KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 1345 TÜRKİYE ZEYTINCİLİĞİNDEKİ GELİŞMELER VE BU GELİŞMEDE KAHRAMANMARAŞ ZEYTİNCİLİĞİNİN YERİ

Transkript

1 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 1345 TÜRKİYE ZEYTINCİLİĞİNDEKİ GELİŞMELER VE BU GELİŞMEDE KAHRAMANMARAŞ ZEYTİNCİLİĞİNİN YERİ Dr. Renan TUNALIOĞLU* 1. Giriş 1.1. Zeytinin tarihi İlk insanların belki de sadece tarım toplumu olmaları nedeni ile dünyanın en eski alfabelerinin ana harfleri Alfa (Alpha)=Öküz, Beta (Beth)= Ev, Gama (Gamat)= Deve ve Zeta (Zai)=Zeytin olarak simgelenmiştir. Zai İbranilerde "Zeytun", Araplarda "Zaitun", Anadolu Türkleri tarafından da Arapçanın etkisi ile önce"zeytun" sonra "Zeytin" olarak adlandırılmıştır. Zeytin botanik olarak "Oleacea" familyasının Olea cinsinden gelen ve dünyada bu familyadan olan 30 türden birisidir. Bugün bunlardan ikisi "Olea europea oleaster =yabani zeytin" ve "Olea europea sativa=ıslah edilmiş zeytin" iki alt tür olarak kullanılmaktadır (Unsal,A;2003). Zeytin ağacı bazı uzmanlara göre 39 bin yaşında bazılarına göre 12 bin bazılarına göre ise 10 bin yaşındadır. Kültüre alınmasının ise 4 bin yıl önce olduğuna dair arkeolojik bulgular vardır (Ekiz,H;A.Kantarcı;2002). Zeytin konusunda en önemli bulgu ise zeytinin yada en azından Olea europea'nın asıl yurdunun ülkemizdeki Güneydoğu Anadolu Bölgesi ile Akdeniz bölgesinin kesiştiği yer olmasıdır. Bu yeri ise bugün itibari ile MARDİN; KAHRAMAN MARAŞ ve HATAY illerinin yer aldığı üçgen olarak tanımlamak mümkündür. Diğer yandan bir grup tarihçi, yabani zeytin ağacının Samiler tarafından, Anadolu, Doğu Akdeniz, Güney Ön Asya yada bugünkü durumu ile Adana ve Gaziantep,'den başlayan, Suriye, Lübnan ve İsrail'e kadar uzanan Akdeniz kıyı şeridinde ilk kez kültüre alındığını belirtilmektedir. Yine arkeolojik bulgulara göre zeytin 4000 bin yıl önce kültüre alınmasına rağmen zeytinyağı eldesi için yıl daha geçmesi beklenilmiştir. İlerleyen zaman içerisinde bulunan yağ pres kalıntıları ve saklama kaplarını gösteren fresklerle de Suriye ve Lübnan kıyılarında yaşayan Fenikelilerin zeytinyağı ticaretine başlanıldığı anlaşılmaktadır. Zeytin yetiştiriciliği daha sonra Mısır, Kıbrıs, Girit, Yunanistan, Libya, Tunus, İtalya, Cezayir, İspanya'ya, 16.yy'daki keşiflerle de Amerika kıtası, Meksika, Peru, Şili, Kaliforniya, Arjantin'e ve yaşadığımız yüzyılda da Avusturalya, Japonya, ve hatta Çin'e yayılarak dünya coğrafyasındaki yerini almıştır( Şekil 1), (Şekil 2)). Şekil 2: Zeytin Yetiştiriciliği Yapılan Ülkeler Zeytinin gerek efsane olarak antik çağ yazıtlarında gerekse doğrudan din kitaplarında yer alması ise önemle vurgulanması gereken bir diğer konudur. Zeytin her üç hak dinde yer alan, kutsal kitapların ağacıdır. Müslümanlar, Hristiyanlar ve Museviler için aynı simgesel anlamı taşır. Bereket-Barış-Akıl-Uzun Ömür-Olgunluk vb. Nuh Peygamber zamanındaki tufanda "Tufan sona erdi" müjdesini veren Şekil 1: Dünyada güvercinin gagasında bulunan zeytin dalı insanoğlunun barış ve Zeytinciliğin Yayılışı "Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü

