S ı ra Aral ığı ve Potasyum Humat Uygulamas ı n ı n Bezelyenin Verim ve Baz ı Özelliklerine Etkisi

Transkript

1 TARIM BILIMLERI DERGISI 2004, 10 (1) S ı ra Aral ığı ve Potasyum Humat Uygulamas ı n ı n Bezelyenin Verim ve Baz ı Özelliklerine Etkisi Hatice BOZOĞLU' Erkut PEKŞ EN' Ali GÜLÜMSER 1 Geli ş Tarihi: Özet: Bu çal ışma, farkl ı s ıra aral ı klar ı nda yetiştirilen bezelye çeşitlerine potasyum humat uygulamas ı n ı n bezelyede taze bakla verimi ve baz ı özellikleri üzerine etkisini belirlemek amac ı yla yap ı lm ışt ı r. Çal ışma, Samsun koşullar ı nda iki y ıl süre ile 3 tekrarlamal ı olarak tesadüf bloklar ı nda bölünen bölünmü ş parseller deneme deseninde yürütülmü ştür. Ana parsellere %12'lik humik asit içeren potasyum humat (kontrol, 200 ml/da), alt parsellere çe şitler (Utrillo ve Sprinter), alt alt parsellere s ıra aral ığı (20, 30, 40 cm) faktörleri yerle ştirilmi ştir. Ekimler her iki y ılda da Kas ı m ay ı nda yap ı lm ışt ı r. Çal ışmada bitkide bakla say ısı, baklada tane say ı s ı, bakla uzunlu ğu, taze bakla verimi, taze tane verimi, tanelenme oran ı, 9.5 mm elek üstü tane oran ı, tanede kuru madde ve ham protein oranlar ı tespit edilmi ştir. Potasyum humat uygulamas ı n ın bitkide bakla say ı s ı, bitki ba şı na taze bakla verimine etkisi istatistiksel olarak önemli, tanenin kuru madde oran ı na etkisi ise çok önemli bulunmu ştur. Bakla say ıs ı, bakla uzunlu ğ u, tanelenme oran ı, 9.5 mm elek üstü tane oran ı, bitki ba şı na taze bakla verimi, taze tane verimi ve tanenin kuru madde miktar ı bak ı m ından çe şitler aras ı nda istatistiksel olarak çok önemli, baklada tane say ı s ı bak ı m ından da önemli fark tespit edilmi ştir. Sprinter çeşidinde bitkide bakla say ıs ı (12.84 adet), baklada tane say ısı (6.11), tanelenme oran ı (%50.56) ve dekara verim daha yüksek bulunurken, Utrillo çe şidinin bakla ve tanelerinin iri olmas ı nedeniyle bitki başı na taze bakla (73.1 g) ve taze tane verimi (26.44 g) daha yüksek bulunmu ştur. Değ işen s ı ra aras ı mesafelerinin de bitkide bakla say ı s ı, baklada tane say ı s ı, taze bakla verimi ve tanenin ham protein oran ı üzerinde istatistiksel olarak etki etti ği tespit edilmi ştir. En yüksek bitki taze bakla verimi 40 cm s ı ra aral ığı nda (71.4 g) elde edilmi ştir. Anahtar Kelimeler: bezelye, çe şit, s ıra aras ı, potasyum humat, humik asit Effect of Row Spacing and Potassium Humate Application on Yield and Some Traits of Peas Abstract: This study was conducted to determine the effects of potassium humate application and row spacing on some traits and fresh pod and fresh seed yield of pea, in Samsun conditions. The study was planned in split-split plots in randomized complete block desing with three replications for two years. Potassium humate application (control and 2000 ml/ha), pea cultivars (Utrillo and Sprinter) and row spacing (20, 30 and 40 cm) were placed to main, sub and sub-sub plots, respectively. Seed sowing was performed in November in both years. Some plant traits such as the number of pod per plant, number of seed per pod, pod length, fresh pod yield, fresh seed yield, the ratio of fresh seed weight to fresh pod weight, seed ratio remained above 9.5 mm sieve, seed dry matter and crude protein content were also determined. The effects of potassium humate on the number of pod per plant and fresh pod yield per plant was significant as statistically. Dry matter content of seed was affected from potassium humate highly significantly. Highly significant differences were determined among the pea cultivars in terms of number of pods per plant, fresh pod and seed yield per plant, dry matter content of seeds, pod length, rate of fresh seed weight to fresh pod weight and seed weight remained above 9.5 mm sieve. The number of seeds per pod significantly differed among the pea cultivars. Sprinter cultivar was superior than