAK E. ve YOMRALIOGLU T.: Creating GIS-Based Cancer Density Maps for Trabzon Province of Turkey, 2005 ESRI Health GIS Conference, Chicago, Illinois, USA, COWPER D.C., KUBAL J.D. ve RIPLEY B.A.: Using GIS to Examine Physician Practice Patterns in the Department of Veterans Affairs (VA) Healthcare System: The Example of Radical Prostatectomy, ESRI User Conference 2000, proc00/professional/papers/pap219/p219.htm, Mayýs DÝE: 2000 Genel Nüfus Sayýmý Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri Trabzon Ýli, DÝE yayýnlarý, DÝE Matbaasý, Yayýn No:2688, 2002, Ankara FLINTON D.M. ve WALTERS N.J.: Occupational activity and risk of prostate cancer in Ireland, Journal of Radiotherapy in Practice Vol.4, Nos.2-3, Cambridge University Pres, GRIMSON R.C.: Huntington Breast Cancer Action Coalition Community Breast Cancer Maps, CTSP Newsletter (Web Version), Page 5, ngton.html, Kasým ÖZET A.: Türkiye de ve Dünyada Kanser Epidemiyolojisi, Mayýs ÖZDAMAR K.: SPSS ile Biyoistatistik, 5.Baský, Kaan Kitabevi, Eskiþehir, ÖZDAMAR K.: Paket Programlar ile Ýstatistiksel Veri Analizi, 5.Baský, Cilt I, Kaan Kitabevi, Eskiþehir, REÝS S.: Çevresel Planlamalara Altlýk Bir Coðrafi Bilgi Sistemi Tasarýmý ve Uygulamasý: Trabzon Ýl Bilgi Sistemi (TÝBÝS) Modeli, Doktora Tezi, KTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon, ÞENGELEN M.: Türkiye de Kanser Ýstatistikleri, Bilim Uzmanlýðý Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Saðlýk Bilimleri Enstitüsü, Ankara, THORPE N.: Childhood Cancer in Maryland: A Geographic Information Systems Approach, ESRI User Conference 2003, Mayýs URL-1., Kanser Hastalarý Ve Topluluklarý Ýçin Yeni Bir Umut (DSÖ/52 Basýn Bildirisi, 28 Haziran 2002), Mayýs URL 2. Saðlýk Bakanlýðý, Haziran URL-3. genel, Genel Risk Faktörleri, Mayýs