2 1346 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU özgürlük simgesi olarak daima kullanılmış ve kullanılmaya devam etmektedir. Tevrat ve İncil'de 140 kez "Zeytin" sözcüğü geçmektedir. Keza Kuran-ı Kerim'de ise Nahl, Tin, Muminun ve Nur surelerinde defalarca zeytinden bahsolunmaktadır Zeytinin yetiştirilme imkanları Zeytin genellikle kuzeyde 45., güneyde 30. enlemler arasında ortalama yıllık C sıcaklığı tercih eden (en düşük-8'e dayanmıştır), rüzgara nispeten dayanıklı killi ve kalkerli hatta taşlık toprakların ağacıdır. Zeytin bazı mikroklimalarda da bu kuşak dışında da yetişebilir. Zeytin çok rüzgarı sevmez, özellikle çiçeklenme ve meyvenin olgunlaşma döneminde yağ biriktirirken...yüksek neme de duyarlıdır. Yüksek nem farklı hastalıklar ve boncuklanma denilen somak üzerinde minik meyvecik oluşumuna neden olur. Zeytin suyu sever ama susuzluğa da dayanıklıdır. Yıllık ortalama yağış isteği mm'dir. Fakat dünyada ekstrem olarak 180 mm ile 900 mm'ye dayanıklılık gösterdiği de görülmüştür. Diğer yandan zeytin ülkelere göre değişmekle birlikte örn:ispanyada 250 m, Türkiye'de 600 m, Arjantin'de 2000 m, Kuzey Afrika'da 1600 m yükseklikte yetiştirilebilmektedir. Zeytin uzun ömürlü, dayanıklı ve kolay çoğalan tabiri caizse "Yedi Canlı" bir ağaçtır. Kökleri cm derinlikte yanlara doğru gelişir ve tacın 2-3 misli alana yayılır. Dağda tohumdan üreyen ağaç kazık köke sahiptir. Kültürel koşullardaki ise nispeten daha az kazık köke sahiptir. Zeytin ağacı normal şartlarda 5-6 yılda ürüne yatar, yılda ekonomik ömre ulaşır ve ağaç yaşında olgundur. Yaprağını hiç dökmeyen herdemyeşil zeytin ağacı tüm bu güzel özelliklerine rağmen periyodisite gösterir. Daha çok genetik olarak biraz da kültürel işlemlerin noksanlığı ile bir yıl çok bir yıl az ürün verir Zeytin ağacı bir yılını nasıl geçirir? Eylül-Ekim aylarında hasat başlar. Önce sofralık yeşil, erken yağlık ardından siyah sofralık ve yağlık zeytin hasat edilir. Hasad kasım hatta aralık ayı sonuna kadar bazen de ocak ayı ortasına dek devam eder. Kasım-Şubat aylarında ağaç yoğun kış uykusuna yatar. 600 ile 1200 saat arası dinlenir. Zeytin ağacı üşümeli ama donmamalıdır ( Bu yıl Şubat ayında Çanakkale'de yaşanan don olayı gibi). Mart-Nisan aylarında ağaç kış uykusundan uyanır, uç dallar filiz verir, somak ve dolayısı ile tomurcuklar patlar. Zeytin bu ayların yağışlı geçmesini ister. Mayıs-Haziran aylarında çiçekler açar, meyve tutumu başlar. Temmuz-Ağustos aylarında zeytin daneleri büyür, çekirdek sertleşir ve hasada hazırlık başlar.. Zeytin özel bir bitkidir. Bu özelliği de ham olarak tüketilemediği için sofralık, yağlık ve pirina olarak işlenerek farklı snayi dallarına hammadde kaynağı oluşturur. 