FUZÛLÎ NİN LEYLÂ ve MECNÛN MESNEVİSİNİN RESİMLİ ÖRNEKLERİ

Transkript

1 Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı FUZÛLÎ NİN LEYLÂ ve MECNÛN MESNEVİSİNİN RESİMLİ ÖRNEKLERİ Ünal Araç Yüksek Lisans Tezi Ankara, 2007

2 FUZÛLÎ NİN LEYLÂ ve MECNÛN MESNEVİSİNİN RESİMLİ ÖRNEKLERİ Ünal Araç Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Ankara, 2007

3

4 BİLDİRİM Hazırladığım tezin tamamen kendi çalışmam olduğunu ve her alıntıya kaynak gösterdiğimi taahhüt eder, tezimin kağıt ve elektronik kopyalarının Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü arşivlerinde aşağıda belirttiğim koşullarda saklanmasına izin verdiğimi onaylarım: Tezimin tamamı her yerden erişime açılabilir. Tezim sadece Hacettepe Üniversitesi yerleşkelerinden erişime açılabilir. Tezimin yıl süreyle erişime açılmasını istemiyorum. Bu sürenin sonunda uzatma için başvuruda bulunmadığım takdirde, tezimin/raporumun tamamı her yerden erişime açılabilir Ünal Araç

5 ÖZGEÇMİŞ Kişisel Bilgiler Adı Soyadı : Ünal Araç Doğum Yeri ve Tarihi : Ankara / Eğitim Durumu Lisans Öğrenimi : Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Yüksek Lisans Öğrenimi : Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Bildiği Yabancı Diller : İngilizce Bilimsel Faaliyetleri : - İş Deneyimi Stajlar : - Projeler : Mart : Sanat Tarihi Eğitiminde Çağdaş Bilgi Teknolojisinin Kullanımı ve Tarihi/Kültürel Çevrenin Belgelenmesi, Sanat Tarihi Bölümü, Bölüm, Altyapı Projesi (H.Ü. Bilimsel Araştırmalar Birimi Projesi) Proje Yürütücüsü: Doç. Dr. M. Sacit Pekak Haziran : Çağdaş Türk Sanatında Anıt Uygulamaları ve Heykel, (H.Ü.G.S.F. Heykel Bölümü ile birlikte, H.Ü. Bilimsel Araştırmalar Birimi Projesi), Proje Yürütücüsü: Doç. Dr. Zeynep Yasa Yaman Ağustos : Doğu ve Güneydoğu Avrupa Müzelerinde Bulunan Türk Kültür Mirası: İşlevsel Bir Veritabanı Modeli ve Uygulaması, (Tübitak Projesi), Proje Yürütücüsü: Öğr. Gör. Dr. Suat Alp

6 Temmuz : Topkapı Sarayı Dijital Veri Tabanı Projesi, Proje Yürütücüsü: Prof. Dr. Filiz Yenişehirlioğlu Çalıştığı Kurumlar : Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü İletişim E-Posta Adresi : unalarac@gmail.com Tarih :

7 i TEġEKKÜR Fuzûlî nin Leylâ ve Mecnûn Mesnevisinin Resimli Örnekleri konulu yüksek lisans tezimi hazırlarken, çalıģmamın her aģamasında destek ve yardımını hissettiğim, bilgi ve birikimlerini paylaģarak zihnimde sürekli olarak yeni yaklaģım ve ufuklar açan, kütüphane ve görsel arģivini cömertçe kullanımıma sunan, emeği ve hakkını hiçbir zaman ödeyemeceğim hocam sayın Prof. Dr. Serpil BAĞCI ya, Ģahsıma ve çalıģmama karģı göstermiģ olduğu sabır, inanç, katkı ve özveri için sonsuz teģekkür ederim. El yazma veritabanı programını hazırlayarak Ġslam resim sanatı alanında çalıģma yapacak tüm araģtırmacılar için sistemli bir dijital arģivlemenin alt yapısını oluģturan, manevi desteği ve inancıyla her zaman yanımda olan sayın hocam Öğr. Gör. Dr. Suat ALP e, Paris te bulundukları sırada kiģisel çalıģma zamanlarından fedakarlık yaparak Bibliothèque Nationale de France daki Turc. 316 numaralı elyazmanın katalog bilgilerini yerinde inceleyen ve edindikleri bilgileri benimle paylaģan sayın Dr. Semiha ALTIER ve Dr. Tülün DEĞĠRMENCĠ ye, el yazmaların ketebe kayıtları ve mühürlerinin okumalarını gerçekleģtiren Trakya Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü Öğretim Görevlisi sayın Fuat GÜNEL ve Süleyman Demirel Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Öğretim Görevlisi sayın Yrd. Doç. Dr. Bahattin YAMAN a, çeviriler için Trakya Üniversitesi ile iletiģim sağlayan sayın AraĢ. Gör. Murat KOCAASLAN a, görsel arģivini benimle paylaģan GaziosmanpaĢa Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü Öğretim Görevlisi sayın Dr. Gülsen TEZCAN a, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi ve Ġstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi nde yaptığım araģtırmalar süresince yardım ve kolaylık sağlayan tüm kütüphane çalıģanlarına teģekkürü bir borç bilirim. ÇalıĢmalarım boyunca bilgi, tecrübe ve manevi desteklerini esirgemeyen sayın hocalarım, Prof. Dr. Yıldız ÖTÜKEN, Doç. Dr. Zeynep Yasa YAMAN, Doç. Dr. M. Sacit PEKAK, Doç. Dr. Fatma Sabiha Kutlar OĞUZ, Yrd. Doç. Dr. Nermin ġaman DOĞAN ve Yrd. Doç. Dr. Mehmet Fatih MÜDERRĠSOĞLU na,

8 ii Çiler Buket TOSUN baģta olmak üzere bölümümdeki tüm araģtırma görevlisi arkadaģlarıma en içten teģekkürlerimi sunarım. Edebiyat alanında bilgisini ve konuyla ilgili edindiği yayınları benimle paylaģan sevgili arkadaģım ġenay TAġ a, konunun felsefi yönünü sürekli tartıģarak yeni fikirler edinmeme katkı sağlayan Hayal YAVUZ a edebiyat, felsefe ve sanat gibi üç önemli alanı kapsayan tezin iki önemli ayağına sağladıkları katklılardan ötürü müteģekkirim. YaĢamımın her alanında maddi ve manevi desteklerini hissettiğim, fırtınalı günlerde her zaman güvenle sığındığım bir liman olan, zorluklara karģı giriģtiğim mücadelelerde manevi kalkan olarak beni koruduklarına inandığım AĠLEM e en derin ve içten Ģükranlarımı sunarım. ÇalıĢmanın sanat tarihi alanı dıģındaki edebi ve felsefi derinliğini kavrayabilmem ĠBN HAZM, FERÎDÜDDÎN ATTÂR, MEVLÂNÂ, HÂFIZ, FUZÛLÎ, ġeyh GÂLĠB gibi doğu edebiyatının önde gelen Ģair ve düģünce adamlarının yapıtlarını okumamla sağlanabildi. DüĢünce ve duygu dünyalarında aģk olgusunu içselleģtiren, varoluģ gerçeğini sorgulamada aģkı ulaģılması gereken en önemli aģamalardan biri olarak gören bu değerli kiģilerin manevi ruhlarına, çalıģmamın derinliğini anlayabilmemde sağladıkları katkılar için teģekkür, minnet ve Ģükran borçluyum Ünal Araç

