osmanlr-rurk TARiHgilirbi UzeninE NoTLAR elgilerinin senatoda okuduklarr raporlar tig cilt h6linde Alberi' tarafrndan

Transkript

1 osmanlr-rurk TARiHgilirbi UzeninE NoTLAR Frof. Dr. Halil irualclx.- Dog. Dr. Bfilent ARl.' Osmanlr-TUrk tarihi, XlV. yuzyrldan beri dunya tarihini yakrndan ilgilendiren konulardan biridir. Osmanlrnrn Avrupa'yla iligkileri Nicolae lorga (Jorga)1 ve Johdnn Wilhelm Zinkeisen2 tarafrndan gegen astrda yaztlmrgtrr. Osmanhnrn genel tarihi, do$u kaynaklannr da kullanan Joseph von Hammert tarafrndan yine Almanca olarak basrlmrg ve Hellert tarafrndan Fransrzcaya gevrilmigtir. Hammer'in eserinin son ciltleri harig dnemli bir krsmr Atd Bey'in duzeltmeleri ile memleketimizde klasik bir kaynak niteli$inde bugune dek kullanrlagelmigtir. TUrkiye'de genel Osmanh tarihi Uzerinde son klasik eserler ismail Hakkr Uzungargrha ve Enver Ztya Karals tarafindan yayrmlanmrg bulunmaktadrr. Osmanlr tarihine ait belge fonlarr istanbul'da Osmanh argivinde ve Avrupa argivlerinde buy0k seriler hdlinde mevcuttur. Yalnrz istanbul Osmanlr argivinde 150 milyon kadar belge oldu$u tahmin edilmektedir. Bunun % BO'i bilgisayarda kodlanmrgtrr. Avrupa'da Osmanlr tarihini ilgilendiren belge fonlarr, bagta itatya olmak Uzere Fransa, ingiltere, Avusturya ve Rusya argivlerinde buyuk seriler h6linde mevcuttur. Bu argivlerdeki belgeler krsmen seriler hdlinde yayrmlanmlgtrr. Sanudoo italya argivlerinden belge ozetlerini "i Diarii" adryla 58 cilt h6linde negretmig bulunmaktadrr, Aynca Venedik elgilerinin senatoda okuduklarr raporlar tig cilt h6linde Alberi' tarafrndan yayrmlanmrgtrr, Venedik balyoslannrn istanbul, Paris, Madrid ve Londra'dan gonderdikleri raporlar ingilizceye gevrilerek Londra'da basrlmrgtrr.e Fransrz argivinden XVl. asra ait belgeleri E. Charridre dort cilt hdlinde yayrmlamrgtrr.e Bundan once Avrupa argivlerinden topladr$r belgeleri lorga, "Notes et Extraits" adlr altr ciltlik eserinde negretti. lorga aynca Romanya'da Hurmuzaki belge koleksiyonunda da binlerce vesika yayrmladr. Yine 'Bilkent * Universitesi Tarih BolUmrl O$retim Uyesi Qankaya Universitesi Uluslararasr iiigkiler 86lUmU 0gretim Uyesi 'Nicolea Jorga; Geschichte des Osmanischen Reiches,5 cilt, Gotha, TUrkge baskrsr Nicolea Jorga, Osmanh lmparatorlu$u Tarihi, 5 cilt, lstanbul, Yeditepe, ' Johann Wilhelm Zinkeisen; Geschichte des Osmanischen Reiches in Europa,T cilt, Hamburg, Turkge tercumesi Yeditepe Yayrnlarr tarafindan hazrrlanmakta olup 2007 yrlrnda basrlacaktrr. 3 Joseph Freiherr Hammer Purgstall; Geschichte des Osmanischen Reiches,l0 cilt, Pesth: Hartleben's Verlag, eser Mehmet AtA Bey tarafrndan TUrkgeye tercume edilmigtir: Devlet-i Osmaniye Tarihi, istanbul, o lsmail Hakkr Uzungargrh; Osmanlr Tarihi,4 cilt, Ankara, TTK, u Enver ZiyaKaral; Osmanh Tarihi, 5 cilt, Ankara, TTK, " M. Sanuto; I diarii, 58 cilt, Venedik, ' E. Alberi; Le relazioni degi ambasciatori Veneti al senato, durante il secole decimosesto, Florence, 1B Calendar of State Papers and Manuscrips, Relating to English Affairs, Existing in the Archives and Collections of Venice, and in Other Libraries of Northern ltaly, London: Printed for her Majesty's Stationary Offi ce. " E. Charridre; N6gociations de la France Dans le Levant ou Correspondances, Mdmoires et Actes Diplomatiques, Paris: lmprimerie lmperiale,

2 Hollanda argivlerinde mevcut Osmanll ve Akdeniz tarihine iligkin belgeler altt! cilt halinde basrlmrgtrr.lo 15 kadar memlekette yapllan butun bu Eahgmalartn hemen fremen tam bir bibliyografyastnl Viyana'da Andreas Tietze'nin gll<ardr$r "Tut*ische Anzeiger"de bulmak mumkundtir. Bu argiv galrgmalartnln lgt$l alttnda Osmanll tarihi aragtlrmalarr tamamryla yeni bir igerik kazanmakta, eski garpltllmrg gorugler duzeftilmekte ve Osmanlr tarihinin bilinmeyen birgok cephesi aydrnlatrlmaktadrr. Burada garprcr bir misal vermek gerekirse; Osmanll argivinden, 1432 tarihli en eski bir trmar icmal defterinin' ' yayrmlanmasr, Balkan tarihi Uzerinde bildiklerimizi kol<unden degigtirdi. Bu defter, Osmanlllarrn fetih srrasrnda yerli askert aristol<rat srntfr, kendi ttmar sistemi igine aldlglnl ortaya glkarmaktadrr. Bu gerge$i, Bilkanlar'rh,di$er bolgelerinde de gormel<teyiz. Osmanlr fetih ve yerlegryesinin kogullan ve gergelderi bu belge yayrnlarryla tamamen de$igmel<tedir. Bu OrneQe gore Osmanlr argiv belgeleri Uzerindeki galrgmalar, Avrupa'yl4 Arap memleketleri, Hindistan hatta Uzal< Do$u ile iligkiler Uzerinde yepyeni perspektifler oftaya grkacaktrr, Bu makalede, Osmanll tarihgili$i ve vekayinameler Uzerindu gln"j Oit de$erlendirme sunaca$rz. Ardrndan, TUrkiye Cumhuriyeti donemindeki tarihgilil< uzerinde klsa bir ilave yapaca$rz. Osmanlr tarihgili$ini genel hatlarryla gu d6nemlere ayrrmak mumkundur: 1. XV. asrr sonlarrnda ll. Bayezit devrine gelinceye kadar Osmanlt tarihgili$i, 2. ll. Bayezit devrinde yazrlan genel Osmanlr tarihleri (Tev6rih-i Al-i osman), Kanuni sureyman devrinde, bu surtanrn rrun sartanat yrlrarrnr kapsayan genel tarihler ve gehnameler, :a - 4. VakanUvisli$in kurulmasryla devletin tarihinin vakanuvisler tarafrndan donem donem yaalmast, 5. XlX, aslrda Batrnrn tesirinde genel Osmanlr tarihleri yazrlmaya baglanmast, 6. Cumhuriyet devri Osmanlr tarihgiligi Ddnemi ve Menakrpnameler +. Bu donemde, onemli sayrlan zaferler ve sultanlar_,ipin menaklpname tarztnda birgok tarih kitabrnrn yazrldr$rnr biliyoruz. Aglkpagazade, tarihinde, bu gegit menakrpnameleri, kendi eserinde krsaltarak verdi$ini ifade etmel<tedir. Bu ddnemin Osman Gazi'den Yrldrnm Bayezit'e kadar olan tarihi ilk kez Yahgi Fakih tarafrndan derlenmigtir. Yahgi Fakih, bilgilerinin onemli bir krsmrnr Sultan Orhan'rn imamr olan babasr ishak Fakih'ten nakletmdlgdir. 'o Bronnen Tot De Geschidenis Van Den Levantschen Handel; Ed. K. Heeringa, 's-gravenhage: Maftinus Nijhof, tt Halil Inalcrk; Hicri 835 Tarihli S0ret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, Ankara, TTK,