2. Dünyada zeytincilik Son verilere göre zeytin dünyada 33 ülkede yetiştirilebilen fakat ekonomik olarak sadece Akdeniz iklim özellikleri gösteren ülkelerde tarımı yapılabilen bir meyvedir. Dünya zeytin üretiminin %97'si Akdeniz ülkelerinde yapılmakta, yine dünya zeytinyağı üretiminin %98'i, tüketiminin %88'i Akdeniz ülkelerinde gerçekleşmektedir. Dünyanın en büyük üretici ülkeleri İspanya, İtalya, Yunanistan, Türkiye, Tunus, Suriye ve Fas'dır. Dünyada son verilere göre 10 milyon hektar alanda, 900 milyon zeytin ağacından 14 milyon ton dane zeytin üretilmekte, bunun 1.5 milyon tonu sofralığa işlenmekte geri kalan 12.5 milyon

3 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 1347 tonu yağlığa ayrılarak, 2,4 milyon ton zeytinyağı elde edilmektedir. Türkiye dünya zeytinyağı üretiminde İspanya, İtalya, Yunanistan ve Tunus'dan sonra 5. sırada, sofralık zeytin üretiminde İspanya'dan sonra 2. sırada siyah sofralık zeytin üretiminde ise 1. sıradadır (Şekil 3) (Şekil 4). Şekil 3: Dünya'da Ülkeler Bazında Zeytinyağı Üretimi (1994/ /2004) Kaynak: Tunalıoğlu;R;P,Karahocagi 1(2004) Şekil 4: Dünya'daÜlkelerBazındaSofralıkZeytinÜretimi( 1994/ /2004 Kaynak: Tunalıoğlu;R;P,Karahocagil(2004) 3. Türkiye zeytinciliğindeki gelişmeler Anadolu'da iftar zeytinle açılır, çekirdeğinden yapılan teşbih ile dua edilir. Yeni doğan bebeklerin yumuşacık cildi zeytinyağı ile beslenir, zeytinyağı yaralara melhem, kandillerde ışık, hamamlarda sabundur. Zeytin yapraklarından çay, dallarından odun yapılır. İşte Anadolu'da ve doğal olarak yoğun olarak yetiştirildiği bölgelerde kıymetli olan bu meyve Türk insanı tarafından yüzyıllardır tanınmakta ve bilinmektedir. Osmanlı İmparatorluğu'nda bitkilerle ilgili çıkan ve 1845'de yayınlanan bir nizamnamede yerini alan zeytin, 1863 yılında çıkarılan "Muafiyet Nizamnamesine" göre "Yeniden yetiştirilen zeytinlikler ilk mahsûlden itibaren üç yıl öşürden muaf kılınacaktır" diye de teşvik alan bitkilerden olmuştur.

4 1348 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU Türkiye Cumhuriyetinde ise zeytinciliğin ilk resmi temelleri Atatürk'ün direktifleri ile Tarım Bakanlığının " Tarımda Tedrisatı Islah Kanunu " ile atılmış ve adeta seferberlik edası ile başlayan gelişme yıllarını kapsayan teşkilatlı 1. Dönemde de devam etmiştir. Bunu izleyen dönemlerinde gelişme durmamış fakat birinci döneme göre yavaşlamıştır. Bu dönemden sonra gelen 1. Beş yıllık kalkınma plan döneminde ise Türkiye ilk kez ihracatçı ülkeler arasına girerek zeytinyağı ihraç eder olmuştur. Daha sonraki 2. ve 3. Plan dönemlerinde zeytincilik adeta plan dışı kalmış, durgunluk 4,5,6 ve hatta 7. Plan dönemlerinde de devam etmiştir. 