Utrillo cultivar for the number of pod per plant (12.84), number of seed per pod (6.11), rate of fresh seed weight to fresh pod weight (50.56%). Fresh seed yield (26.44 g/plant) and pod yield (73.1 g/plant) of Utrillo cultivar were found higher than Sprinter cultivar due to having large pod and seeds. The effects of row spacing on the number of pod per plant, number of seed per pod, fresh seed yield per plant and seed crude protein content were significant. The highest fresh pod yield (71.4 g/plant) was obtained from 40 cm row spacing. Key Words: pea, cultivar, row spacing, potassium humate, humic acide Giri ş Bezelye protein, vitamin ve mineral madde (demir ve özellikle fosfor) içeri ği bak ı m ı ndan zengin, ayn ı zamanda tane proteini insan beslenmesinde mutlak gerekli amino asitleri içermesi nedeniyle de önemli bir üründür. Taze ve kuru tane amaçl ı tüketilmesine ra ğ men gerek dünyada gerekse ülkemizde di ğer baklagil cinslerine göre daha az ekim alan ı na sahip bir bitkidir. Dünyada taze amaçl ı ekim alan ı ha, ortalama taze meyve verimi ise kg/da'd ı r. Kuru tane amaçl ı ekim alan ı ise ha olup verimi de kg/da'd ı r. Ülkemizde taze baklas ı için 8700 ha, kuru tanesi için ise 1250 ha alanda ekim yap ı lmaktad ı r. Ülkemizin kuru tane verimi kg/da ile dünya ortalamas ı n ı n üzerinde, taze meyve verimi kg/da ile dünya ortalamas ı n ı n alt ı ndad ı r (Anonymous 2002). Çukurova şartlar ı nda 15 bezelye çeşidinde verimi belirlemek üzere yap ı lan bir çal ışmada, en yüksek bakla veriminin dekara 1279 kg oldu ğ u tespit edilmi ştir (Paksoy ve ark. 1995). Samsun şartlar ı nda k ış l ı k ve yazl ı k ekimlerde farkl ı bezelye çe ş itlerinde taze bakla veriminin kg/da oldu ğu ve k ış l ı k ekimlerin verimi yükseltti ğ i belirlenmi ştir (Gülümser ve ark. 1994). Yine Pekşen ve ark. (2002) taraf ı ndan Samsun ko ş ullar ı nda yap ı lan ba ş ka bir çal ışmada Utrillo ve Sprinter bezelye çeşitlerinin taze tane verimi için sonbaharda 20 cm s ı ra aral ığı na ekilmesi önerilmi ştir. ' Ondokuz May ıs Üniv. Ziraat Fak. Tarla Bitkileri Bölümü-Samsun

2 54 TARIM BILIMLERI DERG İ S İ 2004, Cilt 10, Say ı 1 Ülkemizde son y ı llarda bezelye tüketimi, g ıda sanayinin geli şmesine paralel olarak özellikle konserve ve dondurulmu ş ürün şeklinde artma e ğ ilimindedir. Birim alandan daha fazla ürün kald ırman ın yollar ından biri uygun yeti ştirme tekniklerinin belirlenmesidir. Bunlardan en önemlisi gübreleme olup son y ı llarda organik gübrelerin kullan ı m ı artmaktad ı r. Organik madde ve humus kolloidal yap ıs ından dolay ı topraklar ın fiziksel özelliklerine dolay ı s ıyla o ortamda yeti şen bitkiler üzerine önemli bir etkiye sahiptir. Humus genel ismi ile an ı lan polimerik polihidroksi asitler üç gruba ayr ı l ı r. Bu asitlerin bazda çözünen k ı sm ı na humik asit denmektedir. Bunlar suda çözünememekte, çözünür hale gelebilmeleri için sodyum ya da potasyum tuzuna dönü ştürülmeleri gerekmektedir (Kunç 2002). Humik asit, ayr ışm ış organik maddede, turba, kömür yataklar ı ve toprakta bulunan, özellikle demir gibi metal katyonlarla şelat olu şturma yetene ğinde olan kompleks makro organik moleküllerdir (Rahway 1991). Bitki büyümesi üzerine humik maddelerin te şvik edici etkilerinin genellikle makro besin maddesi al ı m ındaki art ış ile ili şkili olduğu belirlenmi ştir (Pilanal ı 2002). Humik asit bitki geli şimini, toprakta iyon de ğ i şimi yaparak bitkinin kullan ı m ına sunmas ı ile direkt art ırabilmektedir. Ayn ı zamanda topraktaki mikrobiyal aktiviteyi art ı rmak suretiyle bunlar ın sonucunda olu şan hormonlarla, dolayl ı olarak da etkileyebilmektedir (Voughan ve Linehan 1976). Humik asit, birim kuru madde yap ı m ı için gerekli transprasyonu azaltarak bitki su tüketimini azalt ıp, kök hücre geçirgenli ğini değ iştirerek hem seçicili ği hem de minerallerin ve suyun absorbsiyon h ız ı n ı art ı rmaktad ı