3 Bu ilk derleme Osmanlr tarihi maalesef kayrptrr. Fakat Agtkpagazade, "Tevdrih-i At-i Osman" adlt ve yine derleme olan tarihinde bu kitabr esas aldr$lnl ifade etmektedir. Bunun drgrnda Agrkpagazade birtaktm bagka menaklpnameleri de kullandl$rnl igaret eder. Agtkpagazade'nin ifadesinden, bu donemde birgok menaklpnamenin yaztlmrg oldu$unu anltyoruz. Bu menakrpnamelerin gogu bugun kayrptrr. Ancak biz aragttrmalartmtzda ll. Murat devrine ait "Gazav6t-r Sultan Murad bin Mehemmed Hdn " adll menakrpnameyil"2 MevlUt O$uz'la beraber bulup negrettik. Yaklnlarda ben bdyle bagka iki menakrpnameyi daha ortaya glkardtm. Bu menaklpnameler, unlu Gernriyanlr gair Ahmedi'nin, Osmanlt hizmetine girdikten sonra yazdr$r mensur iki menakrpnamedir. Bu menaktpnamelerin birincisi tarihinde Kosova gazasrn r tasvir eden bir gazavatname,13 ikincisi Sultan l. Mehmet'in arasrndaki tarihidir.la Ahmedi'nin "iskenderndme"de baglangrgtan Suleyman Qelebi'ye kadar olan Osmanlr tarihini ozetleyen "Tevdrih-i MUl0k-i At-i Osman"15 adll manzum, klsa tarihi goktan beri malumdu. Fakat yukarrda bahsedilen iki menakrpnamesi NegrT tarihine aynen alrnmrg olmakla beraber Ahmedi'ye aidiyeti gimdiye kadar bilinmiyordu. Bu suretle bu donemlere ait, yani XlV. yuzyrl baglannda yazrlmrg iki menakrpname daha tarih sahnesine glkmrg bulunmaktadrr. Bu gibi menakrpnameler Kosova Savagr zaferi yahut Varna Savagr zaferi gibi buyuk hadiseler dolayrslyla yaalmrg gazavatname, fetihname tarzrndaki eserlerdir. Agrkpagazade'nin Ozetledi$ini soyledi$i bu gibi daha birgok menakrpnamenin yazrlmrg oldu$una guphe yoktur. Ahmedi'nin iki menakrpnamesi Negri tarafrndan aynen aktanlmrgtrr. BUyUk zaferler dolayrsryla yazrlmrg menakrpname tarz, Osmanlr tarihgili$inde bundan sonra da devam etti. Fatih devrinde Farsga "Gazdndme-i R0m", daha sonraki devirlerde ll. Bayezit devri igin "Kutbndffie",16 Kanuni SUleyman'rn seferleri igin Matrakgr Nasuh'un ve Lokman'rn yazdr$r $ehname'ler, XVl. astr sonlarrnda Mustafa Ali'nin gark seferleri (Osmanlr-iran harpleri ) uzerine yazdr$r "NusretnAme" bu gibi menakrpname tarzrnda eserlerdir. Bunlar belli baglr bir seferi veya zaferi butun teferruatlyla anlatrrlar. Yukanda belirtti$imiz gibi Osmanlr tarihinin belli bir devir sonuna kadar genel tarih olarak ilk tertip eseri guphesiz Yahgi Fakih'in tarihidir. Bu tarih " Halil lnalcrk, MevlUt O$uz; Gazavdt-r Sultan Murad b. Mehemmed Han, izladi ve Varna Savaglart ( ) Uzerinde Anonim Gazavdtndme, Ankara, TTK, Inalctk; Ahmedi's "Ghaz6n6me on the Battte of Kosova", Les Annales de I'Autre lslam, no: 7, INALCO-ERISM, Paris, 2000, s o Ahmedi'nin bu iki menakrpnamesi hakkrnda daha genig bilgi igin bk. Inalcrk; "Klasik Edebiyat Mengei: lrani Gelenek, Saray lgret Meclisleri ve MusAhib $airler", TUrk Edebiyatr Tarihi, c.1, Ankara, KUltur ve Turizm Bakanll$r, 2006, s Kemal Sllay; History of the Kings of the Ottoman Lineage and Their Royal Holy Raids Against the f nfidels, Cambridge: Harvard University, Turkish Sources LV,2004. tu Firdevsi-i R0mi; Kutbndme (Krssa-i Midifli), SUleymAniye KUtUphanesi, H6fet Efendi, No: 643. Kutbndme ; Haz. lbrahim Olgun, lsmet Parmaksrzo$lu, Ankara, TTK,

4 daha sonraki devirlerde Ahmedi'ye, Aglkpagazade'ye, Negri'ye, anonim TevArih-i Al-i Osman'a, Hadidi'ye, Behigti'ye, Ruhi'ye, Orug'a ve bagkalartna kaynak olmugtur. Bu ana kayna$r, tam veya eksik olarak veya ilavelerle, bu yazarlann eserlerinde bulmak mumkundur. Bu nedenle o donem tarihi Uzerinde aragtlrma yapanlar yukanda bahsedilen butun bu kaynaklan bir arada, kargrlagtrrarak kullanmak zorundadtrlar. ra Fatih devrinde $ukrullah'rn Farsga ve Karamani Mehmet Pgga'ntn Arapga Osmanll tarihi risaleleri, genel Osmanlr tarihi Uzerinde basit birer kronolojiden ibaret kalm rgtrr. Fatih devri uzerinde istanbul fethinden ll. Bayezit'in ilk yrllanna kadar yazrlmrg gahsi bir eser Tursun Bey'in "TArih-i Ebu'l-Feth"idir.tt Tursun Bey, ll. Bayezit devrinde de sa$ idi. Onun 1499'a kadar yagadr$r biliniyor. Tursun Bey Mahmut Paga'nrn bag katibi olarak * olaylarr Qok yakrndan takip eden bir burokrattr. Onun amcasr meghur Anadolu beylerbeyi Bursalr Hamza Bey'dir. Yine Fatih devrinde 1467'ye kadar bir Tevarih-i Al-i Osman, yani bir genel Osmanll tarihi yazaa Orug bilinmektedir.ls Orug, bazt ilavelerle anonim Tevdrih-i At-i Osman'lardan farklr de$ildir. Halk igin yaztlmrg bu TevArih-i AI-i Osman'lar XVl. asrrda da krsa tarihler olmalan dolayrsryla cidden populer olarak okrnmaktaydr. Bunlar arasrnda 1550'lere kadar bu tarzr devam ettiren Muhittin El-CemalT'nin tarihi ve bunun gibi birgok tarih mevcuttur. 2. ll. Bayezit Devrinde Tarihgilik Agrkpag azade, Yahgi Fakih'ten sonraki olaylan XV. asrr *'nlrnn, kadar getirmig gorunmektedir. O, bu derleme (komplasyon) tarihini yazmaya 1474'te baglamrg ve ll. Bayezit devrinde devam etmigtir." Aynr devirde yine bagka bir komplasyon Negri'nin "CihannumA"srdrr.20 Negri butun oteki Osmanlr tarihgileri gibi Osmanlr tarihini islam tarihinin bir devamr, bir pargasl gibi yorumlamaktadrr. Negri XlV. yuzyrl sonlarrnda yazlmrg olan genel Osmanlr tarihleri arasrnda, kaynaklan bakrmrndan en kapsamlr olanrdrr. Esas itibarryla Agrkpagazade'yi ve yukanda agrkladrgrttz Uzere Ahmedi'nin eserlerini ve aynca yeni bir kaynak olarak tariht takvimleri kullandr. Yine ll. Bayezit zamanrnda, Negri'den sonra daha iddialr ve genel Osmanlr tarihleri yaztlmrgtrr. Bunlar idris-i Bitlisi'nin Hegt Bihigt'i (Farsga),.KemalpagazEdp'nin TevArih-i Al-i Osman't, Ruhi'ye atfolunan Ruhi Tarihi'dir.21 Ruhi tarihine, yahut RuhT'ye atfolunan Oxford yazmasrna gore, ll. Bayezit bu tarihgileri huzuruna gagrrmrg ve bu buyuk imparatorlu$un ganrna, " Tursun Beg; Tarih-i Ebu'l-Feth, istanbul, Ahmet lhsan Matbaasr, Tursun Bey; Tarih-i EbU'l-Feth, Haz. Mertol Tulum, istanbul, lstanbul Fetih Cemiyeti, tt Orug b. Adil; Tevdrih-i Al-i Osm an, Haz. Franz Babinger, lstanbul: Matbaa-i Amir6, TUrkiye Cumhuriyeti Maarif Vekdleti Negriyatl, 1341 'n Agrkpagazilde Dervig Ahmet Agrki;Tevarih-i Al-i Osman, lstanbul: Matbaa-i Amire, 'o Mehmet NegrT; Kitdb-r CihannUm d, Haz. Faik Regit Unat-Mehmet A. Kdymen, Ankara, TTK, ' 21 RuhT Tarihi; Haz. Halil Erdo$an Cengiz-Yagar YUcel, TTK, Belgeler, Turk Tarih Belgeleri Dergisi, c.xlv, Sayr 18, Ankara, 1992,s * *-