9 iii ÖZET ARAÇ, Ünal. Fuzûlî nin Leylâ ve Mecnûn Mesnevisinin Resimli Örnekleri, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, Fuzûlî nin Leylâ ve Mecnûn Mesnevisinin Resimli Örnekleri isimli tezin konusunu, Fuzûlî nin (öl. 1556) Osmanlı yönetimindeki Bağdat ta 1534 yılında Türkçe olarak kaleme aldığı Leylâ ve Mecnûn mesnevisinin Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi baģta olmak üzere dünya müze, kolleksiyon ve kütüphanelerindeki ulaģılabilen resimli kopyaları oluģturur. Bilinen en erken tarihli resimli örneği 987/ yılına ait eserin, 19. yüzyıl ikinci yarısında üretilen resimli taģbaskı kopyalarına kadar geçen süreçte tespit edilebilen nüshaları üslup ve ikonografi özellikleri açısından irdelenmiģ ve Ġslam resim sanatı içindeki yerleri tartıģılmıģtır. Doğu edebiyatında hamse, mesnevi ve divan Ģiirlerinde konu edinilen Leylâ ve Mecnûn öyküsünün Ġslam resminde bilinen en erken resimli örneklerine Ġranlı Ģairler Nizâmî ve Dehlevî nin Hamse lerinde yer verilmiģtir. Fars edebiyatında Nizâmî, Dehlevî, Câmî ve Hâtifî nin, Türk edebiyatında ise Ali ġîr Nevâyî ve Hamdî nin yorumlarının resimli örnekleri Leylâ ve Mecnûn öyküsünün Fuzûlî ye kadar geçen süreçteki görsel repertuarını oluģturur. Bu zaman dilimi içerisinde öyküyü Fars ve Türk edebiyatında kaleme alan Ģairlerin yapıtlarının, Türkiye baģta olmak üzere dünya, müze ve koleksiyonlarındaki ulaģılabilen resimli kopyaları tespit edilmiģtir. Böylece öykünün farklı tarih, coğrafya ve kültürlerde üretilen el yazmalarındaki resim programının dağılım ve geliģim süreci belirlenmiģ, Fuzûlî nin eserinin resimli üretimlerinin varolan gelenekle olan iliģkileri sorgulanmıģtır. Fuzûlî nin Leylâ ve Mecnûn mesnevisinin resimli örneklerinin 16. yüzyıl sonlarında Osmanlı Bağdat ında kitap sanatı üretimini gerçekleģtiren tarikat çevrelerinde, Safevî ġiraz ında ve 19. yüzyıl ikinci yarısında Tebriz de kopya edilen taģbaskı örneklerine kadar farklı kültür ve coğrafyalarda üretiminin

10 iv gerçekleģtirildiği saptanmıģtır. OluĢturulan tablolar aracılığıyla yüzyıllar arasında üretilen el yazmalardaki resimlenen konularının sürekliliği veya dönüģümü izlenmiģtir. Ayrıca resimlerin metinle olan iliģkileri çözümlenerek geleneksel ikonografik Ģema ile arasındaki benzerlik ve farklılıklar saptanmıģtır. Anahtar Sözcükler: Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn imgeleri, Osmanlı resim sanatı, TaĢ baskı kitap resimleri, Bağdat üslubu, Mesnevi, Divan edebiyatı ve resim, Metin-resim iliģkisi, Ġkonografi, Edebiyat ve resimde aģk.

11 v ABSTRACT ARAÇ, Ünal. Illustrated Copies of Fuzûlî s Leylâ and Mejnûn Masnavi s, Master s Thesis, Ankara, The subject of the thesis entitled Illustrated Copies of Fuzûlî s Leylâ and Mejnûn includes the illustrated copies of Leylâ and Majnûn Masnavi, written in Turkish by Fuzûlî in 1534 in Baghdad under the control of Ottoman Empire, which were sourced principally from the Library of Topkapı Palace Museum, world museums, libraries and collections. The earliest known illustrated example dates back to 987/ , continuing to encompass litographic examples illustrated from the second half of the 19th century, the stylistic and iconographic characteristics of the determined illustrations are analysed and their significance in Ġslamic painting is discussed. The earliest illustrated examples of the story of Leylâ and Mejnûn in Islamic painting, used as a subject in the poems of hamsa, masnavi and divan in Eastern literature, are seen in hamsa of Nizâmî ve Dehlevî, the Persian poets. The illustrated copies of the interpretations of Nizâmî, Dehlevî, Câmî and Hâtifî in Persian literature and of Ali ġîr Nevâyî and Hamdî in Turkish literature are the visual range of the story of Leylâ and Mejnûn developed before Fuzûlî. In this time period, the accessible works of the poets of Persian and Turkish literature relating to this story especially in Turkey and in world museums and collections are determined. In this way, the dissemination and development of the illustration programme of the manuscripts produced in different time periods, geography and culture are determined, the relationships of the illustrated productions in the work of Fuzûlî and the existing traditions are examined. It is determined that Fuzûlî s Leylâ and Mejnûn Masnavi s Illustrated Copies are produced in different cultures and geography such as the examples produced among cults in Ottoman Baghdad at the end of 16th century and in Shiraz and

12 vi the litographic examples copied in Tebriz in the second half of the 19th century. The continuation or transformation of the illustrated subjects in the 16th-19th century manuscripts are observed by the help of the produced charts. Furthermore, in deciphering the relationship between text and the image the differences and resemblances between the traditional iconographic schema are ascertained. Key Words: Fuzûlî, Images of Leylâ and Mejnûn, Ottoman painting, Litography book illustrations, Baghdad style, Masnavi, Divan literature and painting, Textimage relationship, Iconography, Love in literature and painting.

13 vii ĠÇĠNDEKĠLER TEġEKKÜR..i ÖZET... iii ABSTRACT.v ĠÇĠNDEKĠLER...vii KISALTMALAR LĠSTESĠ....xi RESĠM LĠSTESĠ.. xiii TABLO LĠSTESĠ xxiv I. GĠRĠġ....1 I. 1. AMAÇ VE YÖNTEM I. 2. KONUYLA ĠLGĠLĠ YAPILAN ARAġTIRMALAR II. DOĞU EDEBĠYATINDA LEYLÂ ve MECNÛN HĠKÂYESĠ....6 II. 1. ARAP EDEBĠYATINDA LEYLÂ ve MECNÛN II. 2. FARS EDEBĠYATINDA LEYLÂ ve MECNÛN..6 II. 3. TÜRK EDEBĠYATINDA LEYLÂ ve MECNÛN II Fuzûlî: Hayatı, Edebi Kimliği ve Eserleri...10 II Hayatı II Edebi Kimliği II Eserleri II Arapça Eserleri...14 II Farsça Eserleri II Türkçe Eserleri II Leylâ ve Mecnûn Mesnevisi..18 III. ĠSLAM RESĠM SANATINDA LEYLÂ ve MECNÛN ÖYKÜSÜ...23

14 viii III. 1. FARSÇA LEYLÂ ve MECNÛN ÖYKÜLERĠNĠN RESĠMLERĠ 23 III Nizâmî, Hamse III Emir Hüsrev Dehlevî, Hamse III Câmî, Heft Evreng III Hâtifî, Hamse III. 2. TÜRKÇE LEYLÂ ve MECNÛN ÖYKÜLERĠNĠN RESĠMLERĠ...26 III Alî ġîr Nevâyî, Hamse III Hamdî, Mesnevi III. 3. DĠVAN ġġġrlerġnġn RESĠMLERĠNDE BĠR AġK MECAZI OLARAK LEYLÂ ve MECNÛN IV. FUZÛLÎ NĠN LEYLÂ ve MECNÛN MESNEVĠSĠNĠN RESĠMLĠ ÖRNEKLERĠ.30 IV. 1. ġġraz ÖRNEKLERĠ.30 IV Bibliothéque Nationale De France, Turc IV Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, R IV YÜZYIL SONU BAĞDAT ÖRNEĞĠ..36 IV Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, R IV YÜZYIL ÖRNEĞĠ: BRITISH LIBRARY, Or IV YÜZYIL SONU ÖRNEĞĠ: ĠSTANBUL ÜNĠVERSĠTESĠ KÜTÜPHANESĠ, TY

15 ix IV. 5. NAKKAġHANE DEN MATBAA YA: 19. YÜZYIL TAġBASKI KĠTAPLARIN GÖRSELYORUMLARI.. 46 IV Milli Kütüphane, Mk. Ehta V. FUZÛLÎ NĠN LEYLÂ ve MECNÛN MESNEVĠSĠNĠN RESĠMLERĠNDE ĠKONOGRAFĠ...48 V. 1. BIBLIOTHÉQUE NATIONALE DE FRANCE, Turc V Kays ın Doğumu...48 V Leylâ ve Kays ın Okulda TanıĢmaları..50 V Mecnûn un Leylâ ile Kırda KarĢılaĢması V Mecnûn un Babasının Leylâ yı Mecnûn a Ġstemesi.51 V Mecnûn Kâbe de...52 V Mecnûn un Ceylanı Tuzaktan Kurtarması..53 V Ġbn-i Selâm ın Leylâ ile KarĢılaĢıp AĢık Olması 54 V Kabilelerin SavaĢı. 54 V Mecnûn un Bir Dilenci Olarak Leylâ ya Gitmesi...55 V Leylâ nın Ġbn-i Selâm ı Reddetmesi...56 V Babasının Mecnûn a Nasihat Etmesi. 57 V Mecnûn ve Leylâ nın Çölde KonuĢmaları V Leylâ yı Arayan Kervan Bekçisinin Görünmesi..59 V Mecnûn un Leylâ nın Mezarına Kapanarak Can Vermesi.60 V. 2. TOPKAPI SARAYI MÜZESĠ KÜTÜPHANESĠ, R V Leylâ ve Kays ın Okulda TanıĢmaları.. 61 V Mecnûn un Ceylanı Tuzaktan Kurtarması..62 V Leylâ nın Evine Kapanması...63