r. Fotosentez ve solunumu art ı rmas ı yan ında bitkide azot, fosfor ve karbonhidrat metabolizmas ı üzerindeki etkisinden dolay ı mineral madde tüketimini azalt ı r. Kök ve sürgünlerin büyümesi ve olu şumu üzerine de olumlu etkiye sahiptir (Mustin 1987). İ ki farkl ı humik asit kayna ğı n ı n O, 30, 60, 90 ve 120 ppm ilavesi ile olu şturulan besin çözeltisinde yeti ştirilen fasulye bitkisinde, humik asidin bitki kuru a ğı rl ığı na etkisi istatistiksel olarak önemli bulunmazken, farkl ı humik asit dozlar ı n ın N, P, Fe, Mn, Ca, Cu, Zn gibi elementlerin al ı n ı m ı na etkisi önemli olarak tespit edilmi ştir (Sözüdo ğru, 1996). Yerf ıst ığı nda yürütülen bir ba şka çal ışmada, humik asit uygulamas ı n ın bitki kuru a ğı rl ığı na etki etmedi ği buna kar şı l ık bitkilerin aktif demir, toplam demir al ın ı m ı n ı ve klorofil içeri ğini art ı rd ığı belirlenmi ştir (Güne ş ve ark. 1997). Bu çal ışma, Samsun ko şullar ında k ış l ı k olarak farkl ı bitki s ı kl ı klar ı nda yeti ştirilen bezelye çe şitlerine humik asit içeren potasyum humate uygulamas ı n ın etkisi olup olmad ığı n ı belirlemek amac ıyla yap ı lm ışt ı r. Materyal ve Yöntem Humik asit kayna ğı olarak Potasyum Humat (12 g- 1 H- Polymeric Polyhydroxy Acides), bezelye çe şidi olarak da ticari firmalardan al ınan ve bölgede yeti ştiriciliği yap ı lan Sprinter ve Utrillo kullan ı lm ışt ır. Utrillo, 71 günde taze, 95 günde ise kuru olgunlu ğa ula şan, büyük baklal ı (13 cm), bakla şekli sivri, yuvarlak taneli, sofral ı k ve konservecilik kalitesi çok iyi olan Amerikan orjinli bir çe şittir. Sprinter çe şidi ise ATAE taraf ı ndan 1984 y ı l ı nda tescil ettirilmi ş, taze olgunlu ğa ve kuru olgunlu ğa günde gelen, baklalar ı orta uzunlukta (8-9 cm) ve yuvarlak sofral ı k ve konservelik bir çe şittir. Çal ışma Samsun ko şullar ında Ondokuz May ı s Üniversitesi Ziraat Fakültesinin denizden yüksekli ği 120 m olan deneme arazisinde yürütülmü ştür. Yap ılan toprak analiz sonuçlar ına göre deneme topraklar ı n ı n, killi-t ı ni ı, hafif asit, kireçsiz, tuzsuz, fosfor ve potasyum bak ı m ı ndan zengin, organik madde miktar ı n ı n orta düzeyde oldu ğ u tespit edilmi ştir. Ekimin yap ı ld ığı tarihten taze bakla hasad ı n ın sonuna kadar olan dönemde birinci y ı l (1997) ya ğış toplam ı 462 mm ve ayl ık s ı cakl ık ortalamas ı 9.2 C, ikinci y ıl (1998) ise s ı ras ıyla mm ve 11.2 C olarak saptanm ışt ı r. Çal ışma bölünen bölünmü ş parseller deneme deseninde 3 tekrarlamal ı olarak y ı llar ı aras ı nda 2 y ıl süre ile yürütülmü ştür. Ana parsellere potasyum humat uygulamas ı (kontrol ve 200 ml/da), alt parsellere çe şitler (Sprinter ve Utrillo) ve alt alt parsellere s ı ra aras ı mesafeleri (20, 30, 40 cm) yerle ştirilmi ştir. Ekimler birinci y ı l 6 Kas ı m 1997, ikinci y ıl ise 13 Kas ı m 1998 tarihlerinde her parselde 5 s ıra olacak şekilde yap ı lm ışt ı r. 20 cm s ı ra aral ığı ndaki ekimlerde m 2'de 50, 30 cm s ıra aral ığı nda 33 ve 40 cm'de 25 bitki yer alm ışt ı r. Potasyum humat dekara 200 nnl hesab ıyla birinci y ı l 26 Şubat'ta, ikinci y ı l 10 Mart'ta bitkilerin vegetatif büyüme devresinde yapraktan uygulanm ışt ır. Denemede sulama yap ı lmam ışt ı r. Çal ışmada, bitkide bakla say ıs ı, baklada tane say ı s ı, bakla uzunlu ğu, taze bakla a ğı rl ığı, taze tane verimi, tanelenme oran ı, 9.5 mm elek üstü tane oran ı, tanede kuru madde ve ham protein oran ı tespit edilmi ştir. Istatistik analizler y ı llar üzerinden birle ştirilerek TARIST program ında yap ı lm ış, çoklu karşı laşt ı rmalarda ise DUNCAN testi kullan ı lm ışt ı r. Bulgular ve Tart ışma Farkl ı s ı ra aral ığında yeti ştirilen Utrillo ve Sprinter bezelye çe şitlerine humik asit içeren potasyum humat uygulamas ın ın etkisini belirlemek amac ıyla yap ı lan çal ışmada baz ı bakla özelliklerine ait ortalamalar Çizelge 1'de verilmi ştir. Bitkide bakla say ıs ı : Verimi etkileyen