5 uygun buyuk bir tarih yazmalannr istemigtir.22 Boyle bir istek tabiidir; gunkti, Fatih devrindeki buytik fetihlerden sonra guglu bir imparatorluk olarak ortaya grkan Osmanhnrn ganrna uygun genel bir tarih o zamana kadar yazrlmamtgtr. Osmanlrlarrn XlV. ytizyrl bagrndan beri 6rnek aldrklart buyuk imparatorluk, Timur ve o$ullarrnrn imparatorlu$u idi. Timur'un tarihi, Zafername adr alttnda, Farsga, yuksek inga diliyle yazrlmrg muazzam eserlerdir. ldris-i Bitlisi bu tarzr ornek alarak her padigin igin bir cilt olmak uzeri Farsga, Hegt Bihi9t23 adh buyuk eserini yaz:.p sultana takdim etti. Devrin buyuk Alimi ve mungisi Kemalpagazade de Turkge olarak sekiz cilt halinde Osmanlt tarihini yazdr.'" idris, Kemalpagazade ve Ruhi, UgU de genel eserlerini yazarken baghca kaynak olarak NegrT'yi esas tutmuglardlr. idris'in sekizinci cildinde orijinal krsrmlar bulunmaktadrr. Orada devrinin buyuk adamlarryla yaptt$r g6rugmelerden ve kendi mugahedelerinden ilaveler vardtr ve son cildi hakikaten orijinal bir tarih sayrlabilir. idris'in daha 6nce yazrlmrg tarihleri kullanrrken de en iyi nushalan gordu$u anlagrlryor. QUnku bazen Negri'de of mayan birtakrm bifgiler ve tarihfemeter bulunmaktadrr. idris'in o$lu Ebu'l- Fazl onun eserini Selim devrine kadar getirmigtir.zs Kemalpagazade'nin ve Ruhi'nin eserferinde yine Negri esas ahnmrgtlr. Bu suretle Agrkpagazade'de olmayan Ahmedi'nin iki menaklpnamesi bu derlemelerde yer almrg bulunuyor. ll. Bayezit zamanrnda sultan igin yuksek ve edebi bir uslupla yaztlan bu eserler yan rnda, halk ve askerler igin Osmanh tarihini basit bir dille ozetleyen anopim26 "Tevdrih-i At-i Osmanr'lar mevcuttur. Bu halk kitaplarrnda " "Sultan Bayezid bin Mehemmed Han bin Murad Han,...gun bu bende-izaif U kalilu'l-bizd'a ki ebd an ced ol haneddn-r gerif nimetiyle perverde olmugdur; saadet musaadet ve devlet muavenet edub ol padigah-r kerimun gerif hidmetiyle mugerref olub silk-i hudddm ve dbidinde munselik olmak muyesser oldu... bazt muhaverat-r gerifeleri esnasrnda bu mani fehm olundu ki tevdrih-i seldtin-i ulu'l-emr-i lsfamiyye ki cenab-r Hakk celle ve a'l6dan icab-t itaatde tan-i resul vaki' olmuglardr. Badehu kasasi'l-enbiya ahsen-i kasas gorunur, bu cihetdendir ki ekabir-i ulema anun zabtrna ve tahririne multezim olub ol babda kitablar tasnif etmiglerdur, amma tevarih-i egref-i seldtin ki Al-i Osman'dur, ibdrat-r '6mU'n-nef ile kemayenba$i cem olmamrgdur, olsa miistahsen idi. Bu bende-i hakir mana-yr mezk0ra rttrla' b6is oldu ki, ol tev6rih ib6rat-t TUrkiyye ile ki diydr-r R0m'da '6mu'n-nefdir cem ide. Pes bu kitabda selattn-i aliyye-i Osm6niyye hikayyetlerinden malum olanlarun sahihleri al6 vechi'l-ihtisar tedvin olundu". Halil Erdo$an 9engiz-Yagar Yticel; "Ruhi Tarihi Oxford Ntjshast", Belgeler, c.xlv, Sayr 18, Ankara, 1992, s.369. tt Avrupa'da ve Turkiye'deki kutuphanelerde gegitli yazma nushalarr vardrr. ldris'in kendisi de eserini duzelterek birkag defa yazmrgtrr. TUrkiye'deki nushalan: ldris-i Bitlisi; Hegt Bihigt, lstanbul, N0r-i Osmaniye, No: 3078; Hamidiye, Nu: 928; Aya Sofya, Nu: Kemalpagaz6de'nin tarihinin bazt ciftleri TUrk Tarih Kurumu taraftndan bastlmtgtrr: Kemalpagao$lu $emsuddin Ahmed lbn-i Kemal, Tevdrih-i Al-i Osman, l, ve ll, Defter; Haz. $erafettin Turan, Ankara, TTK, lbn Kemal (Kemalpagazade); Tevdrih-i Al-i Osman, lv. Defter, Haz. Koji lmazawa, Ankara, TTK, lbn Kemal; Tevdrih-i Af-i Osman, Vll. Defter, Haz. $erafettin Turan, Ankara, TTK. Kemal Pagazade; Tev6rih-i Al-i Osman, Vlll. Defter, Haz. Ahmet U$ur, Ankara, TTK, Kemal Pagaz6de; Tevdrih-i Al-i Osman, X. Defter, Haz. $efaettin Severcan, Ankara, TTK, '" Ebu'l-Fazl, muderrislik ve kadrhktan sonra bagdefterdarlrk yapmrgtrr. Hegt Bihigt'e yazdr$r ifave tarih kitabrntn yanr srra babasrnrn Selimname adfr eserini de toplayrp dtizenlemigtir. 26 Tevdrih-i Al-i Osman Die Altosmanisehen Anonymen Chroniken; Haz. Friedrich Giese, Bresfav, F. Giese negrinin yeni harflerle baslmr: Tevdrih-i Al-i Osman; Haz. Nihat Azamat, lstanbul, Marmara Universitesi Yay., Berlin Devlet KUtUphanesi (Kdnigfichen Bibliothek) Hs 216 numarada kayrtll ve sonraki ddnemlere ait bir di$er anonim tarih, Anonim Osmanlr Tarihi (1Oee-1 116t1uu:-,704); Haz, Abdulkadir O*Tifnkara, TTK, 2000.