8. Kalkınma Plan döneminde zeytincilik kendi kendine toparlanmaya çalışmıştır. Bu bağlamda denebilir ki tarım üzerinden siyaset hastalığı ne yazık ki; zeytinciliği derinden etkilemiştir. Bu durgunlukların ana sebepleri arasında siyasi, ekonomik sorunlar ile sosyal sorun olarak nitelendirilen kurumsal yapıdaki işlerlik sorunu (iletişimsizlik) yer almaktadır. (Tunalıoğlu,2004) Türkiye'de ilk resmi istatistiklere göre zeytincilik 1943/ /1945 kampanyasında hektar alanda, ağaç sayısı, ton dane zeytin, ton sofralık zeytin ve ton zeytinyağı ile başlamış olup, 2002/ /2004 kampanya döneminde ağaç sayısı % 332 artarak 101,6 milyon adete, dane üretimi % 843 artarak tona, sofralık zeytin üretimi %2 551 artarak 340 bin tona, zeytinyağı üretimi ise % 478 artarak bin tona ulaşmıştır (Tablo 1). Tablo 1; Türkiye'de Zeytin Alan, Ağaç, Dane, Sofralık»Yağlık ve Zeytinyağı Üretimi

5 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 1349 Dünya'da olduğu gibi Türkiye'de de üretilen dane zeytinin yaklaşık %65-70'i yağlığa, %30-35'i sofralığa işlenir (Şekil 5). Genelde tüketim zeytinyağı ağırlıklı olduğu için yağlık zeytin üretimi fazla olmaktadır. Yağlık ya da sofralık zeytin üretimi konusunda ülkelerin tercihleri farklı olmaktadır. Nitekim bu tercih, ülkelerin zeytinyağı yada sofralık zeytin üretiminde önder konumda olmalarına neden olmaktadır. Türkiye'de Aydın, İzmir, Muğla, Balıkesir, Bursa, Manisa, Çanakkale, Hatay, Antalya, G.Antep ve İçel önemli zeytinci illerdir. Ege, Marmara, Akdeniz, Güneydoğu Anadolu Bölgeleri ise önemli zeytin üreten bölgelerdir (Şekil 6)(Şekil 7). Şekil 6: Türkiye'de Önemli Zeytinci illerin Ağaç Sayıları (2000) Kaynak: T Tunalıoğlu;R;P,Karahocagil(2004) Şekil 7: Türkiye'de Zeytin Üretimi Yapılan Bölgeler 3.1.Türkiye'de zeytinyağı Zeytinyağı zeytinin preslenmesiyle elde edilen, herhangi bir kimyasal işleme tabi tutulmadan doğrudan tüketilebilen tek yağdır. Zeytinyağı bu haliyle meyve suyuna benzetilir. Bitkisel yağlar içerisinde fiziksel metotlarla üretilebilen tek yağ olması zeytinyağının sahip olduğu bir ayrıcalıktır. Türkiye'nin zeytinyağı üretim, tüketim ve ihracatı periyodisitenin de etkisi ile yıllara göre farklılık göstermektedir (Şekil 8).

6 1350 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU Kaynak: Tunalıoğlu;R;P,Karahocagil (2004) Türkiye zeytinciliğinin en önemli sorunları arasında yer alan periyodisite, doğal olarak en önemli zeytin ürünü zeytinyağının da ihracatını olumsuz etkilemektedir 3.2.Türkiye'de Sofralık Zeytin Sofralık zeytin; uluslararası standartta kültüre alınmış zeytin çeşitlerinin işlenebilecek olgunlukta hasat edilen temiz, sağlam meyvelerinin belirli teknik usullerle acılığının giderilmiş, - sofralık zeytin olarak değerlendirilebilmesi için içindeki "oleoropein" denilen acılık maddesinin bünyeden uzaklaştırılması gerekir- kullanımına izin verilen katkı maddeleri ile birlikte veya sade olarak ambalajlanmış, yeme olgunluğu kazanan zeytin daneleri olarak tanımlanmakta ve siyah, yeşil, rengi dönük olarak sınıflandırılmaktadır. Türkiye, sofralık