en önemli özelliklerden biri olan bitkide bakla say ıs ı bak ı m ı ndan y ı llar, çe şitler, s ı ra aral ı klar ı, çeşit x potasyum humat x s ı ra aral ıklar ı interaksiyonlar ı aras ında çok önemli (P<0.01), potasyum humat ve çe şit x potasyum humat interaksiyonunun ise önemli (P<0.05) oldu ğu tespit edilmiştir. Birinci y ıl 8.29 adet olarak belirlenen bakla say ısı, ikinci y ıl adet olarak saptanm ışt ı r. Y ıllar aras ındaki istatistiksel farkl ı l ık %1 düzeyinde çok önemli bulunmu ştur (Çizelge 1). Birinci y ıl toplam ya ğışı n fazla olmas ına ra ğ men, özellikle çiçeklenmenin görüldü ğü nisan ay ında ya ğışı n az olmas ı (19.6 mm) ve bakla ba ğlayan çiçek say ı s ı n ı azaltarak bitkide bakla say ı s ı n ı n dü şmesine neden olmuştur. Çal ışmada bitkide bakla say ısı adet olarak en fazla potasyum humat uygulanan, 30 cm s ı ra aral ığı nda yeti ştirilen Sprinter çe şidinden elde edilmi ştir. Bakla say ı s ı, Ahmed ve ark. (1999)'n ı n İslamabad şartlar ında yapt ıklar ı bir çal ışmada bitki ba şına elde ettikleri maksimum bakla say ıs ından (23 adet) daha dü şük tespit edilmi ştir. Sprinter çe şidinde bitki ba şına bakla say ı s ı (12.84 adet) Utrillo çe şidine (7.95 adet) göre daha yüksek olduğu belirlenmi ştir. S ıra aral ığı artt ıkça bitki başına bakla say ısı da artm ışt ır. En fazla bakla, 40 ve 30 cm s ıra aral ıklar ında (11.12 ve adet/bitki) belirlenmi ştir. Kara ve Ünver (2000), Ankara ko şullar ı nda

3 BOZOĞLU, H., E. PEKŞ EN ve A. GÜLÜMSER, "S ıra aral ığı ve potasyum humat uygulamas ı n ı n bezelyenin verim 55 ve baz ı özelliklerine etkisi" ayn ı s ı ra aral ı klar ı n ı denedikleri çal ış mada, en yüksek bakla say ı s ı n ı 40 cm s ı ra aral ığı ndan (6.44 adet) elde ettiklerini, bunu aralar ı nda istatistiksel fark olmayan 30 cm s ı ra aral ığı n ı n izledi ğini bildirmi şlerdir. Finlandiya'da yaprakl ı ve yapraks ız bezelyelerde m 2'de tohum olacak şekilde yap ı lan bir çal ışmada, tüm çe ş itlerde ekim s ı kl ığı n ı n azalmas ı ile bitkide bakla say ı s ı n ı n artt ığı tespit edilmi ştir (Yadav ve ark. 1993). Çal ışmada potasyum humat uygulamas ı n ı n kontrole göre bitkide bakla say ı s ı n ı artt ı rd ığı belirlenmi ştir. Potasyum humat x çe ş it interaksiyonu incelendi ğ inde bakla say ı s ı n ı n Sprinter çeşidinde, Utrillo çe ş idine göre daha yüksek oldu ğu ve potasyum humat uygulamas ı na daha olumlu tepki verdi ğ i saptanm ışt ı r (Çizelge 1). Baklada tane say ıs ı : Baklada tane say ı s ı na çe ş it, s ı ra aras ı mesafesi, potasyum humat x çe şit ve çe ş it x s ı ra aras ı interaksiyonunun istatistiksel olarak % 5 düzeyinde önemli etkisi oldu ğ u belirlenmi ştir. Baklada tane say ı s ı bak ımından Sprinter çe şidi (6.11 adet) Utrillo çe şidinden (5.75 adet) daha yüksek bulunmu ştur. S ı ra aral ığı artt ı kça bitkide bakla say ı s ı na benzer olarak bakladaki tane say ı s ı da artm ışt ı r. Baklada en yüksek tane say ı s ı 6.21 ile 40 cm, 5.89 adet ile de 30 cm s ı ra aral ığı ndan elde edilmi ştir. Finlandiya'da yap ı lan çal ışmada da benzer olarak birim alandaki bitki say ı s ı azald ı kça bakladaki tane say ı s ı n ı n artt ığı belirlenmi ştir (Yadav ve ark. 1993). Baklada en fazla tane say ı s ı potasyum humat uygulamas ı yap ı lmayan kontrol parselindeki Sprinter çe ş idinden (6.17 adet) elde edilmi ştir. Bunu aralar ı nda istatistiksel fark olmayan potasyum humat uygulanm ış Sprinter (6.04 adet) ve Utrillo (5.90 adet) çe şitleri izlemi ştir (Çizelge 1). Bitki ba şı na bakla say ı s ı ile baklada tane say ı aras ı nda (r= 0.411**) olumlu ve çok önemli ili ş ki oldu ğ u tespit edilmi ştir (Çizelge 3). Bakla uzunlu ğ u: Çal ışmada bakla uzunlu ğ u bak ı m ı ndan istatistiksel olarak sadece çe şit ve potasyum humat x çe şit interaksiyonun çok önemli oldu ğ u tespit edilmi ştir. Utrillo çe ş idinin bakla uzunlu ğ unun (9.72 cm) Sprinter çe şidine (6.89 