16 x V Kabilelerin SavaĢı V Mecnûn un Bir Dilenci Olarak Leylâ ya Gitmesi...65 V. 3. TOPKAPI SARAYI MÜZESĠ KÜTÜPHANESĠ, R V Leylâ ve Kays ın Okulda TanıĢmaları..66 V Mecnûn un Leylâ ile Kırda KarĢılaĢması 67 V Mecnûn Kâbe de...68 V Mecnûn un Bir Dilenci Olarak Leylâ ya Gitmesi...70 V Zeyd in Mecnûn a Leylâ nın Evlendiği Haberini Getirmesi..71 V Babasının Mecnûn a Nasihat Etmesi...71 V Mecnûn ile Leylâ nın Çölde KonuĢmaları..72 V YÜZYIL VE SONRASINDA YENĠ KONU VE YORUMLAR..73 VI. SONUÇ...76 VII. KAYNAKÇA VII. 1. RESĠM VII. 2. EDEBĠYAT VIII. EKLER...94 EK 1. FUZÛLÎ NĠN LEYLÂ ve MECNÛN MESNEVĠSĠNĠN RESĠMLENMĠġ KONULARININ ÖZETLERĠ IX. RESĠMLER X. TABLOLAR 212

17 xi KISALTMALAR LĠSTESĠ AEM AMSM ARBIOS BL BNF BPK BSMK BWAM CBL CC CHUAM FGA GF GSM H HM HPKC IM ĠÜK JRL KC KMK SPL MC MK MM MMA NYPL OBL ÖNB Ankara, Etnografya Müzesi Washington, D.C., Arthur M. Sackler Museum TaĢkent, Abu Raihon Beruni Institute of Oriental Studies Londra, British Library Paris, Bibliothéque Nationale de France Berlin, Preussicher Kulturbesitz Berlin, Staatlichen Museum Kunstbibliothek Baltimore, Walters Art Museum Dublin, Chester Beatty Library Cartier Collection Cambridge MA, Harvard University Art Museums Washington, D.C., Freer Gallery of Art Lizbon, Gulbenkian Foundation Tahran, Gülistan Sarayı Müzesi Ġstanbul, Topkapı Sarayı Müzesi, Hazine Kütüphanesi St.Petersburg, Hermitage Museum New York, Hans P. Kraus Collection Bakü, Institute of Manuscripts Ġstanbul, Ġstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Manchester, John Rylands Library Richmond, Surrey, Keir Collection Kahire, Kahire Milli Kütüphanesi St. Petersburg, State Public Library New York, Mahboubian Collection Ankara, Milli Kütüphane Konya, Mevlânâ Müzesi New York, Metropolitan Museum of Art New York, Public Libray Oxford, Bodleian Library Viyana, Österreichische Nationalbibliothek

18 xii PML PWM R Res. RAS RNL RRL SMOA SOTH SPL TCL TĠEM TSMK UUL WAM Y New York, Pierpont Morgan Library Bombay, Prince of Wales Museum Ġstanbul, Topkapı Sarayı Müzesi, Revan KöĢkü Kütüphanesi Resim Londra, Royal Asiatic Society St. Petersburg, Russian National Library Rampur, Rampur Raza Library St. Petersburg, State Museum of Oriental Art Londra, Sotheby s St. Petersburg, State Public Library Cambridge, Trinity College Library Ġstanbul, Türk Ġslam Eserleri Müzesi Ġstanbul, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Uppsala, Uppsala University Library Worcester, Worcester Art Museum Ġstanbul, Topkapı Sarayı Müzesi, Yeniler Kitaplığı

19 xiii RESĠM LĠSTESĠ Resim 1. Mecnûn un koyun postu giyerek Leylâ nın huzuruna gelmesi, Nizâmî, Hamse, 15. yüzyıl sonları (Grube, 1972) Resim 2. Kays ın doğumu, Dehlevî, Hamse, CBL, Ms. 163, y. 104b Resim 3. Leylâ nın güzelliğini duyan Kays ın Leylâ yı görmeye gitmesi ve bir görüģte aģık olması, Câmî, Heft Evreng, FGA, 46.12, 972/1565, y. 231a (Simpson, 1997) Resim 4. Babasının Mecnûn u derviģe götürmesi, Hâtifî, Hamse, JRL, Pers. 28, 16. yüzyıl ortası (Robinson, 1980) Resim 5. Mecnûn un kervancıyla görüģmesi, Alî ġir Nevâyî, Hamse, JRL, Ryl Turk Ms 3,890/1485, y. 34a (Robinson, 1980) Resim 6. Leylâ nedimeleri ile birlikte, Hamdi, Leylâ ve Mecnûn, CHUAM, , 1580 c., y. 39b (Bağcı, Çağman vd., 2006: Res.152) Resim 7. Leylâ ile Mecnûn, Hâfız, Divân, MM, Müze 133,1560 civ., y. 32b (Bağcı, 2003) Resim 8. Leylâ ve Mecnûn un çölde karģılaģmaları, Fuzûlî, Divân, , NakkaĢ Hasan, TSMK, Y. 897 y. 18b

20 xiv Resim 9. Ferhad ile Mecnûn, Alî ġir Nevâyî, Garaibü s-sigar, TSMK, H. 895, 910/1504-5, y. 99b (Tezcan, 2007: Res. 26) Resim 10. Lake Cilt, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, BNF, Turc 316 (Richard, 1998) Resim 11. Takdim sayfası, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, BNF, Turc 316, y. 1b (Fuzûlî/Doğan, 2000) Resim 12. Kays ın doğumu, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, BNF, Turc 316, y. 21a (Fuzûlî/Doğan, 2000) Resim 13. Leylâ ve Kays ın okulda tanıģmaları, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, BNF, Turc 316, y. 23b (Fuzûlî/Doğan, 2000) Resim 14. Mecnûn un Leylâ ile kırda karģılaģması, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, BNF, Turc 316, y. 32a (Fuzûlî/Doğan, 2000) Resim 15. Mecnûn un babasının Leylâ yı Mecnûn a istemesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, BNF, Turc 316, y. 40a (Fuzûlî/Doğan, 2000) Resim 16. Mecnûn Kâbe de, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, BNF, Turc 316, y.? (Fuzûlî/Doğan, 2000)

21 xv Resim 17. Mecnûn un ceylanı tuzaktan kurtarması, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, BNF, Turc 316, y. 46b (Fuzûlî/Doğan, 2000) Resim 18. Ġbn-i Selâm ın avda Leylâ ile karģılaģıp ona aģık olması, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, BNF, Turc 316, y. 55b (Fuzûlî/Doğan, 2000) Resim 19. Kabilelerin savaģı, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, BNF, Turc 316, y. 61b (Fuzûlî/Doğan, 2000) Resim 20. Mecnûn un bir dilenci olarak Leylâ ya gitmesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, BNF, Turc 316, y. 69b (Fuzûlî/Doğan, 2000) Resim 21. Leylâ nın Ġbn-i Selâm ı reddetmesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, BNF, Turc 316, y. 77a (Fuzûlî/Doğan, 2000) Resim 22. Babasının Mecnûn u çölde bularak ona nasihat etmesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, BNF, Turc 316, y. 88a (Fuzûlî/Doğan, 2000) Resim 23. Leylâ ile Mecnûn un çölde konuģmaları, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, BNF, Turc 316, y. 109a (Fuzûlî/Doğan, 2000) Resim 24. Leylâ ile Mecnûn un çölde baģ baģa konuģurken, Leylâ yı arayan kervan bekçisinin görünmesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, BNF, Turc 316, y. 116a (Fuzûlî/Doğan, 2000)

22 xvi Resim 25. Mecnûn un Leylâ nın mezarına kapanarak can vermesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, BNF, Turc 316, y. 125b (Fuzûlî/Doğan, 2000) Resim 26. Leylâ ve Kays ın okulda tanıģmaları, Nizâmî, Hamse-i Nizâmî, 1585 civarı, TSMK, B.146, y. 137b (Uluç, 2006: Res. 16) Resim 27. Yusuf a hayran olan Mısırlı kadınların turunç yerine ellerini kesmeleri, Câmî, Heft Evreng, 1585 civarı, TSMK, H.810, y. 215b (Uluç, 2006: Res. 249) Resim 28. Mecnûn Kâbe de, Nizâmî, Hamse-i Nizâmî, TSMK, A. 3559, y. 160a (Uluç, 2006: Res. 303) Resim 29. Behram Çubin in elçisi Çin hakanının huzurunda, Firdevsî, Şahname-i Firdevsî, TSMK, H. 1475, y. 478a (Uluç, 2006: Res. 294) Resim 30. YaĢlı ve sadakatsiz aģığın damdan aģağı atlaması, Câmî, Heft Evreng, 1585 civarı, TSMK, H.810, y. 155a (Uluç, 2006: Res. 239) Resim 31. Ketebe kaydı, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 987/ , TSMK, R. 852, y. 111a Resim 32. Mühür ve kayıtlar, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 987/ , TSMK, R. 852, y. 1a Resim 33. Arka cilt kapağı ve miklep,