6 Osmanlr hanedanrnr, bazt sultanlarrn hareketlerini tenkit eden satrrlara rastlanrr. Bayezid devrinde evvelce izah etti$imiz gibi bazr munferit gazalar, fetihler uzerine de eserler yazrlmrgtrr. Bunlardan en tipik olanr Midilli tizerine seferi tasvir eden "Kutbnime"dir. Bayezit'in son yrllannda Selim ve kardegleri arasrnda taht igin buyuk bir mucadele baglamrgtr. Selim tahtr ele gegirip kardeglerini bertaraf ettikten sonra Osmanlr gevrelerinde bu mucadeleyi anlatan ve Selim'l'veya rakiplerini tutan birgok risale yazrlmrgtrr. Oyle anlagrlryor ki bu taht mucadelesi Osmanlr dugunce hayatrnda buyuk aynlrklara neden olmugtur. "selimname" adlyla yirmidenfazla yazrlmrg olan bu risalelerden bir krsmr Selim'e kargr, bir krsmr ise Selim'i destekler nitelikte dir Kanuni Srileyman Devrinde Tarihgilik XVl. asrrda, Kanuni SUleyman'tn veziriazamlarr RUstem Paga, Lutfi Paga28 ve Ayaz Paga tarihler yazmgtardrr. Bu veziriazamlar, yazdrklarr tarihlerin bagtna yukanda bahsetti$imiz anonim tarihleri aynen almrglardrr. RUstem Paga tarihi basrlmamrgtrr, fakat LUtfi Paga tarihi yayrmlanmrgtrr. Bu devlet adamlan anonimleri kullandrklarr gibi kendi zamanlanna ait onemli bilgiler de vermektedirler. Bu eserlerin anonimlerden alrnan krsrmlarrnda, anonimlerin asrllarrnda olmayan aynntrlar mevcuttur. Bu sebeple eski devirlere ait aragtrrm alar igin kullanrlabilir. Kanuni devrinin ilk yrllan Kemalpagazade'nin buyuk tarihindeki son ciltte "MohagnAme" adryla bilinmektedir. Kanuni devrinde yazrlmrg betti bir tarihe kadar olan vekayiname tarztndaki eserler de gunlard rr: Ferdi'nin "SUleymannAme" adlt eseri, bu devrin tarihini 1542'ye kadar kaydeder. Yine bu devir igin bir genel tarih, meghur Nigancr Celalzade Mustafa'ntn yazdr$r "Tabak6tU'l-Memalik" adlt eserdir. Celalzade eserine devlet tegkilatl ve ulke hakktnda da pasajlar, fasrllar koymugtur. Bu devirde genel tarih yazanlar arastnda El-LAri'nin Farsga dunya tarihini zikretmek lazrmdlr. O, SUleyman'tn OlUmUne kadar bir Osmanlt tarihi vermigtir. Aynr devirde yine bir genel Osmanll tarihini Arapga olarak yazm g olan CennAbi'yi de zikretmek gerekir. Bu devirde eski menakrpnameler tarztnda Kanuni'nin hemen hemen her seferi igin bir gazavatname yahut fetihname yazrlmrgtrr. Bunlann iginde en gdze garpant Nasuh Matrakgr'nrn eserleridir. Onun "Fetihn6me-i Karabu$dan" adlt eserinden bagka "Bey6n-r MenAzil-i Sefer-i lrakeyn" adll eseri bilinmektedir.2e Yine bu s-eferler Uzerinde Lokman'rn "HUnern6me"si. tt Yaytmlanan Selimnamelerden bazrlarr: Hoca Sadettin Mehmet b. Hasancan; Selimn6me, istanbul, Tab'hane-i Amire, 1280/1863. Eser Tac'Ut-Tevarih'in ikinci cildinin sonunda yaytmlanmtgtrr. Celalzade Mustafa; Selim-NAme, Haz. Ahmet Ugur-Mustafa Quhadar, Ankara, KultUr Bakanlt$1, $Ukri-i Bitlisi; Selim-N6me, Haz. Mustafa Argungah, Kayseri, Erciyes Universitesi Yay., " Liitfi Paga; Tevarih-i Al-i Osman, Negr. Ali Bey, istanbul, Matbaa-i Amire, T.C. Maarif Vekaleti Negriyatt, Ltrtfi Paga; Tev uih-i Al-i Osman, Berlin, KAviyani Matbaasr, Hannover $ark Kitabhanesi, 1343, Haz. Kayhan Atik, Lutfi Paga ve Tevdrih-i Al-i Osman, Ankara, KUltur Bakanlr$r, e Nasuhu's-Sil6hi, (Matrakgr); Beydn-i MenAzil-i Sefer-i lrakeyn-i Sultan Suleyman HAn, Haz. Huseyin G. Yurdaydrn, Ankara, TTK,

7 aynf tarzda yazrlmrg bir eserdir. Bu gazavatname tarzlndaki eserler, di$er genel tarihler yanrnda pek gok aynntllarr ihtiva ettikleri igin gok onemlidir. Vine bu gibi dnemli olaylan kutlamak maksadryla yaalan eserler araslnda s0rnameleri, yani padigahlarrn du$unlerini anlatan eserleri unutmamak gerekir. Bunlar devletin sosyal hayatl, devlet tegkilatr, stntflar baklmtndan 6nem!! kaynaklardrr. SUleyman ddnemine ait bu tarzda yaztlmtg birgok menakfrqame ve risaleler bilinmektedir. "SUleymanndme", "Zaferndme", "Hunern6me" gibi adlar altrnda yaztlmrg bu eserlerin birgo$u henuz yazma halindedir. Bunlarrn bir krsmrnt, Avrupa, ispanya ktituphanelerinde bulunan nushalan BaP^inger *"Osmanlt Tarih Yazarlan ve Eserleri" kitabrnda belirtmektedir."u *a Ayrrca bu devirde sefer esnasrnda ordunun gegti$i belli baglt menzilleri, duraklprr tasvir eden menzilnameler de onemlidir. Bunlartn birgoklarrnr Ahmet Feridun Bey'in "MUngeatU's-Sel6tin"inde bulmaktayrz.tt Aynca bu devirde meghur Kaptanrderya Hayrettin Paga'nrn gazalan uzerinde eserler cle yazllmtgtlr.32 ' l. Selim'in dlumune kadar olan ddnemi Hoca Sadettin Efendi "Tacu't- Tevarih" adll eserinde iki cilt h6linde yazmrgtrr.33 Sadettin Efendi, padigahlarrn musahibi ve akrl hocasr olarak tarihi onemi olan bir gahsiyettir. "TactftjTevArih" adlr, Osmanlr Devleti'nin baglangrcrndan Selim devri sonuna kadar olan bir genel Osmanll tarihi yazmrgtlr. Bu tarihi TUrkge olarak fakat o zamanrn a$rr inga diliyle yazmrgtrr ve Osmanlr tarihinin bu devresi igin klasik bir eser sayrlrr. Sadettin'in bu tarihi, Vincenzo Bratutti tarafrndan ltalyancaya da gevrildi. Batr dillerine bagka tercumeleri yaprlmrgtrr. Yani Osmanlt tarihinin bir klasi$i olarak, Do$uda ve Batrda kaynak olmug en onemli eserlerdendir. Bu eser aslrnda buyuk krsmr itibanyla idris-i Bitlisi'nin Farsga Hegt Bihigt'inin bir tercumesidir. Hoca Sadettin Efendi eserini hazrrlarken bagka Osmanlr tarihlerini de kullanmrg; Negri'yi muhakkak g6rmug, fakat yine de eseri orijinal saytlamaz. O ddnemi incelemek ve aragtlrmak isteyenler, bunun kaynqgt olan ve yukarrda bahsedilen Hegt Bihigt'e bagvurmalrdrrlar. iborttin, mungi bir mutercim olarak yukarrda bahsedilen Ldri'nin Farsga dunya tarihinin de Osmanlrlar dlgrndaki di$er krsrmlarrnr, yine inga diliyle Turkgeye gevjrmigtir. Aynca Selim'in babasryla olan iligkisi Osmanlr 30 Franz Babinger; Die Geschichtesschreibel der Osmanon und lhre Werke, Leipzig: O. Harrasowlv, lgl7.franz Babinger; Osmanlr Tarih Yazarlart ve Eserleri, Qev. Cogkun [gof, Ankara,.1 982, s Ferio\rn Ahmet Paga; Mecmua-i Feridun Bey, MUnge6tU's-Sel6tin,'c,1, lstanbul, Dar0't- TrbaatU'l-Amire,1274; c.2, istanbul, Takvimhdne Matbaasr, 1275, lstanbul, Takvimh6ne-i Amire, t' Gazav'At-r Hayrettin Paga'nrn yeni harflerle ve krsaltrlarak baskrsr, Fevzi Kurto$lu; Barbaros Hayrettin Paga, lstanbul, Sebat Matbaasr, 1935, Sadelegtirilmig TUrkge baskrlan: M. Ertu$rul Duzdag; Akdeniz Bizimdi, Barbaros Hayrettin Paga'nrn Savaglarr, lstanbul, TURDAV, Barbargs Hayrettin Paga'ntn Hatrralarri Haz. Ertugrul Duzda$, istanbul, Tercriman 1001 Temel Eser. " Hocasadettin Mehmet.ibn Hasancan; Tdcu't-Tevdrih, istanbul: Tab'hane-i Amire,