cm) göre daha fazla oldu ğ u belirlenmi ştir. ve potasyum humat uygulamas ı bakla uzunlu ğ una etki etmemi ştir. Potasyum humat x çe şit interaksiyonu bak ı m ı ndan en uzun baklalar potasyum humat uygulanm ış Utrillo çe şidinde cm olarak saptanm ışt ır. Bunu ayn ı çe şidin potasyum humat uygulanmayan ortalamas ı (9.38 cm) izlemi ştir (Çizelge 1). Bakla uzunlu ğu ile bitkideki bakla say ı s ı aras ı nda (r= ") olumsuz ve çok önemli ili şki oldu ğ u belirlenmi ştir (Çizelge 3). Bitki ba şı na taze bakla verimi üzerine çe şit ve s ı ra aral ığı n ı n çok önemli (P<0.01), potasyum humat uygulamas ı n ın ise önemli (P<0.05) etkisi oldu ğ u belirlenmi ştir. Bitki ba şı na bakla verimi Utrillo çe ş idinde g, Sprinter çe şidinde ise g olarak tespit edilmi ştir. Sprinter çe şidinin bitkide bakla say ı s ı ve tanelenme oran ı Utrillo çe şidine göre daha yüksek olmakla birlikte bitki ba şı na bakla verimi, taze tane verimi ve 9.5 mm elek üstü tane oran ı n ı n daha dü şük oldu ğ u belirlenmi ştir. Potasyum humat uygulamas ı n ı n bitki ba şı na taze bakla verimi (68.2 g), potasyum humat uygulamas ı yap ılmayan kontrole (55.9 g) göre daha yüksek bulunmu ştur (Çizelge 2). En fazla bakla verimi 40 cm s ı ra aral ığı ndan (71.4 g) al ı n ı rken, bunu 30 cm s ı ra aral ığı Çizelge 1. Samsun koşullar ı nda farkl ı s ıra aral ığı mesafelerinde yetiştirilen ve potasyum humat uygulanan bezelye çe şitlerinin baz ı bakla özelliklerine ait ortalamalar Bitkide bakla say ıs ı (adet) I Çeşit art. (SA) Utrillo 7.95 b b Sprinter a** ab a** PHxÇ ort c b 8.15 c a* I. Y ı l 8.29 b PH ort b a* Il. Y ı l a** Baklada tane say ı s ı (adet) Çeş t (Ç) Utrillo 5.75 b b Sprinter 6.11 a* ab a* PHxÇ ort b 6.17 a* 5.90 ab 6.04 ab I.Y ı l 5.68 PH ort II.Y ı l 6.17 Bakla uzunlu ğ u (cm) Çeş t (Ç) Utrillo 9.72 a** Sprinter 6.89 b PHxÇ ort b 7.08 c a** 6.69 c I.Y ı l 8.04 PH ort II.Y *:0.05 düzeyinde önemli **:0.01 düzeyinde çok önemli

4 56 TARIM B İ L İ MLER İ DERG İ S İ 2004, Cilt 10, Say ı 1 Çizelge 2. Samsun ko şullar ı nda farkl ı s ı ra aral ığı mesafelerinde yeti ştirilen ve potayum humat uygulanan bezelye ça şitierinin verim ve tane özelliklerine ait ortalamalar Bitkide taze bakla verimi (g) Utrillo a** b Sprinter b ab a** PHxÇ ort I.Y ı l PH ort b 68.2 a* II.Y ı l Bitkide taze tane verimi (g) Çeş it (Ç) Utrillo a** Sprinter b PHxÇ ort I.Y a* PH ort II.Y ı l ' b Tanelenme oran ı (%) Utrillo b Sprinter a** PHxÇ ort I.Y ı l PH ort II.Y ı l mm elek üstü tane oran ı ( %) Çeş t (Ç) Utrillo a** Sprinter b PHxÇ ort I.Y ı l PH ort II.Y ı l Tanede kuru madde oran ı ( %) ÇeQt (Ç) Utrillo b Sprinter a** PHxÇ ort I.Y a** PH ort b a** II.Y ı l b Tanede ham protein oran ı ( %) Utrillo b Sprinter ab a* PHxÇ ort I.Y ı l a* PH ort ILY b *:0.05 düzeyinde önemli **:0.01 düzeyinde çok önemli (61.8 g) izlemi ştir. S ıra aral ığı art ı kça bitki ba şına bakla verimi art ış göstermi ştir. Ancak dekardaki bitki say ısı dikkate al ı n ı p verimler belirlendi ğinde 20 cm s ı ra aral ığı nda dekara 2.65 ton taze bakla elde edildi ğ i, 40 cm s ı ra aral ığı nda bu de ğerin 1.79 ton'a dü ştüğü tespit edilmi ştir ( Şekil 1). S ı ra aral ığı azald ı kça bitki ba şı na verim dü şmesine ra ğmen birim alanda daha fazla bitki olmas ı nedeni ile dekara verim artmaktad ı r. Cebula ve ark. (1987) iki bezelye çe şidinde 10, 15, 20, 25 ve 30 cm s ı ra aral ı klar ı n ı n etkisini ara şt ı rd ı klar ı denemede, en yüksek verimin 10 cm s ıra aral ığı nda elde edildi ğini, ancak kalite ve pazar durumu dikkate al ı nd ığı nda 30 cm s ıra aral ığı n ı n daha uygun oldu ğunu bildirmi şlerdir. GC141 bezelye çe şidinde fosfor, sulama ve s ı ra aral ığı n ı n etkilerinin ara şt ı r ı ld ığı bir çal ışmada, 25 cm s ı ra aras ı mesafenin 50 cm'den daha yüksek verim verdi ği ve bunun nedeninin de birim alandaki bitki say ıs ı n ın fazla oldu ğu ifade edilmi ştir (Kontturi 1990).