23 xvii Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 987/ , TSMK, R. 852 Resim 34. Serlevha tezhibi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 987/ , TSMK, R. 852, y.1b Resim 35. Leylâ ve Kays ın okulda tanıģmaları, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 987/ , TSMK, R. 852, y. 21b Resim 36. Mecnûn un ceylanı tuzaktan kurtarması, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 987/ , TSMK, R. 852, y. 43a Resim 37. Leylâ nın evine kapanması, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 987/ , TSMK, R. 852, y. 45b Resim 38. Kabilelerin savaģı, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 987/ , TSMK, R. 852, y. 56b Resim 39. Mecnûn un bir dilenci olarak Leylâ ya gitmesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 987/ , TSMK, R. 852, y. 60b Resim 40. Mühür ve kayıtlar, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, TSMK, R. 851, y. 1a Resim 41. Serlevha tezhibi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, TSMK, R. 851, y. 1b Resim 42. Serlevha tezhibi, Alâeddin Ali Çelebi, Hümâyûnnâme, TSMK, R. 843, y. 1b Resim 43. Arka cilt kapağı ve miklep, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, TSMK, R. 851

24 xviii Resim 44. Leylâ ve Kays ın okulda tanıģmaları, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, TSMK, R. 851, y. 22a Resim 45. Mecnûn un Leylâ ile kırda karģılaģması, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, TSMK, R. 851, y. 32a Resim 46. Mecnûn Kâbe de, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, TSMK, R. 851, y. 41b Resim 47. Mecnûn un bir dilenci olarak Leylâ ya gitmesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, TSMK, R. 851, y. 58b Resim 48. Zeyd in Mecnûn a Leylâ nın evlendiği haberini getirmesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, TSMK, R. 851, y. 66b Resim 49. Babasının Mecnûn u çölde bularak ona nasihat etmesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, TSMK, R. 851, y. 75a Resim 50. Mecnûn ve Leylâ nın çölde konuģmaları, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, TSMK, R. 851, y. 97b Resim 51. Eğlence meclisi, Alâeddin Ali Çelebi, Hümâyûnnâme, TSMK, R. 843, y. 51a Resim 52. Hayırlı hırsız, Alâeddin Ali Çelebi, Hümâyûnnâme, TSMK, R. 843, y. 245b Resim 53. Bağban, Alâeddin Ali Çelebi, Hümâyûnnâme, TSMK, R. 843, y. 125a Resim 54. Tilki ve eģek, Alâeddin Ali Çelebi, Hümâyûnnâme, TSMK, R. 843, y. 297a

25 xix Resim 55. Güstaps ın Ġsfendiyar ı hapsetmesi, Firdevsî, Şehnâme TSMK, H. 1486, y. 280b Resim 56. Bahram ın gur avlaması, Firdevsî, Şehnâme TSMK, H. 1486, y. 394a Resim 57. Leylâ ve Kays ın okulda tanıģmaları, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1075/1664, BL, Or. 405, y. 19a Resim 58. Babasının Mecnûn u çölde bularak ona nasihat etmesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1075/1664, BL, Or. 405, y. 30a Resim 59. Mecnûn Kâbe de, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1075/1664, BL, Or. 405, y. 36a Resim 60. Mecnûn un ceylanı tuzaktan kurtarması, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1075/1664, BL, Or. 405, y. 38a Resim 61. Mecnûn un avcının elinden güvercini kurtarması, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1075/1664, BL, Or. 405, y. 39a Resim 62. Leylâ nın mum ile konuģması, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1075/1664, BL, Or. 405, y. 41a Resim 63. Leylâ nın kelebeğe sırrını açması, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1075/1664, BL, Or. 405, y. 42a Resim 64. Leylâ nın ay ile konuģması, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1075/1664, BL, Or. 405, y. 42b Resim 65. Leylâ nın baharda gül bahçelerinde gezmesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1075/1664, BL, Or. 405, y. 44b

26 xx Resim 66. Nevfel in Mecnûn la dostluğunun baģlaması, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1075/1664, BL, Or. 405, y. 48b Resim 67. Kabilelerin savaģı, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1075/1664, BL, Or. 405, y. 50b-51a Resim 68. Mecnûn un bir dilenci olarak Leylâ ya gitmesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1075/1664, BL, Or. 405, y. 54b Resim 69. Mecnûn un körlük bahanesiyle sevgilisinin yüzünü görmesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1075/1664, BL, Or. 405, y. 56b Resim 70. Leylâ nın Ġbn-i Selâm ın evlenmesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1075/1664, BL, Or. 405, y. 59b Resim 71. Leylâ nın Ġbn-i Selâm ı reddetmesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1075/1664, BL, Or. 405, y. 60a Resim 72. Babasının Mecnûn u çölde bularak ona nasihat etmesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1075/1664, BL, Or. 405, y. 68b Resim 73. Mecnûn çölde vahģi hayvanlarla birlikte, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1075/1664, BL, Or. 405, y. 73a Resim 74. Kervanını kaybeden Leylâ nın Mecnûn la karģılaģması, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1075/1664, BL, Or. 405, y. 83a Resim 75. Leylâ nın gül bahçesi ile konuģması ve Tanrı ya ömrünün sonlanması için dua etmesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1075/1664, BL, Or. 405, y. 91b

27 xxi Resim 76. Mecnûn un Leylâ nın mezarına kapananarak can vermesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1075/1664, BL, Or. 405, y. 96a Resim 77. Zeyd in rüyasında Leylâ ve Mecnûn u cennette görmesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1075/1664, BL, Or. 405, y. 97a Resim 78. Ketebe kaydı, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1201 (?)/ , ĠÜK, TY 716, y. 127b Resim 79. Kervanını kaybeden Leylâ nın Mecnûn la karģılaģması, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1201 (?)/ , ĠÜK, TY 716, y. 103b Resim 80. Mecnûn un Leylâ nın mezarına kapanarak can vermesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1201 (?)/ , ĠÜK, TY 716, y. 120a Resim 81. Leylâ ve Mecnûn un mezarlarının halk tarafından kutsallaģtırılarak ziyaret edilmesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1201 (?)/ , ĠÜK, TY 716, y. 123b Resim 82. Leylâ ve Kays ın okulda tanıģmaları, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1274/1857, MK, EHTA 1988, s. 41 Resim 83. Annesi nin Leylâ yı azarlaması, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1274/1857, MK, EHTA 1988, s. 47 Resim 84. Mecnûn un okulda Leylâ yı bulamaması, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1274/1857, MK, EHTA 1988, s. 54 Resim 85. Mecnûn Leylâ ile kırda karģılaģmaları, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1274/1857, MK, EHTA 1988, s. 62

28 xxii Resim 86. Babasının Mecnûn un durumundan haberdar edilmesi ve onu çölde bulması, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1274/1857, MK, EHTA 1988, s. 68 Resim 87. Eve getirilen Mecnûn a anne ve babası tarafından nasihat edilmesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1274/1857, MK, EHTA 1988, s. 71 Resim 88. Mecnûn un Babasının Leylâ yı Mecnûn a istemesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1274/1857, MK, EHTA 1988, s. 77 Resim 89. Mecnûn Kâbe de, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1274/1857, MK, EHTA 1988, s. 81 Resim 90. Leylâ nın kelebeğe sırrını açması, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1274/1857, MK, EHTA 1988, s. 94 Resim 91. Leylâ nın ay ile konuģması, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1274/1857, MK, EHTA 1988, s. 96 Resim 92. Leylâ nın bulut ile konuģması, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1274/1857, MK, EHTA 1988, s. 103 Resim 93. Mecnûn un Nevfel e gönül derdini açması, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1274/1857, MK, EHTA 1988, s. 110 Resim 94. Kabilelerin savaģı, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1274/1857, MK, EHTA 1988, s. 114 Resim 95. Nevfel'in Leylâ'nın kabilesi ile ikinci kez savaģıp galip gelmesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1274/1857, MK, EHTA 1988, s. 118