8 tarihgilerini devamlr meggul etti$i igin, bir de "SelimnAme" yazm,et,r.'o]y*uu, Selim'in Mlsrr'da Tumanbay'r idamtyla biter. Eserin sonunda, TagkoprUlUzade3s gibi Osmanlr ulemasrndan genig bir gekilde'bahsetmigtir. Bu b6lumde megayih ve ulemadan uzun uzadrya bahseder."o Matbu " nushada HOtime adr altrnda yer alan bu ktsrm, biyografi lugati olarak buyuk onem tagrr'. o : Selaniki ve Mustafa Ati XVl. yuzyrlrn sonlannda Osmanlr tarihgiliginde segkii Uir yeri.olan iki onemli yazar, Mustafa Selaniki ve Mustafa Al?'dir. Selaniki'nin Osmanlt maliye divanlnda bir katip olarak mali igler ve para meseleleri uzerinde ihtisasr vardlr. idaredeki bozukluklan, akganrn de$erinifi clugmesi dolayrsryla isyanlann glkmasrnl ve devlet kademelerindeki buyuk kargagayr en iyi aksettiren kaynaklardan biri Selaniki tarihidir.3t SelanikT'nin olumu 1600'lere do$rudur. Eser yrllarr arasrndaki olaylan anlatrr. Bu ddn6q igin son derece onemli bilgiler verir.38 Gelibolulu Mustafa Ati ise dnemli bir tarihqi oldu$u kadar Osmanlr kultur tarihi bakrmlndan da Onemli eserler vermigtir. Mustafa Ali, bir mungi burokrat srfatryla eserlerini yazmgtrr. BUtUn maksadr padigaha musahip olmak, yani devlet idaresinde padigahrn bag mugaviri durumuna gelmekti. Fakat hayatt boyunca bunu bir turlu elde edemedi. Bunun Uzerine musahiplik sanattna dair ilimlerde kalem oynattt. Yani hattdlrktan tarihe, saray protokolunden devlet idaresine ve maliyenin tenkidine kadar pek gok eser vermigtir. Tipik bir "katibu't-tedbir", yani devlet iglerine vakrf, munli, gok esaslt bilgi sahibi bir burokrattrr. Fakat higbir zaman padigah mgsahibi olamadr$rndan, kendi yolunu kesenlere kargr gayet giddetli hucumlar yapmrgtrr. Bu sebepten dolayr kendisini benimseyen bir devlet adamr Erkmad r., Onun tarih sahasrndaki eseri "KUnhu'l-Ahbir", kendisinden onceki $Ukrullah, Lari, Cenndbi gibi bir dunya tarihi olarak planlanmrg ve ddd rukne aynlmrgtrr. ilt< rukun yaradrlrgtan Hz. Muhammed'ln nurunun Hz. Aclem'e gegiginden, butun mahlukatrn srrasryla meydana geligi ilerda$lar, 'denizler, sular ve iklimlerden bahseder. ikinci rukun Kur'an'da adr gegen peygamberler, Arap topluml ail, Hz. Muhammed'in peyganberli$i, mucizeleri, ilk halifeler, Emeviler, AbbAsiler, Arap emirleri, dlimlel, geyhler ve tabipler 'o Hoca Sadettin Mehmet b. Hasancan; Selimndme, lstanbul, Tab'hane-i Amire, 1280/1863. Eser TacU't-Tevarih'in ikinci cildinin sonunda yayrnlanmrgtrr. '*, 35 TagkdprUlUzade Ahmet lsamettin; $ak6iki'n-nu'mdniye Fi Ulemdi'd-Devleti'l-Osnibniye, lstanbul, Daru't-Trbaatu'l-Amire, tu Bu bdlum Tacu't-tevdrih (matbu nushad a) c.2, s Selaniki Mustafa Efendi; Tdrih-i Sel6niki, Haz. Mehmet lpgirli, 2 cilt, lstanbul: lu eo. Fak., 1989; yeni baskrsr 2 cilt, Ankara, TTK, " Yazma nushalarda 1599'a kadar anlatrlan olaylar, Naima tarihinin bu yrldan baglamasr nedeniyle matbu eserde 1592 yrlrna kadar gelir. Mustafa Efendi; Tarih-i Sel6niki, lstanbul, Matbaa-i Amire,

9 yer alrr. UgUncU ruknun konularr Turk ve Tatar kavimleri ile hakanlartdrr. Tolunlular, Fdtrmiler, Eyy0biler, MemlUkler, SafevTler, Buhara ve Semerkant Hanlan, Akkoyunlular, Karakoyunlular, Dulkadrro$ullarr, bunlar arastndadrr. DordUncU rukunde ise Osmanlrlann ortaya grkrgrndan 1599 yrlrna kadar olan olaylar anlatrlrr. Tarihlendirme saltanat srrasrna gdredir. Her padigah ddnemi, sultanln do$umuyla baglar ve culusundan itibaren olaylar srrayla anlatrlrr. Her padigah ddneminde yetigen devlet adamlan, ulema, geyhler ve gairlerin hal tercumelerine dair 6nemli bilgiler verilir. Son iki ruknu son derece krymetlidir. BugUn kayrp olan bazt eserleri de kullandrgr igin de$erli bilgiler verir. Kendi zamanr igin bilhassa orijinaldir. Maalesef eski harflerle olan yaytn I gok hatalldrr.3e "KUnhU'l-Ahb6r"tn dorduncu ruknunun yeni harflerle basklsl da yaprlmrgtlr.ao lv. RUknUn Fatih Sultan Mehmet devrine ait krsmrnrn ayrr bir yaytnl vardlr.al Ali'nin Osftranlr tarihini ilgilendiren eserleri arasrnda "FusOl-i Hall-i Akd"ve "Us0l-i Harc U Nakd" adlr eseri 1598'de yazildl. islam hanedanlarrnrn tarihini ve ytktlrg sebeplerini inceleyerek Osmanh Devleti'ndeki garprk kurumfan ele almrgtrr. A i, eski gazavatname-gehname gelene$ini de takip eden birtakrm tarihi eserler yazmrgtrr. Bunlardan en muhimi Lala Mustafa Paga'ntn GUrcistan seferini ayrrntrlanyla anlatan eseridir 'e kadar Lala Mustafa Paga'nrn seferini anlatmaktadrr. Bu, di$er gehnameler gibi, Ali'nin orijinal ve tarihi bir eseridir. Tarih eserleri arasrnda en orijinal olanr "Nusretndme"dir. Bunlardan bir di$eri olan "NadiretU'l-MehAsib", ll. Selim ile kardegi Bayezit arasrndaki savaglarr anlatrr. Danigmendo$ullan tarihine ait Danigmendname'yi kullanarak bu hanedan Uzerinde yazdr$l "MirkAtU'l-Cihad Fi Tarih-i Melik-i Danigmend Ahmed" adlt eseri de aynca onemlidir. Eser, 1360'ta Arif tarafrndan yazlldt$t iddia edilen "Danigmendndme"ye dayanmaktadlr. Arif in bu eseri 1360'ta yazrfmtg olamaz, gunku L Murat Tokat bolgesine gok sonralan, 1380'den sonra gitmigtir. Edebiyatgrlar 1360 tarihini esas almakla beraber bu tarih yanltgttr. Hicri 1000 tarihinde kryamet kopaca$r soylentileri uzerine de lll. Murat'a sundu$u "Al6imU'l-Krydmet" adlr bir eseri vardrr. Ali'nin tarihi eserleri araslnda en onemlileri bunlardrr. Kendisi musahip olmak iddiasrnda oldu$u igin, devlet idaresine ait ve padigaha devletin nastl idare edilece$i hakkrnda "NushatU's-Seldtin" adll kitabrnr 1585'te yazdt. Halep'te ttmar defterdan oldu$u zaman yazdl$r bir eserdir. Affi'nin musahip un Gelibolulu Mustafa b, Ahmet Ali; KunhU'l-Ahbdr (Ali Tarini), lstanbul, Takvimhane-i Amire Matbaasr, oo Gelibolulu Mustafa A[ Efendi; Kitabu't-Tarih-i KUnhU'l-Ahbdr, 2 cilt (Osman Gazi devrinden Yavuz Sultan Selim'in saltanatrnrn sonuna kadar), Haz. Ahmet U$ur, Ahmet GUl, Mustafa Quhadar, lbrahim Hakkr,Quhadar, Kayseri, Erciyes Universitesi Yay., Gelibofulu Mustafa Ali ve KUnhU'l-Ahbdr'rnda ll. Setim, lll. Murat ve lll. Mehmet Devirleri; 3 cilt, Haz. Faris Qergi, Kayseri, Erciyes Universitesi Yay., o' Gelibolulu Mustata Ati; Kunhri'l-Ahb6r, lv. Ruknu, Fatih Sultan Mehmed Devri, Haz. M. Hiidai $enturk, Ankara, TTK, HUdai $enturk, onceki baskldaki hatalara dikkat gekerek ddrduncu ruknun kalan krsrmlarrnrn yeniden basrlaca$rnr ifade eder. 221