5 BOZOĞLU, H., E. PEKŞ EN ve A. GÜLÜMSER, "S ı ra aral ığı ve potasyum humat uygulamas ı n ı n bezelyenin verim 57 ve baz ı özelliklerine etkisi" Çizelge 3. Samsun koşullar ı nda farkl ı s ı ra aral ığı mesafelerinde yeti ştirilen ve potasyum humat uygulanan bezelye çeşitlerinin özellikleri ait korelasyon katsay ı lar ı Özellikler BBS BTS BU TO BTTV EO KMO HPO BTBV Bitkide bakla say ı s ı ** ** ** ** * (BBS) Baklada tane say ı s ı ** (BTS) Bakla uzunlu ğ u (BU) ** 0.481** 0.896** ** ** Tanelenme oran ı (TO) ** 0.452** ** Bitkide taze tane ** 0.351** ** verimi (BTTV) 9.5 mm elek üstü oran ı * ** (EO) Tanede kuru madde ** oran ı (KMO) Tanede ham protein oran ı (HPO) Bitkide taze bakla verimi (BTBV) 1 (26.44 g) Sprinter çe şidinden (17.87 g) daha yüksek olmu ştur. Potasyum humat uygulamas ı n ı n, taze tane verimine istatistiksel etkisi olmad ığı belirlenmi ştir (Çizelge 2). Taze tane verimi ile bitkide bakla say ı s ı (r= ") aras ı nda olumsuz ve çok önemli, bakla uzunlu ğu ile de (r= 0.481") olumlu ve çok önemli ili şki göstermi ştir (Çizelge 3). Şekil 1. Samsun koşullar ı nda potasyum humat uygulanan farkl ı s ı ra aral ığı nda ekilmi ş bezelye çe şitlerine ait taze bakla verimi (ton/da) Potasyum humat uygulamas ı bitkideki taze bakla verimini önemli derecede etkilerken (Çizelge 2), dekara taze bakla verimini 1.95 tondan 2.37 tona yükseltmi ştir (Şekil 1). Fasulyede yap ılan bir çal ışmada Agro-Lig ve Enersol (1 N KOH'de çözünen %12'lik s ıv ı humik asit çözeltisi)'un yapraktan %1 ve %2' lik uygulamalar ı n ı n verimi ve yapraktan al ı nan N, Ca, Mg, Zn ve Fe miktar ı n ı n artt ığı belirlenmi ştir (David, 1991). Bitkide taze bakla verimi ile baklada tane say ı s ı (r= 0.323"), bakla uzunlu ğ u (r= 0.629"), taze tane verimi (r= 0.386"), 9.5 mm elek üstünde kalan tane oran ı (r= 0.516") aras ı nda olumlu ve çok önemli, tanelenme (r= ") ve kuru madde oran ı (r= ") aras ı nda ise olumsuz ve çok önemli ili ş kiler bulunmu ştur (Çizelge 3). Taze tane verimi gerek taze gerekse kuru olarak tanelerin değerlendirilmesinde önemli bir özelliktir. Bitki ba şı na taze tane verimi bak ı m ı ndan istatistiksel olarak y ı llar aras ı nda önemli, çeş it aras ı nda çok önemli derecede farkl ı l ı k oldu ğu tespit edilmi ştir. Bitki ba şı na taze tane verimi birinci y ı l g, ikinci y ı l g olarak belirlenmi ştir (Çizelge 2). İ kinci y ı lda taze bakla a ğı rl ığı n ı n (71.31 g) birinci y ı la göre (52.87 g) daha yüksek olmas ı, tane a ğı rl ığı nda ise tam tersi bir durum görülmesi, bu y ı lda organik madde birikiminin daha çok baklalar ı n kabuk k ı sm ında oldu ğunu göstermektedir. Utrillo çe şidi bitki ba şı na bakla veriminde oldu ğ u gibi taze tane veriminde de Tanelenme oran ı : Tanelenme oran ı (taze tane a ğı rl ığı) taze bakla a ğı rl ığı ) bak ım ı ndan sadece çe şitler aras ı nda %1 düzeyinde istatistiksel farkl ı l ı k belirlenmi ştir. Sprinter çeşidinin tanelenme oran ı (%50.56), Utrillo çeş idinden (%44.99) daha yüksek bulunmu ştur. Utrillo çe şidinin bakla kabuklar ı n ı n daha kal ı n ve etli olmas ı tanelenme oran ı n ı dü şürmü ştür (Çizelge 2). Nitekim tanelenme oran ı ile bakla verimi aras ı nda (r= ") olumsuz ve çok önemli olarak tespit edilen ili ş ki bu durumu doğrulamaktad ı r (Çizelge 3). 