zeytin üretiminin büyük bir miktarını tüketime yönlendirmekte, işleme tekniğindeki farklılıktan dolayı ise ihracatta aynı başarıyı gösterememektedir. Şekil 9:Türkiye'de Sofralık Zeytin Üretim, Tüketim ve İhracatı SOFRALIK ÜRETİM I SOFRALIK TÜKETİM I SOFRALIK İHRACAT Kaynak: Tunalıoğlu;R;P,Karahocagil;(2004) Türkiye'de siyah sofralık olarak değerlendirilen başlıca sofralık zeytin çeşitleri; Gemlik, Uslu, Edincik-Su, Kan, Halhali, Tavşan Yüreği, ve Çelebi'dir. Domat ve Yamalak Sarısı çeşitleri ise yeşil ve genellikle kostikli ve dolgulu olarak değerlendirilen çeşitlerdir. Ayvalık (Edremit) ve Memecik çeşitleri ise yeşil, pembe çizik, siyah ve yağlık olarak değerlendirilebilen en önemli

7 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 1351 karma çeşitlerimizdendir. Ülkemizde işlenen sofralık zeytinde yüksek tuz konsantrasyonu içeren işleme tekniği nedeni ile başta AB ülkelerinin büyük tüketici ve ithalatçısı konumunda bulunan İtalya ve İspanya'nın da içerisinde yer aldığı birçok tüketici ülkenin damak zevkine hitap edilememektedir. Adı geçen ülke insanlarının damak zevkine uygun üretilmediği veya Türk damak zevkine alıştırılmadıkları sürece Türkiye'nin sofralık zeytin ihracatının artması mümkün olmayacaktır. 4. Kahramanmaraş Zeytinciliğindeki Gelişmeler Kahramanmaraş'da 2002/2003 yılları ortalamasına göre hektar alanda ton meyve ve tarla bitkileri üretimi yapılmakta, bu üretimin % 89'unu tarla ürünleri, % 11'i meyve üretimi oluşturmaktadır. Meyve üretiminin ise sadece %1.4'ü zeytin üretimine aittir (Tablo 2). Tablo 2: Kahramanmaraş Tarım Deseni (2002/2003 Ort) Buğday Arpa Nohut Ayçiçeği Kuru Fasulye Kırmızı Biber Mısır Pamuk Patates Şeker Pancarı Kırmızı Mercimek Sarımsak Kum Soğan Susam Yer Fıstığı Tarla Toplam Armut Elm a Kayısı Kiraz Vişne Ceviz Üzüm Antep Fıstığı Trabzon Hurma Şeftali Zeytin Meyve Toplam Genel Toplam ALAN(HA) ÜRETİM(TON) Kaynak: Kahramanmaraş Tarım İl Müdürlüğü verilerinden hazırlanmıştır.

8 1352 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU Tablo 3: Kahramanmaraşta Zeytincilik (1992/ /2004 MERKEZ ANDIRIN PAZARCIK TÜRKOĞLU K.MARAŞ ALAN (Ha) AĞAÇ SAYISI (Bin adet) DANE ÜRETİMİ (Ton) 2290 % ARTIŞ 14 24,5 49,4 59 Kaynak: Kahramanmaraş Tarım İl Müdürlüğü verilerinden hazırlanmıştır SOFRALIK ÜRETİM (Ton) ZEYTİNYAĞI ÜRETİMİ (Ton) ,5 Kahramanmaraş'da zeytincilik Merkez ilçe başta olmak üzere Andırın, Pazarcık ve Türkoğlu ilçelerinde yapılmaktadır. Son on iki yıl verileri incelendiğinde Kahraman Maraş zeytinciliğinde olumlu gelişmeler olduğu ifade edilebilir. Nitekim söz konusu yıllar arasında zeytincilik alanlarında %14, ağaç sayısında %24,5, dane üretiminde %49,4, sofralık üretiminde %59 ve zeytinyağı üretiminde %40,5 artış olduğu görülmektedir. Diğer yandan 1998 tarım istatistiklerine göre Kahramanmaraş'da bitkisel üretimde meyvecilik lehine bir gelişme olduğu da dikkat