10 olarak bir burokratrn bilmesi gereken bilgiler uzerinde yazrlmrg birkag eseri daha vardrr.a2 Selaniki ve AlT, lll. Murat lll. Mehmet devrindeki buyuk siyasi ve para meselelerinin grktrgr kargaga devrinde yagamrg ve Osmanlr gokug tarihinin onemli meselelerine dokunmug iki buyuk tarihgidir. Osmanlr edebiyatrnda "TagayyUr ve Fesad" diye adlandrnlan bu devirdeki bozukluklar uzeriqde bu iki tarihgiden bagka, sultanlara nasihat geklinde birtakrm layihalar yazan bir dizi yazar ortaya grkmrgtrr. XVll. asrrn bagtnda, l. Ahmet zamanrndaibirttin muesseselerde bir rslahat duguncesi ortaya grktr. Padigaha Osmanlr kanun ve muesseselerindeki bozukluklarr layiha geklinde sunan tecrubeli burokratlar bir seri eserler yazmglardrr. Bunlann en eskisi, "Kitab-Ul fi/lustetab'drr.a3 Tenkit tarztnda yazrldr$r igin muellifi kendisini saklar. Ondan sonra "Kav6nin-i YenigeriyAn" ve "Aziz Efendi Kanunndmesi" gelir..bu tur layihalann en meghuru Kogi Bey risalesidir. Bunlar "kitab-r mustetdb " tarzrnda yaalan eserlerdir. Padigahlara devlet idaresindeki bozultluklart srralar ve atrnmasr gereken tedbirleri belirtirler. Ayn Ali ayrrca onemli bir eser yazm gtrr.aa Bilhassa Ayn Ali trmar iglerinin bagrnda.oldu$u igin trmar meselelerini gok iyi bilmektedir. "Kavdnin-i Yenigeriydn"r da yine Yenigeri Cca$rndan yetigmig yaglr bir yenigen yazmgtrr.as Akliisari olaral< tanrnan Hasan Kafr'nin "UsulU'l-Hikem ft NizamU'l-Alem" adlr eseri de bu tarzdadlr.a6 Ash Arapga olan kitap sonradan Turkgeye gevrilmigtir. Bu layihalaedan en tantnmrgr lv. Murat'a sunulan Kogi Bey risalesidir.at Bunlar uzerinde lwehmet Oz tarafrndan yaprlan derli toplu bir de$erlendirme galrgmasr bulunmal<tad rr.ab ot Aynr zamanda ddneminin gok onemli bir burokratr olan Mustafa Ali'nin hayatr uzerinde, lbnu'l- Emin Mahmut Kemal (inal)'rn tafsilath biyografisinden sonra, onun burokrat vasfrnr esaslr gekilde tahlil eden galtgmayr, Amerikalr tarihgi Cornell Fleischer yayrmlamrgtrr: Bureaucrat and lntellectual in the Ottoman Empire, the Historian Mustafa Ali; Princeton: Princeton Univ. Press, 1986; TUrkge baskrsl, Tarihgi Mustafa Al?, Bir Osmanlr Aydrn ve Burotratr, lstanbul, Tarih Vakfr Yurt Yay., ot fitan-' MUstetAb, aynt tarzdaki diger iki eserle birlikte basrlmrgtrr: Osmanlr Devlet feikitatrna DOir Kaynaklar: Kitdb-r Mustetdb - KitAbu MesAlihi'l-Muslimin ve Men6fi'i'l-Mu'minin -rhszu'l- MUlOk, Haz. Yagar YUcel, Ankara, TTK, oo Ayn Ali; t(avanin-i Al-i Osman Der-H0l6sa-i Mez6min-i Defter-i Divdn, istanbul, Tasvir-i Efkdr Gazetesi Matbaasr, 1280; Yeni harflerle baskrsr, Ahmet AkgundUz; Osmanlr KanunnAmeleri, c.9, lstanbul, OSAV, 1996, s.2b-86. ou Rusya ilimler Akademisi A 249 numaralr yazmadan yayrmlayan: A. Y. Petrosyan; Mebde-i Kanun-i Yenigeriyan Oca$r, Moskova, 1987; yeni harflerle yayrnl, Ahmet AkgrindUz; Qsmanll Kanunndmeleri, c,9, lqtanbul, OSAV, 1996, s ,. ou Hasan el-kafi Akhisari Bosnavi; Us0lU'l-hikem fi Nizami'l-6lem TercUmesi, Qev. geriirhmet Regit Paga, Mekke, HicazVilAyet Matbaasr, 1331 (Arapga metinleriyle beraber). a7 Risale Osmanhca olarak iki defa basrlmrgtrr: Kogi Bey; Kogi Bey Risalesi, Nizam-r.Devlete MUteallik Goriceli Kogi Bey'in Saadetlu Mehabetlu Rabi' Sultan Murad Han Gazi'ye Verdigi Risaledir, Londra, Mr. Watts Tab'hanesi, 1277i fstanbuf, Matbaa-i Ebizziya, Yeni harflerle Ug basktst vardtr: Kogi Bey Risalesi; Haz. Ali Kemdli Akstit, lstanbul,-1g3g. Kogi Bey Risalesi; Haz.Zuhuri Dantgman, Ankara, KultUr Bakanlr$r, Eski ve yeni harflerle birlikte ve do$ru okumalarla son negri: Kogi Bey Risalesi; Haz. Yrlmaz Kurt, Ankara, Ecddd Yay., ou MehmetOz; Osmanltda "Qoztilme" ve Gelenekgi Yorumculan, lstanbul, Deigah, 1g