29 xxiii Resim 96. Mecnûn un bir dilenci olarak Leylâ ya gitmesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1274/1857, MK, EHTA 1988, s. 123 Resim 97. Leylâ nın Ġbn-i Selâm la evlenmesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1274/1857, MK, EHTA 1988, s. 134 Resim 98. Zeyd in Mecnûn a Leylâ nın evlendiği haberini getirmesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1274/1857, MK, EHTA 1988, s. 139 Resim 99. Babasının Mecnûn u çölde bularak ona nasihat etmesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1274/1857, MK, EHTA 1988, s. 155 Resim 100. Mecnûn un babasının mezarını ziyaret etmesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1274/1857, MK, EHTA 1988, s. 163 Resim 101. Mecnûn un Ġbn-i Selâm ın öldüğü haberini öğrenmesi, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1274/1857, MK, EHTA 1988, s. 183 Resim 102. Mecnûn ile Leylâ nın çölde karģılaģıp konuģmaları, Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn, 1274/1857, MK, EHTA 1988, s. 195

30 xxiv TABLO LĠSTESĠ Tablo 1. Tablo 2. Tablo 3. Tablo 4. Tablo 5. Tablo 6. Tablo 7. Tablo 8. Tablo 9. Nizâmî Hamse lerinde Resimlenen Leylâ ve Mecnûn Konuları Dehlevî Hamse lerinde Resimlenen Leylâ ve Mecnûn Konuları Câmî'nin Heft Evreng'inde Resimlenen Leylâ ve Mecnûn Konuları Hâtifî nin Leylâ ve Mecnûn Öyküsünün Resimlenen Konuları Alî ġîr Nevâyî Hamse'lerinde Resimlenen Leylâ ve Mecnûn Konuları Hamdullah Hamdî'nin Leylâ ve Mecnûn Öyküsünün Resimlenen Konuları Divan ġiirinde Bir AĢk Mecazı Olarak Resimlenen Leylâ ve Mecnûn Konuları Fuzûlî nin Leylâ ve Mecnûn Mesnevisinin Resimlenen Konuları Yüzyıllar Arasında Ġslam Resminde GörselleĢen Leylâ ve Mecnûn Konuları

31 1 I. GĠRĠġ Fuzûlî nin Leylâ ve Mecnûn Mesnevisinin Resimli Örnekleri isimli tezin konusunu, Fuzûlî nin (öl. 1556) Osmanlı yönetimindeki Bağdat ta 1534 yılında Türkçe olarak kaleme aldığı Leylâ ve Mecnûn mesnevisinin Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi baģta olmak üzere dünya müze ve kütüphanelerindeki ulaģılabilen resimli kopyaları oluģturur. Bilinen en erken tarihli resimli örneği 987/ yılına ait eserin, 19. yüzyıl ikinci yarısında üretilen resimli taģbaskı örneklerine kadar geçen süreçte tespit edilebilen resimli kopyaları üslup ve ikonografi özellikleri açısından irdelenmiģ ve Ġslam resim geleneği içindeki yerleri tartıģılmıģtır. Bu bölümde tez konusu tanıtılmıģ, amaç ve izlenmiģ olan yöntem belirtilerek konuyla ilgili yapılan araģtırmalardan söz edilmiģtir. Doğu Edebiyatında Leylâ ve Mecnûn Hikâyesi baģlıklı II. bölümde, Arap, Fars ve Türk edebiyatlarında Leylâ ve Mecnûn öyküsünü Fuzûlî nin yorumuna kadar geçen süreçte kaleme alan Ģairlerin hikâyeye kazandırdıkları yeni konu ve yorumlar hakkında kısa bilgiler verilmiģtir. Daha sonra Fuzûlî nin çocukluk döneminde Akkoyunlu Türkmenleri, gençlik ve orta yaģlarına kadar Safeviler, yaģlılığında ise Osmanlıların egemenliğindeki Bağdat ve çevresinde geçmiģ olan hayatı anlatılmıģ ve Ģairin edebi kimliğinden söz edilmiģtir. Arapça, Farsça ve Türkçe olmak üzere üç dilde eserler yazan Fuzûlî nin, 16. yüzyıl sonu 17. yüzyıl baģında Bağdat nakkaģhanelerinde üretilen resimli kopyalarının da yer aldığı eserlerinin konu ve türleri hakkında bilgi verilmiģtir. Son olarak Leylâ ve Mecnûn mesnevisinin Fuzûlî tarafından yeniden yazılmasının Ģairin belirttiği nedeni ve eserin edebi özelliklerinden söz edilerek öykü özetlenmiģtir. III. bölümde, Ġslam resim sanatında Leylâ ve Mecnûn hikâyesinin en erken resimli örneklerinin görüldüğü Nizâmî ve Dehlevî Hamse lerinden baģlayarak, öyküyü Fuzûlî ye kadar uzanan zaman diliminde, Fars ve Türk edebiyatında kaleme alan Ģairlerin yapıtlarının, Türkiye baģta olmak üzere dünya, müze ve koleksiyonlarındaki ulaģılabilen resimli kopyalarının resim programı hazırlanan

32 2 tablolar aracılığıyla belirlenmiģtir. Böylece öykünün resim programının farklı tarih, coğrafya ve kültürlerde üretilen el yazmalardaki dağılım ve geliģim süreci izlenmiģtir. Son olarak Leylâ ve Mecnûn imgelerinin mecaz anlatımlar içeren divan Ģiirlerindeki görsel anlatımlarına değinilerek resimlenen konuların belirlenmesinde nakkaģların tercih ve yorumları tartıģılmıģtır. IV. bölümde Fuzûlî nin Leylâ ve Mecnûn mesnevisinin resimli kopyaları gruplandırılarak, çağdaģları olan yazmalar ile aralarındaki benzer üslup iliģkileri ve etkileģimleri belirlenmeye çalıģılmıģtır. 16. yüzyıl kopyalarından BNF, Turc 316 ve 987/ tarihli TSMK, R. 852 nüshaları üslup özelliklerine göre ġiraz örnekleri altında, TSMK, R. 851 numaralı yazma ise Bağdat örneği baģlığı altında gruplandırılmıģtır. Londra nüshası olan BL, Or yüzyıl ortası Ġran resmi ile iliģkilendirilirken, Üniversite nüshası ĠÜK, TY 716 numaralı yazma 18. yüzyıl sonu resimli örneği baģlığı altında değerlendirilmiģtir. Ankara Milli Kütüphane, MK, EHTA 1988 numaralı taģbaskı nüsha ise 19. yüzyıl Kacar resim örneği olarak ele alınmıģtır. V. bölümde, resimlerin ikonografik analizleri yapılırken, 16. yüzyıl örnekleri olan BNF, Turc 316, TSMK ve R. 852 ve R. 851 el yazmalarına konu olan her bir resim tek tek incelenmiģtir. 17. yüzyıl ve sonrasıda üretilen kopyalardaki resimlerin ikonografileri üslup özelliklerinde görülmeye baģlanan sadeleģmeler nedeniyle bir bütün olarak değerlendirilmiģtir. Fuzûlî nin Leylâ ve Mecnûn mesnevisinde resimlenen konuların programı ve öykünün resimlerinin Ġslam resim geleneğindeki ikonografisi ile benzeyen ve ayrıģan yönleri belirlenmiģtir. Resimlerin metinle olan iliģkisinin çözümlenmesinde, resmin mesnevinin hangi beyitleri arasına yapıldığı belirlenerek, nakkaģın öyküyü görsel olarak yorumlamasında metne olan bağlılığı, özgünlüğü ya da öykünün geçmiģten gelen geleneksel anlatımlarından ne ölçüde yararlandığı gibi sorulara cevap aranmıģtır. I. 1. AMAÇ VE YÖNTEM