çekmektedir (Tablo 4). Meyveler lehine olan bu gelişmeden kuşkusuz zeytinde üzerine düşen payı fazlası ile almış, meyve üretimi % 9.7 artarken, zeytin üretimi %17 artmış, tarla ürünleri üretimi ise % 8.8 azalmıştır. Bu durum zeytincilik adına memnuniyet vericidir ve artış aynı yıllardaki Türkiye zeytin dane üretim artışı ile benzerlikler göstermektedir. Tablo 4: Kahramanmaraş'da Bitki Deseni Dağılımı 1998/1999 Meyve liretimi (Ton) Tarla Üretimi (Ton) Zeytin Üretimi(Ton) /2003 Meyve Üretimi (Ton) Tarla Üretimi (Ton) Zeytin Üretimi(Ton) % Kaynak: DİE ve Kahramanmaraş Tarım İl Müdürlüğü verilerinden hazırlanmıştır. 5. Sonuç Kahramanmaraş Türkiye'nin Akdeniz Bölgesinde yer alan, tarihte zeytinin anavatanı olarak bilinen bir ilimizdir. Gerek Türkiye, gerek Kahramanmaraş zeytinciliğinde son yıllarda gelişmeler olduğu kesindir, fakat bu gelişmenin yeterli olduğu ifade edilemez. Gerçek şu ki; Türkiye zeytinciliği gibi Kahramanmaraş zeytinciliği de bugünkü konumunu hak etmemektedir. Son 7-8 yıldır dünya zeytincilik gündemine oturan bir Suriye örneği vardır. Suriye, milyonu bulmayan zeytin ağaç sayısını hızlı dikimlerle son on yılda 100 milyona çıkarmıştır. Dünya zeytin üretiminde adeta Türkiye'nin tahtını sallamaktadır. Teknolojisi yeterli olsa zeytinyağı üretiminde rahatlıkla Türkiye'nin yerini alabilecek potansiyele ulaşacaktır. Suriye hemen hemen aynı coğrafyada olan Kahramanmaraş için güzel bir örnek olmalıdır. Diğer yandan bilinen bir gerçekte günümüzde Türkiye'nin, 700 bin ton olan bitkisel yağ açığını kapatmak için petrolden sonra en fazla dövizi bitkisel yağa ödediğidir. Kahramanmaraş gibi bazı illerimizde potansiyel zeytin yetiştirilme alanları olmasına rağmen zeytin yetiştiriciliğine ve dolayısı ile zeytinyağı üretimine gereken önemin verilmemesi üzüntü vericidir..

9 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 1353 Bu konuda devletin imkanları sınırlıdır. Buna rağmen Tarım Bakanlığı her yıl zeytinyağına destek vermeye çalışmaktadır. Zeytinyağı önceki yıllarda devlet desteklemesinden yararlanan ve son yıllarda kesintisiz prim uygulanan 5 üründen biridir. Bu konuda Kahramanmaraş zeytin üreticisi ve sanayicisine görevler düşmektedir. Önemli olan konunun ciddiyetle ele alınması, en kısa sürede işbirliği yapılması ve bunun için gerekli çaba ve özverinin gösterilmesidir. Kaynaklar: 1. EKİZ,H; A.S.KANTARCI (2003) " Adam Gibi Adamın İşidir Zeytin Ağacı Dikmek" İzmir Ticaret Borsası.Dergisi, Temmuz,2002, İzmir 2. DİE, Tarım İstatistikleri, Çeşitli Yıllar, Ankara Kahramanmaraş Tarım İl Müdürlüğü'nün tarih ve Pİ/ sayılı yazıları 5. TUNALIOĞLU; R; P, KARAHOCAGİL (2004) "Zeytinyağı ve Sofralık Zeytin Durum Tahmin 2003/2004" TEAE,Yayın No:l 18.,Ankara 6. TUNALIOĞLU, R (2004) "Zeytinin Sahibi Kim?" İzmir Ticaret Borsası Dergisi,Nisan, İzmir 7. UNSAL, A (2003) "Ölmez Ağacın Peşinde".YKB.Yayınları, 2003-İstanbul