11 $ehnameler Sultanlarrn munferit seferleri Uzerinde gazavatname gelene$ini stirduren bir gehnameciler silsilesi vardrr. $ehnameler, gazavatnameler gibi basit bir TUrkgeyle de$il, yuksek inga diliyle, sultanlarrn her bir seferi igin ayrt ayn ve minyaturlerle stislenen, sarayrn kitaplr$rna mahsus, Nakkaghane'de yazrlmrg sanat eserleri ve tarihlerdir. $ehnamecilerin en tanrnmrg olant Fethullah Ariftir. lran'dan gelmigtir; iran saray ananesini, Kanuni zamantnda Osmanh sarayrna getirmigtir. O, Yavuz Selim'in gazalarrnr terennum eden manzum, 800 beyitlik bir gehname yazdt. Bu gehnameler, FirdevsT'nin "$ehndme"sini taklit eden bir tarzdadrr.as ikincisi Eflatun $irvdni'dir. O da iranlrdrr, ama aslen TUrkmen'dir. iran sarayrnda yetigmig, sonra 1547'de istanbul'a kagmrgttr. Fethullah Arif in yerine gehnameci tayin edilmigtir (6lUmU 1569'a do$ru). Bu gehnamecilik turtr, vakanuvislikten 6nce bir nevi vakanuvislik sayrlabilir. QUnkU resmi olarak bir gehnameci sultan tarafrndan tayin ediliyordu. Seferleri iran gelene$ine uygun olarak suslu bir gekilde tasvir ediyor ve eserleri Nakkaghane'de padigaha layrk bir sanat eseri olarak hazrrlryorlardr. $ehnamecilik saraya ba$lr bir kurumdur, $ehnamecilerin ilki, Fatih igin "Gazilndme-i R0m" muellifidir. Ondan sonra gair $ehdi ve ardrndan Fethullah ve $irvanlr Eflatun gelir. Bu gehnameciler lv. Murat devrine kadar suslu, Nakkaghane'den grkma gehnameler yazmrglardrr. $ehnamecilik resmi bir makam oldu$u igin vakanuvisli$in baglangrcr gibi dugunulmektedir. Bunlardan bir tanesi gair Seyyit Lokman'drr. Eflatun'dan sonra gehnameci tayin edilmigtir. Lokman'rn eseri "HUnerndme"dir. "$ehndme-i Al-i Osman" adh manzum eseri Osmanlr tarihini bagrndan itibaren ele alrr. ll. Selim igin "Selimn6me"s_i, lll. Murat igin "$ehingahn6mesi", daha sonradan yazdr$r HUnernAmesiso ile Osmanlr-padigahlairnrn tasvirlerini kapsayan "Kryafetu;linsaniyye fi-$eniilu'l-osm6niye" adlr bir eseri daha vardrr.t' Lokman'dan 4e $ehn6me'den segmeler Ttirkgeye terctrme edilmigtir: Ebu'l-Kasrm Firdevsi-i T0si; MUntahabdt-r $ehn6me, Tercume: Kemal Paga, lstanbul, 1281 H. Ebu'l-Kasrm FirdevsT-i T0si; Muntahabdt-r $ehndme-i Firdevsi-i Tusi, Tercilme: Yozgatlr Hasan Hayripagazade Yusuf Ziya, lstanbul, Kasbar Matbaasl, 1306 H. 50 Seyyit Lokman; HUnern6me, Topkapr Sarayr MUzesi KUtuphanesi, Hazine Eser Uzerindeki galtgma igin bk. Zekeriya Ero$lu; $ehndmeci Lokman'rn HUnerndmesi, YUksek Lisans Tezi,lU eoeoiyat FakUltesi, u' "lran (gosunlukla Azerbaycan)'dan gelen TUrkge-Farsga konugan ve yuksek saray kulturunu temsil eden htiner sahiplerinin Osmanh sarayrna nasrl intisap ettiklerinin ayrrntrlr hikdyesini, HUnerndme yazan Azeri (TUrkmen) Seyyit Lokman'dan 6$reniyoruz. Lokman, Kanuni Sultan Suleyman'tn lran seferi igin Halep'te krgladr$l srrada babasryla beraber memleketini brrakrp Osmanh Ulkesinde, Hasan-Keyf'te trmar eri ofan amcasrnrn yanfna gelmigti. Oradan Halep'e gelip $emsi Paga'yt buldular. Paga, Lokman'rn babasrna buyuk iltifatlar gosterdi. Kendisi de segkin bir mungi ve gair olan $emsi Paga,'Lokman'r mugdara meclisinde Turkge giir sdylemeye tegvik etti. Paga, Lokman'tn Sultan SUleyman't oven bir gazelini padigaha gostermeye layrk buldu. Gazefinde Lokman goyfe ihsan ister: QU bi-tab oldr c0dundan zer ri sim U guher gdha/ Sarardt zer bozardl akge odlar dugdu, merc6na. 956/1549 bahannda Sultan, Diyarbakrr tarafrna gegip Elmalu Yurdu'nda dinlenirken, $emsl Paga gazeli kendisine sundu. Padigah gok begendi ve yuz altln cdize ba!tgladl ve maag ba$lanmastnt emretti. Bu gelir sayesinde geng Lokman, kendini ilim tahsiline verme imkdnr buldu". Inalcrk; $6ir ve Patron, Ankara, Do$u Batl Yay., 2oo3' s'29-30' + z2z r'

12 I sonra gelen bagka bir gehnameci de 1599). O da do$u seferleri Uzerinde lll. Mehmet'in tarihini yazmrgtrr. TAlikizade Mehmet'tir (olumu*takriben eserfer yazmgtrr. Talikizade Mehmet, XVll. asrrda mustakil bir eserin yazan olarak ibrahim Pegevi (Peg0yi)'nin eseri onemlidir.s2 Devlet yuksek hizmetlerinde bulunmug olarf Pegevi, Macarca bildi$inden bu kaynaklan da kullanmr$trr. Bu yuzden tarihleri arasrndaki Osmanh tarihi igin orijinal tarihlerderl birisini olugturur. Bu divirde genel bir Osmanll tarihi olarak Solakzade (dlufiu 1657) adryla meghur Mehmet Hemdemi'nin eseri "Fihrist-i $ahah" zikredllmelidir.s3 Kitabrnr basit bir Turkgeyle yazdr$r igin gok un kazanmrgtrr. Asllnta Selim devrinin sonuna kadar olan donem igin, Solakzadb, "Tacu't-TevArih"in TUrkgelegtirilmig geklinden bagka bir gey degildir. Tarhi H yrlrna kadar gelmektedir. Bu noktada bir de 6zel tarihlerden bahsetmek gerekir. Bu tur eserler, gehname tarzrnda, yalnrz padigahlartn de$il, pagalarrn seferleri'jqln de yaalm glardlr. Mesela bunlardan Sinan Paga'nrn Yemen seferi hakklnda yazrlmrg olan boyle bir eser vardrr. Lala Mustafa'nrn da gehname tarzrnda eserleri bulunuyor. Yemen fethi igin 1 574'te Nihai ismindeki bir gair, "Fethiyei Yemen" adlr bir eser, Rumuzi isminde bir di$er gair yine Sinan Paga'nrn Yemen fethini yazmrgtrr. KutbU'd-Din adlr bir muderrisin lll. Murat'a ithaf etti$i yine Yemen fethine ait olan "El-BerkU'l-Yem6ni fi'l-fethi'l OsmAni" kitabl meghurdur. Bu eser Hicaz tarihi bakrmrndan da onemli bir kaynaktrr tarihine kadar gelmektedir. Bunu, F. Wiistenfeld-Chroniken von Mekka adryla Almancaya tercume etmigtir. Mekke tarihi igin yazrlan "El-i'lam Bi- A'l6m Beytullahi'l-Haram"r bu eserle kangtrrmamak gerekir. Osmanlr ddnemi Arap memleketleri tarihi igin Celalzade'ninrk-ardegi Salih tarafrndan yaalan "Tarih-i Mrsr-i Cedid" adlr eser dikl<ati geker. Tarihi ve co$rafi bir eserdir. Daha gok Arapga kaynaklardan faydalanmrgtrr. XVl. yuzyll tarihi igin, bilhassa burokratlara ornek olmak igin, belgeleri bir araya* getiren eserler de yazrlmrgtrr. Bunlann en meghuru Feridun Ahmet'in "MUngeatU's-Seldtin " adh eseridir. H. 1271'de yazrlan bu eserio birinci cildinde 625 vesika ikinci cildinde 456 vesika vardrr. $0rnameler + _ Padigahlarrn seferlerinden bagka onlarrn hayatrnda gok dnemli bir yer tutan dti$unleri, ayn eserler halinde yazan bir grup olarak saray sorname yaztctfart vardrr. S0r kelimesi "du$un, velime, ziyfret, gehrdyin, genlik" anlamlarrndadrr. S0rname de du$un, genlik ve ziyafet gibi konularda yazllan 5? lbrahim Pegev?; Tarih-i Pegevi, lstanbul: Matbaa-i Amire, 1283 H; yeni narfljrte ve sadegtirifmig baskrsr, Tarih-i Pegevi; Ankara: KtiltUr Bakanllgl, ut Solakzade Mehmet Hemdemi; Solakzide Tarihi, Tarih-i Al-i Osmani'l-solakzdde, lstanbul, 1271 H; ikinci basktst, lstanbul, Mahmut Bey Matbaasr, 1297 H; sonraki baskrsl, Solakzdde Mehmed Hemdemi - Mehmed Muhiddin - Abdrilfatif Hafz, Solakzdde Mehmed Hemdemi Merhumun Fihrist-i $6hdn-r Al-i Osman Nam Eser-i Manzumu ve llaveleridir: lstanbul, Ali g6kru Matbaasr,1335 R. 224