9,5 mm elek üstü oran ı : Potasyum humat uygulamas ı ve s ı ra aral ığı mesafesinin 9.5 mm elek üstü tane oran ı na etkisi istatistiksel olarak önemli bulunmam ışt ı r. Bu özellik bak ı m ı ndan sadece çe şitler aras ı nda çok önemli (P<0.01) farkl ı l ı k tespit edilmi ştir. Utrillo çe şidi genetik olarak daha iri taneli oldu ğ undan 9.5 mm elek üstünde kalan tanelerin oran ı (%96.4), Sprinter çe ş idinden (%43.2) daha yüksek bulunmu ştur (Çizelge 2). Özellikle ülkemizde konservecilikte tanelerin iri ve hepsinin homojen büyüklükte olmas ı istenen bir özellik olup 9.5 mm elek üstü en iyi grup olarak kabul edilmektedir. Bu aç ıdan Utrillo çe ş idi daha üstün bir performans göstermektedir. Tanede kuru madde oran ı na y ıl, çe ş it, potasyum humat uygulamas ı, potasyum humat x çe şit interaksiyonu istatistiksel olarak %1 düzeyinde etkili olmu ştur (Çizelge 2). i şleminde di ğer faktörlerin ortalamas ı olarak %28.7 olan kuru madde oran ı, potasyum humat uygulamas ı sonucu %30.0'a yükselmi ştir. Humik asit, fotosentez ve solunumu art ırarak, bitkide azot, fosfor ve karbonhidrat metabolizmas ı üzerine etki eder. Bu özelli ğinden dolay ı bitkinin kuru madde oran ı n ı da art ı rmaktad ı r (Mustin, 1987). Daha küçük tanelere sahip Sprinter çeşidinde kuru madde oran ı (%30.1), Utrillo'dan (%28.5) istatistiksel olarak çok önemli farkl ı l ı k göstermiştir (Çizelge 2). Kuru madde oran ı ile bakla uzunlu ğ u (r= ") ve 9.5 mm elek üstü tane oran ı (r=

6 58 TARIM B İ L İMLER İ DERGISI 2004, Cilt 10, Say ı 1 aras ında olumsuz, tanelenme oran aras ında ise (r= 0.452**) olumlu ve çok önemli ili şki tespit edilmi ştir (Çizelge 3). Baklagillerin di ğer bitkilere nazaran beslenmede en önemli üstünlüklerinin ba şı nda protein miktar ı n ı n fazlal ığı gelmektedir. Bu özellik bak ı m ı ndan y ı l, s ı ra aral ığı ve çe şit x s ıra aral ığı interaksiyonu istatistiksel olarak %5 seviyesinde önemli bulunmu ştur (Çizelge 2). En yüksek ham protein oran ı 40 cm s ıra aral ığında (%31.3) belirlenmi ş, bunu aralar ında istatistiksel fark olmayan 30 cm s ı ra aral ığı (%30.7) izlemi ştir. Çe ş itlerin ham protein oran ı aç ı s ı ndan hem istatistiksel hem de rakamsal de ğer olarak farkl ı l ı k göstermedi ği tespit edilmi ştir. Ham protein oran ı ile bakla say ı s ı aras ında (r= *) olumsuz ve önemli ili şki belirlenmi ştir (Çizelge 3). Sonuç Humik asidin topraktaki fonksiyonlar ı ve özellikle de mineral maddelerin al ı mlar ına sa ğlad ığı yararlar bitki gelişimi için oldukça önemlidir. Çal ışmada potasyum humat uygulamas ı n ın kontrole göre hem bakla veriminde hem de kuru madde oran ında önemli art ışlar meydana getirdi ği belirlenmi ştir. Ancak çal ışmada kullan ı lan humik asit içeren potasyum humat miktar ı ticari olarak tavsiye edilen miktard ır. Bezelye için farkl ı doz miktar ın ı n belirlenmesi ve özellikle de mineral madde al ı n ı m ı ile ilgili çal ışmalar humik asit kullan ı m ı n ın yayg ı nla şmas ı n ı, bitki gelişimi ve verimi için daha do ğru sonuçlar ın al ı nmas ı n ı sa ğlayacakt ır. Bitkide bakla say ıs ı, baklada tane say ı s ı, bitkide taze bakla verimi en yüksek 40 cm s ı ra aral ığı ndan elde edilmi ştir. S ıra aral ığı art ıkça bitki ba şına verimin artt ığı ancak, dekara verimin azald ığı tespit edilmi ştir. Bezelye bölgemizde hem sonbahar hem de erken ilkbahar döneminde ekilebilen, özellikle taze ürünü pazara erken ç ı kar ılabilen, baklagil olmas ı nedeni ile topra ğa sağ lad ığı yararlar aç ı s ından önemli bir bitkidir. Taze tüketimi yan ında konserve ve dondurulmu ş g ıda sanayisi aç ıs ından da önemli bir üründür. Bu çal ışmada Utrillo çe şidinin Sprinter çe şidine göre bitkide bakla say ı s ı, baklada tane say ısı ve tanelenme oran ı bak ı m ından daha dü şük değerler vermesine kar şı l ı k, taze bakla ve taze tane veriminin daha yüksek, baklalar ı - n ın daha uzun, tanelerinin de daha iri oldu ğu belirlenmi ştir. Taze bezelye üretiminde üretim maliyetleri dikkate al ı nd ığında hasat ve i şçilik giderleri toplam maliyetin önemli bir k