33 3 Bu tezin hazırlanmasındaki amaçlardan biri Fuzûlî nin Leylâ ve Mecnûn mesnevisinin resimli örneklerindeki üslup ve ikonografi özelliklerini inceleyerek yazmaların Ġslam resim sanatı içindeki yerlerini belirlemektir. Ġslam resminde Nizâmî Hamse leri baģta olmak üzere pek çok hamse, mesnevi ve divana konu olmuģ Leylâ ve Mecnûn hikâyesinin Fuzûlî ye kadar uzanan süreçteki resim programının belirlenerek, Fuzûlî nin eserinin resimli üretimlerinin varolan gelenekle olan iliģkilerini belirlemek tezin diğer bir amacını oluģturur. Tez konusunu oluģturan el yazmaların hazırlandıkları dönem ve merkezlerin tespit edilebilmesi için üsluplarının belirlenmesi gerekmiģtir. Resimlerin üslup analizinde, kompozisyon kurgusu, mekân, mimari, figür tipleri, giysiler, doğa elemanları, arka plan ve renkler gibi özelliklerden yararlanılmıģtır. Ayrıca eserin çağdaģı olan farklı nüshaları veya benzer üslup özellikleri gösteren diğer resimli elyazmalarla karģılaģtırılması yapılarak dönem ve üretim merkezlerinin tespit edilmesi yöntem olarak izlenmiģtir. Fuzûlî nin resimlerinin ikonografisinin incelenmesinde, resimlerin metinle olan bağlantısını anlayabilmek için, resmin sayfanın arasına yerleģtildiği beyitler ve hangi bölümlerin altında canlandırıldıkları tespit edilmiģtir. Eserlerin üslup ve ikonografileri ile Leylâ ve Mecnûn öyküsünün Fuzûlî ye kadar olan süreçte Ġslam resmindeki görsel repertuarının belirlenebilmesi için kaynakçada belirtilen müze, kütüphane ve özel koleksiyonların katalogları taranarak elde edilen görsel malzemeler dijital ortamda oluģturulan elyazma veritabanı programına kaydedilmiģtir. 1 Veritabanı programındaki bilgilerinden elde edilerek hazırlanan tablolar yardımıyla öykünün benzer konularının öncüllerinin hangi Ģairlerin resimli kopyalarında bulunduğu tespit edilmiģ ve resimleri olanlarla karģılaģtırmalar yapılarak nakkaģın görsel yorumundaki özgünlük ya da geleneğin yansımaları tartıģılmıģtır. 1 Elyazma Veritabanı programının fikir öncülüğünü yapan hocam sayın Prof. Dr. Serpil Bağcı ya, kağıt üzerindeki bir taslaktan ibaret olan kataloglama bilgilerini Filemaker programında yazılımlayarak araģtırmacıların kullanımına hazır hale getiren hocam sayın Öğr. Gör. Dr. Suat Alp e teģekkürü bir borç bilirim.

34 4 Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi nde bulunan TSMK, R. 852 ve R. 851, Londra, BL, Or. 405, Ġstanbul Üniversitesi, ĠÜK, TY 716 ve Ankara, Milli Kütüphane, MK EHTA 1988 nüshaları yerinde görülerek incelenmiģtir. I. 2. KONUYLA ĠLGĠLĠ YAPILAN ARAġTIRMALAR Fuzûlî nin Leylâ ve Mecnûn mesnevisinin resimli örneklerinin bugüne kadar ayrı ayrı ya da bir arada değerlendirildiği kapsamlı bir araģtırma bulunmamaktadır. Fehmi Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu I-II (1961) yayınında TSMK, R. 852 ve R. 851 nüshaları ile ilgili katalog bilgilerine yer vermiģtir. Paris nüshası BNF, Turc 316 ile ilgili, E. Blochet, Les Enluminures des Manuscrits Turques de la Bibliothéque Nationale ( ) de eserin katalog bilgileri ve üslubu hakkında yorumlara yer vermiģtir. I. Stchoukine, La Peinture Turques d après les Manuscrits Illustrès ( I re partie de Suleyman Ier à Osman II ) (1966) ve R. Milstein, Miniature Painting in Ottoman Baghdad (1990) isimli eserinde yazmanın üslubu ile ilgili görüģlerini belirtmiģlerdir. F. Richard, Splendeurs Persanes Manuscrits du XIIe au XVIIe siècle (1996) isimli kitabında, yazmayı ġiraz üslubunda üretilen eserler bölümünde değerlendirmiģtir. N. Titley, Miniatures from Turkish Manuscripts: A Catalogue and Subject Index of Paintings in the British Library and the British Museum (1981) isimli eserinde Londra nüshası olan BL, Or. 405 numaralı yazma ve resimlerine ait kısa bilgiler içeren katalogunu yayınlamıģtır.

35 5 Namık Açıkgöz, Fuzûlî Kitabı nın (1996) Leyla vü Mecnûn Minyatürleri baģlıklı makalesinde Fuzûlî nin Leylâ ve Mecnûn mesnevisinin Paris (BNF, Turc 316) ve Londra (BL, Or. 405) nüshalarındaki resimlenen konuları tasvir etmiģtir. G. Derman, Resimli Taş Baskı Halk Hikâyeleri (1989) isimli kitabında, taģ baskısı hikâye kitaplarındaki resimleri inceleyerek, resimlenen kitapların türleri, genel üslup ve ikonografik özellikleri hakkında bilgiler vermiģtir. Tez konusu kapsamına giren 1274/1857 tarihinde Tebriz de hazırlanmıģ resimli taģ baskı örneği olan Ankara, Milli Kütüphane, EHTA 1988 numaralı eserin üslup ve ikonografik özelliklerinin belirlenmesinde büyük ölçüde bu yayındaki bilgilerden yararlanılmıģtır. Resimlerin sayfada arasına yerleģtirildiği beyitlerin tespit edilerek metin-resim iliģkisinin belirlenmesi, metin incelemesi ve resimlenen konuların özetinin oluģturulması için elyazmaların resimleri üzerinde yapılan ikonografik çalıģmada, Muhammed Nur Doğan ın hazırladığı Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn Metin, Düzyazıya Çeviri, Notlar ve Açıklamalar (2000) baģlığıyla yayınladığı metin esas alınmıģtır. Fuzûlî nin Leylâ ve Mecnûn mesnevisinin farklı dönem ve üretim merkezlerinde hazırlanan resimli kopyalarının TSMK baģta olmak üzere tez kapsamına alınan diğer müze, kolekisyon ve kütüphanelerdeki örnekleri ile birlikte bir bütün olarak değerlendirilmesi, hazırlanan resimli kopyaların yüzyıllar içerisinde gösterdiği üslupsal ve ikonografik geliģim ve değiģimi, yüzyıllık zaman dilimleri içerisindeki üretim yoğunluklarını izleyebilmeyi belirgin kılmıģtır.

36 6 II. DOĞU EDEBĠYATINDA LEYLÂ ve MECNÛN HĠKÂYESĠ II. 1. ARAP EDEBĠYATINDA LEYLÂ ve MECNÛN Doğu edebiyatında önemli bir yer tutan Leylâ ve Mecnûn hikâyesi Araplarda halk arasında dilden dile söylenegelen menkıbe ve rivayetlere dayanır. Emevi halifesi Abdülmelik b. Mervân ın ( ) hilafeti zamanında geçtiği düģünülen öykü, Benî Âmir kabilesinden Kays (Mecnûn) ile Leylâ nın birbirlerine olan hüzünlü ve kavuģulamayan aģklarını konu edinir (Karahan, 1999: 147). Leylâ ve Mecnûn hikâyesi, Arap edebiyatında, sonradan Mecnûn olarak tanınan Kays ın, sevgilisi Leylâ için söylediği Ģiirler, bu Ģiirleri açıklamak üzere yapılan yorumlar ve bunlara eklenen söylentilerden meydana gelmiģtir. Mecnûn un kiģiliği etrafında toplanan hikâye kaynağını VII. yüzyılın ikinci yarısında almakla birlikte, ancak X. yüzyılda tam olarak ĢekillenmiĢ bir halk hikâyesi niteliğiyle kitaplardaki yerini almıģtır. Ebulferec el-ġsfehanî (öl. 968) Kitâbü l-agânî adlı eserinde Mecnûn ve Leylâ ile ilgili sözlü ve yazılı rivayetleri toplu bir Ģekilde vermiģ, konuyla ilgili kaybolmuģ eserlerden bahsederek Leylâ ve Mecnûn hikâyesi için önemli bir kaynak oluģturmuģtur (Levend, 1959: 1-7). II. 2. FARS EDEBĠYATINDA LEYLÂ ve MECNÛN Fars edebiyatında Leylâ ve Mecnûn hikâyesi mesnevi tarzında bir eser olarak ilk defa Nizâmî (öl. 1209) tarafından 1188 yılında kaleme alınmıģtır. Nizâmî, yer yer masal ögelerini kattığı hikâyeye eklentiler yapmıģtır. Nizâmî nin hikâyesi çöl hayatı yerine daha çok yerleģik yaģamın izlerini taģır. Öyküde, kahramanların aileleri soylu sınıfa bağlı kiģiler olarak gösterilmiģtir. Nizâmî nin Arap menkıbelerindeki insani aģkı, ilahîleģtirerek tasavvufi aģka dönüģtürdüğü eseri doğu edebiyatında konuyu yeniden yorumlayacak olan pek çok Ģairi etkilemiģtir (Levend, 1959: 11-34; Karahan, 1999: 148; Yavuz, 2005: 60).