ı sm ı n ı olu şturmaktad ı r. Hasad ın gecikmesi baklalar ın d ış görünü şünün ve pazar de ğerinin azalmas ı na neden olmaktad ır. Hasad ı n k ısa zamanda ve elle yap ı lma zorunlulu ğu vard ı r. Bu nedenle üreticiler daha uzun, iri bakla ve.tanelere sahip, tanelenme oran ı yüksek ve bitkide bakla say ıs ı fazla olan çe şitleri tercih etmektedirler. Bu özellikler bak ı m ından Utrillo çe şidi daha avantajl ı görülmektedir. Ancak bölgeye ve de ğ i şik kullan ı m şekillerine uygun çe şitlerin ve yeti ştirme tekniklerinin belirlenmesine yönelik çal ışma say ıs ı son derece s ı n ı rl ıd ı r. Bu konularda yap ılacak kapsaml ı çal ışmalara ihtiyaç duyulmaktad ı r. Kaynaklar Ahmed, C. M. S, F. Mahmood, M. A. Khokhor, Evaluation of some yield components of pea (Pisum sativum) cultivars under Islamabad conditions. Sarhad Journal of Agriculture 15 (4) Anonymous, subset=agriculture Cebula, S., T. Nojtaszek, M. Poniedzialek, The effect of row spacing on the yield and quality of two green pea cultivars. Zeszyty Naukame Akademii Rolniczej im. Hugona Kollataja Krakowie, Ogrodnictwo 211 (16) (CAB Abst: ) David, P.P Effect of applied humic acids on yield, growth, nutrient accumulation, content in selected vegetable crops and soil interactions. Abstract Int. B. Sci. and Eng., 52 (3) Gülümser, A., F. Seyis, H. Bozo ğlu, Samsun ekolojik ş artlar ı nda k ış l ı k ve yazl ı k olarak ekilen bezelye çe ş itlerinin konservecilik özellikleri ile tane veriminin tespiti. Tarla Bitkileri Kongresi (25-29 Nisan 1994) Agronomi Bildirileri Cilt I: 87-90, Izmir. Güne ş, A., M. Alpaslan, A. İ nal, H. Samet, İ. Erdal, Ere ğ li demir çelik fabrikalar ı baca filitresi at ığı ndaki demirden yerf ıst ığı (Arachis hypogea L.) bitkisinin yararlanmas ı na humik asidin etkisi. Pamukkale Üniv. Mühendislik Bilimleri Dergisi, 3 (2) Kara, K., S. Ünver, 2000 Bezelye (Pisum sativum L.)'de farkl ı azot dozlar ı ve ekim s ı kl ığı n ı n verim ve verim ö ğelerine etkileri. Tarla Bitkileri Merkez Ara şt ı rma Enstitüsü (TARM) Dergisi (Bask ı da). Kontturi, M Sowing rates for different pea cultivars. Vaxtodling, 23, (CAB Abst.: 1992). Kunç, Ş Humik asitlerin tar ı mda kullan ı m ı (I). Hasad Ayl ı k G ı da Tar ım Hayvanc ı l ı k Dergisi, 17 (204) 46. Mustin, M Le Compost. Gestion de LA Mati&e organique. Editions Francois Dubus C 35. Reu. Mathurin-R4nier 75015, Paris. Paksoy, M., N. Sar ı, K. Abak, Quality and yield of some pea cultivars in Çukurova conditions. Çukurova University Faculty of Agriculture, 673, Pekşen, E., H. Bozo ğlu, A. Pek şen, A. Gülümser, Determination of the effects of different row spacings on yield and some other properties of pea (Pisum sativum L.) cultivars sown in spring and autumn. Acta Horticulturae 579, Pilanal ı, N Humik maddelerin bitki besin madde kapsamlar ı üzerine etkileri. Hasad Ayl ık G ıda Tar ı m ve Hayvanc ı l ı k Dergisi, 17 (201) Rahway, N.J Humic acids. The Merck lndex. An Encylopedia of Chemicals Drugs and Biologicals. Published by Merck Co. Inc.751. Sözüdoğru, S., A. C. Kütük, R. Yalç ı n, S. Usta, Humik asidin fasulye bitkisinin geli şimi ve besin maddeleri al ı m ı üzerine etkisi. Ankara Üniv. Ziraat Fak. Yay ı n No: 1452, Bilimsel Araşt ı rma ve incelemeler: 800, s. 10. Voughan, D., D.J. Linehan, The growth wheat plants in humic acid solutions under axenic conditions. Plant and Soil, 44, Yadav, R.P.; D.V.S. Chauhan, H.S. Kushwaha, Effect of irrigation, phosphorus and row spacing on physiological characters of pea (Pisum sativum L.). Indian Journal of Agronomy, 38 (1), İ letiş im adresi : Hatice BOZOĞ LU Ondokuz May ıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü-Samsun