37 7 Nizâmî den sonra Leylâ ve Mecnûn öyküsü Emir Husrev Dehlevî (öl. 1325) tarafından 1299 yılında yazılmıģtır. Arap kaynaklarındaki söylentilerden ayrılarak Nizâmî nin etkisi altında hikâyesini yazan Dehlevî nin eserinde ana kahramanların sayısı azalmıģ, öyküye yeni konular eklenmiģtir. Leylâ ile ilgili konulara daha çok yer verilmesi öykünün tasavvufi yönünün kaybolmasına neden olmuģtur ( Levend, 1959: 35-43; Yavuz, 2005: 61). Kays ın dünyaya gelmesi onuruna babasının kabilesine ve yabancılara ziyafet vermesi, Kays ın doğumu kutlanırken bir falcının, Kays ın annesine oğlunun iyi özelliklere sahip biri olacağını ancak aģk yüzünden çılgına döneceğini söylemesi, babasının Nevfel den yardım istemesi, Mecnûn un Nevfel e savaģtan vazgeçmesi için yalvarması, Mecnûn un Nevfel in kızı Hatice ile evlendirilmesi, Mecnûn un bülbülle konuģması, Mecnûn un Leylâ nın diyarında gördüğü hasta bir köpeği sevmesi, Mecnûn u rüyasında gören Leylâ nın, devesinin mahmiline binerek onu aramaya gitmesi ve iki aģığın baģbaģa konuģmaları, Leylâ nın kırda arkadaģları ile eğlenmeye gittiği bir günde orada Mecnûn un gazelini okuyan bir müzisyenin Leylâ ya Mecnûn un öldüğüne dair yanlıģ haber vermesi, Leylâ nın öldüğü haberini duyan Mecnûn un Ģarkılar söylerek Leylâ nın cenazesine katılması ve Leylâ toprağa verileceği sırada üzerine kapanarak ölmesi, Dehlevî nin öyküye kazandırdığı yeni konu ve yorumlardır (Brend, 2003: 13-17). Fars edebiyatında Leylâ ve Mecnûn konusunu ele alan bir diğer Ģair Molla Câmî dir (öl. 1492). ġair, 889/1484 yılında tamamladığı eserinin baģında Nizâmî ve Dehlevî yi över. Ancak Câmî hikâyesini Nizâmî ve Dehlevî nin anlatımlarındaki Leylâ ve Kays ın okulda tanıģmaları yerine, Arap kaynaklarındaki ikinci söylenti olan Leylâ nın güzelliğini duyan yetiģkin Kays ın, Leylâ nın kabilesini ziyareti sırasında Leylâ yı görüp aģık olması konusundan yola çıkarak yazar. Öykü, Leylâ nın Mecnûn un aģkını denemek istemesi ve ona ilk baģta yüz vermemesi ile devam eder. Bunun bir hile olduğunu anlayan Kays sevincinden bayılır. Kendine geldikten sonra her ikisi de aģkları için yemin ederler. Kays artık Mecnûn ismini alır. Çöllere düģen Mecnûn un aģkını ve Ģiirlerini duyan zamanın halifesi onu saraya davet eder ve ondan Leylâ için yazdığı Ģiirleri okumasını ister. ġiirlerden etkilenen halife Mecnûn a Leylâ nın

38 8 babasından, Leylâ yı ona isteyeceğini söyler. Ancak Mecnûn bu teklifi dinlemez ve tekrar çölün yolunu tutar. Mecnûn Hicaz a giden Leylâ nın kabilesini takip ederek Leylâ ile görüģür iki aģık birlikte Kâbe yi ziyaret ederler. Mecnûn bir seferinde koyun postu giyerek, diğerinde ise Leylâ nın fakirlere çorba dağıttığını duyarak eline aldığı kırık bir kaseyle bir dilenci kılığında Leylâ yı görmeye gider. Mecnûn, geçen bir kafile içinde Leylâ yı görerek onunla konuģur. Son görüģmelerinde ise Leylâ yı tanımaz. Câmî nin ilahi aģkı konu edinen öyküsünde, Mecnûn tutkulu aģkın, Leylâ ise Tanrı nın güzelliklerinin sembolü olarak anlatılmıģtır (Levend, 1959: 44-58; Simpson, 1997: 192-3). Nizâmî, Dehlevî ve Câmî nin öyküsünden yararlanarak Leylâ ve Mecnûn hikâyesini kaleme alan Hâtifî (öl. 1512) pek çok yeni konu ve motiflerle öyküsünü oluģturmuģtur. Öykü, Nizâmî nin anlatımında olduğu gibi Leylâ ve Kays ın okula gönderilmeleri ile baģlar. Babasının Mecnûn u derviģe götürmesi motifi Mektebî den alınmıģtır. Mecnûn un kör dilenci kılığında Leylâ yı görmeye gitmesi, Mecnûn un Leylâ nın köpeğini görünce ayağına kapanması, kervanını kaybeden Leylâ nın Mecnûn la çölde karģılaģmaları gibi konulardan bazıları Hâtifî den etkilenen Türk Ģairler Hamdî ve Fuzûlî nin eserlerinde yeniden yorumlanmıģtır (Levend, 1959: 76-85). Mektebî-i ġirâzî nin (öl. 1511) 3160 beyitten oluģan Leylâ ve Mecnûn mesnevisinde Nizâmî etkisi görülür. Timurlu hükümdarı Hüseyin Baykara devrinde ( ) devlet hizmetinde bulunan Türkçe ve Farsça eserler veren Nizameddin Ahmed Süheylî (öl. 1513) bu hikâyeyi Farsça yazmıģtır (Yavuz, 2005: 61). II. 3. TÜRK EDEBĠYATINDA LEYLÂ ve MECNÛN Türk edebiyatında Leylâ ve Mecnûn hikâyesi ilk defa Ģair GülĢehrî nin (öl. 1335?) 1313 yılında yazdığı Mantıku t-tayr adlı eseri içinde yer alan Dâsitân-ı Leylâ vü Mecnûn baģlığı altında yetmiģsekiz beyitlik bir bölümle karģımıza çıkar.

39 9 Eserde, Mecnûn un efsaneleģmiģ olan aģkı Tanrı ya karģı duyulan gerçek aģkı anlatmak için örnek olarak kullanılmıģtır. GülĢehrî den sonra ÂĢık PaĢa (öl. 1333) 1330 yılında yazdığı Garibnâme isimli eserinin içerisinde Tanrı ya ulaģmak için yine örnek olarak Mecnûn un aģkını otuz üç beyit içinde anlatır (Levend, 1959: ; Yavuz, 2005: 61). 15. yüzyılın ikinci yarısında Türkistan ın Horasan bölgesinde hüküm süren Timurlu Sultan Hüseyin Baykara nın dostu ve devlet adamı olan Alî ġîr Nevâyî (öl. 1501), Leylâ vü Mecnûn mesnevisini yaklaģık olarak 1484 yılında kaleme almıģtır. Nevâyî, eserini yazarken Nizâmî, Dehlevî ve Süheylî den yararlanmakla birlikte, konu üzerinde değiģiklikler yapmıģ ve yeni motifler eklemiģtir (Yavuz, 2005: 61). Leylâ ve Mecnûn hikâyesi Türk edebiyatında ilk defa bağımsız bir eser olarak Edirneli ġâhidî tarafından kaleme alınmıģtır beyitlik eser bilinen Leylâ ve Mecnûn hikâyelerinin en uzunudur. ġâhidî, Nizâmî ve Dehlevî nin eserlerinden faydalanarak hikâyesini yazmıģtır (Levend, 1959: ; Macit, 2006: 63). Anadolu da Osmanlı Ģairleri arasında Leylâ ve Mecnûn konusu ġâhidî den sonra ikinci olarak BehiĢtî (öl. 1501) tarafından yaklaģık olarak 1484 yılında yazılmıģtır. ġair eserinin sonunda hikâyeyi kendinden önce yorumlayan Nizâmî, Dehlevî ve Câmî nin isimlerinden bahseder ancak eserinde adını andığı bu üç Ģairin etkisi görülmez (Levend, 1959: ; Macit, 2006: 64). Osmanlı Ģairi Hamdullah Hamdî nin (öl. 1503) 1500 yılında yazdığı Leylâ ve Mecnûn mesnevisi büyük ölçüde Nizâmî ve Hâtifî etkileri taģımaktadır. Eserinde hakiki aģkın önemi üzerinde duran Hamdî, mecazi aģkı hakiki aģka eriģmek için geçilmesi gereken bir köprü olarak görür (Macit, 2006: 64). Türk Edebiyatı nın Ġlk Klasik Dönemi ( ) hamse Ģairlerinden Ahmed Rıdvân ın yılları arasında kaleme aldığı düģünülen Leylâ vü Mecnûn u Nizâmî ve Hâtifî nin eserlerinin izlerini taģır. Fuzûlî den (öl. 1556)

40 10 önce bu dönem içinde Leylâ ve Mecnûn mesnevisi yazan diğer Türk Ģairleri arasında Celîlî (öl. 1569), Sevdâ î, Hakîrî, Larendeli Hamdî, Celâlzâde Salih Çelebi (öl. 1565) yer almaktadır (Levend, 1959: ). II Fuzûlî: Hayatı, Edebi Kimliği ve Eserleri II Hayatı Hayatı ile ilgili çok az bilgi bulunan Fuzûlî, Matla u l-i tikâd adlı eserinin ön sözünde asıl adının Mehmed, babasının adının Süleymân olduğunu söyler. Fuzûlî nin doğduğu tarih ve yer hakkında bilinenler kesin değildir. Kendi sözü olan MenĢe ve mevlidim Irâk (888) ibaresinin ebced karģılığı olan 888/1483 doğum tarihi olarak kabul görmektedir (ġentürk, 1999: 281). Farsça Divan ında Akkoyunlu hükümdarlarından Elvend Beyi için (öl ) yazmıģ olduğu kasidede elli yıldan bu yana Ģiir yazdığını belirtmesinden hareketle Ģairin 1480 de veya bu tarihten birkaç yıl sonra doğmuģ olabileceği varsayılmaktadır (Mazıoğlu, 1997: 10). Fuzûlî nin doğduğu yer hakkında bilinenler ise Ģair tezkirelerinden öğrenilmektedir. ÂĢık Çelebi (öl. 1571), Lâtîfî (öl. 1582), Ahdî (öl. 1593), Gelibolulu Mustafa Âlî (öl. 1600) tezkirelerinde Ģairin bazı Ģiirlerinde geçen Bağdâdî ifadesinden ve genellikle Fuzûlî-i Bağdâdî olarak anılmasından hareketle onun Bağdat ta doğduğunu söylerler. Kınâlızâde Hasan Çelebi ye (öl. 1604) göre Hille de, Riyâzî ye (öl. 1644) göre ise Kerbelâ da doğmuģtur (Karahan, 1996: 240; Ġpekten, 1999: 24). Fuzûlî nin Türkçe ve Farsça Divan larının önsözünde Irâk-ı Arab da doğup büyüdüğünü ve bütün ömründe baģka bir yere gitmediğini, Kerbelâ toprağının diğer ülkelerin toprağından daha Ģerefli olduğunu belirtmesi onun Kerbelâlı olabileceğine kanıt olarak gösterilmektedir (Huri, 1970: 12; Karahan, 1996: 241). Fuzûlî, Irâk-ı Arab adı verilen bölgede yaģayan Akkoyunlu Türkmenleri nin Bayat boyundandır (Dakukî, 1996: 55). ġairin mahlası olan Fuzûlî kelimesi, hem kendini ilgilendirmeyen iģlere karıģıp lüzumsuz sözler söyleyen, edebe aykırı

41 11 hareket eden kimse hem de yüce, üstün, erdemli, olgun anlamlarını içermektedir. Bu mahlası seçmesinin nedenini Farsça Divan ının önsözünde anlatan Ģair, yazmaya baģlarken günlerce mahlas aradığını, her yazdığı mahlasın bir baģka Ģair tarafından kullanıldığını, sonuç olarak kimsenin sevmeyeceği Fuzûlî mahlasını seçtiğini ve böylece isim benzerliğinden doğan karıģıklık endiģesinden kurtulduğunu söyler (Doğan, 1999: ). ġairin babasının Hille müftüsü olduğu, ilk bilgileri babasından aldığı, daha sonra Rahmetullah adlı bir hocadan ders gördüğü, hatta hocasının kızına aģık olduktan sonra Ģiir yazmaya baģladığı rivayet edilmektedir. Çok iyi bir eğitim gördüğü, eserlerinden anlaģılan Fuzûlî, Türkçe Divan ının önsözünde felsefe, mühendislik ve dinle ilgili aldığı eğitimlerden söz eder (Karahan, 1996: 241; Doğan, 1996: 83). Safevi hükümdarı ġah Ġsmaîl ( ) 1508 de Bağdat ı ele geçirdiğinde Fuzûlî edebiyat alanında oldukça gözde ve çevresinde tanınmıģ genç bir Ģairdir. ġah Ġsmâil in Özbek ġeybânî Han ı ( ) mağlup ederek ortadan kaldırdıktan sonra kafasını Ģarap kadehi yapması, Fuzûlî nin ilk eserlerinden biri olan Beng ü Bâde de konu olmuģ ve Ģair ġah Ġsmâil e hayranlık ve takdirlerini belirtmiģtir (Karahan, 1996: 241). Ġbrahim Dakûkî ise Fuzûlî nin Arapça kasidelerinden hareketle, kısa bir süre himayesine girdiği MuĢa Ģai hükümdarı Ġbn Felâh la yakınlığının izlerini ortadan kaldırmak için, esrara düģkünlüğü ile tanınan bu hükümdarla, Ģaraba olan düģkünlüğü bilinen ġah Ġsmâil in mücadelesini konu alan Beng ü Bâde yi yazdığını belirtmektedir. Fuzûlî, Ģahın yakınında bulunup onun ilgisini çekebileceğini düģünerek, Farsça iki gazelinde Safevîlerin baģkenti olan Tebriz e gitmek istediğini söyler. Osmanlıların Bağdat valisi Cafer Bey için yazdığı Farsça bir kasidesinde ise fakirlikten kurtulmak için Anadolu ya da Hindistan a gitmeyi düģündüğünü söyler (Dakûkî, 1996: 53-68). Fuzûlî, Safevilerin Bağdat valilerinden Musullu Ġbrahim Han ın ilgi ve himayesini görmüģtür. Ġbrahim Han ın, yeğeni Zülfikar han tarafından öldürülmesinden sonra, Fuzûlî nin Safevîlerin ileri gelenleri arasında herhangi bir himaye bulamadığı ve Bağdat tan ayrılarak olasılıkla Hille ye dönmüģ olabileceğini

42 12 düģündürmektedir. Fuzûlî nin 1527 yılından baģlayarak Kanûnî Sultan Süleyman ın ( ) 24 Kasım 1534 te Bağdat ı fethine kadar geçen sürede nasıl yaģadığı bilinmemektedir. Kanûnî nin Bağdat ı savaģsız teslim alıp halkın çoģkun sevgisiyle karģılandığında Fuzûlî de: Geldi burc-i evliyâya PâdiĢâh-ı nâm-dâr (941) fetih tarihini düģürdüğü ve Bağdat ı tasvir ettiği meģhur kasidesini yazarak padiģaha sunmuģtur (Ġpekten 1999: 25). Osmanlı ordusu dört ay kadar Bağdat ta kalarak kıģı burada geçirmiģtir. Bu dönemde Fuzûlî, Kanûnî Sultan Süleyman baģta olmak üzere Sadrazam Ġbrahim PaĢa ya, NiĢancı Celâl-zâde Mustafa Çelebi ye ve Kazasker Kadir Çelebi ye sunduğu kasidelerle edebi kimliği açısından verimli bir dönem geçirmiģ ayrıca Osmanlı devlet adamlarının himaye ve yardımını istemiģtir (ġentürk, 1999: 281). ġair 942/1535 de tamamlayarak Osmanlılar ın Bağdat valisi Üveys Bey e sunduğu Leylâ ve Mecnûn mesnevisinde bir yandan Kanûnî yi övmeye devam ederken, bir yandan da padiģahının kendisine değer vermemiģ olmasından yakınır. Bütün bu yazdıklarının karģılığı olarak Fuzûlî ye Bağdat vilayeti vakıf gelirinin artan kısmından günde 9 akçe maaģ bağlanması konusunda padiģah buyruğu çıkmıģtır. Ancak Ģair bu parayı alamadığını belirterek, Ġstanbul a NiĢancı Celâl-zâde Mustafa Çelebi ye hoģnutsuzluğunu belirten meģhur Şikâyetnâme sini yazmıģtır (ġentürk, 1999: 281). Fuzûlî, Osmanlı ordusunda bulunan Hayâlî Bey ve TaĢlıcalı Yahyâ Bey gibi Ģairlerle de tanıģmıģtır. Kanûnî nin oğlu Bayezid ile mektuplaģtığı, Ģehzadenin mektubuna yazdığı bir cevaptan anlaģılmaktadır. Ayrıca Fuzûlî, Rüstem PaĢa ya da sadrazam olması dolayısı ile tebrik için iki kaside yazmıģtır (Ġpekten, 1996: 33-36). ġiî mezhebinden olan Fuzûlî, peygamber ve ailesine, oniki imama içten bir sevgiyle bağlıdır. Hadîkatü s- süedâ da olayları, özellikle Hüseyin in Kerbelâ da