13 manzum ve mensur eserlerdir.sa S0rnameler, padigah gehzadelerinin sunnet dti$tinlerini, krzlannrn ve kardeglerinin du$unleri vesilesiyle yaptlan S0rihUm6yunlarr anlatan edebi eserlerdir. Tarihgilerin bazen kuru ve yaltn ifadelerle anlattrklan bu genlikler, s0rname muellifleri tarafrndan daha canll, sanatlt ve gosterigli ifadelerle edebiyatrmlzda yer alrr.55 ltt< mustakil s0rname yrlrnda lll. Murat'rn gehzadesi Mehmet igin yaprlan sunnet dti$ununu, son mustakil s0rname"' ise 1B5B yrhnda AbdUlmecit'in ktzlan Cemile Sultan ile Mahmut Celalettin Paga ve MUnire Sultan ile ibrahim Paga'nln du$ununu konu edinmektedir. lll. Murat'rn gehzadelerinin sunnet du$ununu anlatan intiz6mi'nin "S0rndme-i Hum6yunfB adlr bagka bir eseri daha vardrr. Bunlardan bagka gegitli du$unleri anlatan Nabi, Abdi, VehbT, Hazin, Hagmet, Melek ibrahim, Rif'at, Esad, Lebib, Htzlr ve Tahsin s0rnamelerini sayabiliriz. XVll. astrda Evliya Qelebi, Mehmet Zrlli ( )'nin 1 0 ciltlik "Seyahatn6me" frryla bilinen eseri, yagadr$r devrin tarihi igin son derece onemli bir kaynaktrr.se Yalnrz sultanlann ve pagalann ozel hayatlan, savaglart, karakterleri ve Osmanlr tarihi-co$rafyasr bakrmrndan de$il, tarihi co$rafya ve sosyal hayat bakrmrndan egi bulunmayan bir kaynakttr. Evliya Qelebi'nin durumu ve sanatr Uzerinde gimdiye kadar yanlrg bilgiler verilmigtir. Evliya Qelebi, Osmanh tarihinin bagrndan beri gorulen, Germiyanh musahip gairler gibi, pagalara musahiplik eden ve hayatrnr bununla kazanan bir musahip-nedimdir. Onun bu ustun meziyetleri dolayrsryla, her paga onu kendi hizmetine almak igin rekabet hdlindeydi. Evliya Qelebi kitabrnda agrkga belirdi$i gibi, bir paga veyahut veziriazam igin gerekli ttim dini, idari, protokol, katiplik gibi hizmetleri gdren tipik bir musahipti. Bagka musahiplerden farklr olarak kendisinden sonra imparatorluk iginde hizmet gdren devlet adamlanna, pagalara bir krlavuz btrakmak istemigti. Seyahatn6me'sinin esas karakteri budur. Eserinin bu vasfr gimdiye kadar anlagrlamamrgtrr. O, gitti$i her yerde gehirleri, memurlarr, bolgenin co$rafi karakterini tasvir ile kalmaz, aynt zamanda orada kullanan dil ve lehgeden de Ornekler verir. Bu suretle bolgeye giden memurlara da yardrm etmek istemigtir. Eseri, tarihi co$rafya bakrmrndan, donemini anlamak igin en Onemli kayna$rmrzdrr, Abartmalarrnr goz onunde tutarak, onun verdi$i bilgilerin tumu hakkrnda gupheler uyanmrgtlr. Ama bir musahibin hikayeler ve fevkalade hadiseler anlatarak efendisini e$lendirmek uo Bazr s0rnameler minyaturlerle birlikte basllmlgtrr: uu Mehmet Arslan;.TUrk Edebiyatlnda Manzum S0rnameler, Ankara, AtatUrk KUltUr Merkezi Yayrnlarr, 1 999, s.5-6. s6 Bu manzum sorname Gelibolulu Mustafa AIT tarafrndan yazrlmlgtlr. Cdmiri'l-Buh0r Der MecAlis-i S0r, Topkapt Sarayr Mrizesi KUtUphanesi, Bafdat, Nu: 4318; yeni harflerle basklsr, CdmiU'l-Buh0r Der Mecdlis-i S0r, Haz. Ali Oztekin, Ankara, TTK, ut Mensur olan bu s0rnamenin m0ellifi Ndfr'dir. ut Eser mensur otarak yazrlmrgtlr. SUleymaniye KUtUphanesi, Hekimo$lu, Nu: 642. ut Evtiya Qelebi Mehmet b. Zllli; Evliya Qelebi Seyahatndmesi, lstanbul, lkdam Matbaasr, H; yeni harflerle baskrsr: Evliya Qelebi Seyahatndmesi; lstanbul, YKY., 225

14 i Uzere yazdr$r fantastik geyleri, onun tarihi gozlemlerinden ayrrd etmek lazrmdrr. Bir musahibin vazifelerinden birinin de efendisini e$lendirmek oldu$u unutulmamal rd rr. XVll. asnn onemli bir tarihgisi de MUneccimbagr'dtr. O, Hz. Adem'den 1672'ye kadar gelen "CamiU'd-Duvel" adlr iki ciltlik Arapga bir eser yazm gtrr. Bu eser "SahAyifu'l-AhbAr" adryla Ahmet Nedim tarafrndan Turkgeye tercume edilmigtir.60 MUneccimbagr, bugun kayrp oldn yazmalan kullandr$r igin, islam hanedanlarr uzerindeki bu eseri bazr bakrmlardan orijinaldir. NegrT'den, sonra tarihi takvimleri kullanmrg, 6nemli bilgiter,veren bir tarihgidir.ol ' '* * 4. Vakantivisler VakanUvis, Osmanlr merkez tegkilatrnda gorevli devlet tarihgisine verilen unvandrr. Vakanuvisler kendilerinden 6nce yazrlanlan de$erlendirirler, kendi zamanlanna ait olaylarr da aynca kaydederlerdi. Bu muessese XVlll. asnn baglanndan itibaren olugturulmugtur. Edebi vasfr a$rr basan ve yine bir gegit resmi tarihgilik olan "gehnamecilik"le "vakanuvislik"i birbirinden ayrran bazt farklar vardrr. Yukanda belirtildi$i Uzere belirli bir donemin tarihini yazmak Uzere bazr tarihgilero2 gorevlendirilmrgse de bunlann gorevini, Divanrhumayuna ba$lr ve devamlr bir devlet hizmeti olan vakanuvislikten ayr rmak gerekir. l\r Naima Mustafa Efendi'nin ilk defa olarak vakanuvis tayin edildi$i bilinmektedir. Ragit'ten itibaren ise vakanuvislik artrl< bir devamlrlrk kazanmrgtlr. lbrahim MUteferrika matbaasrn In kurulugundan sonra," vakanuvislerin eserlerinin srrayla basrlmasr duguncesi do$mugtur. + VakanUvislik DivanrhUmayun kalemleri arasrndan teqekkul ett{$inden, inga ve giir sanatrnda mahir ve genellikle haceganlrl< +Utbesine ulagmrg kdtipler arastndan segilmiglerdir. $inizade'nin azliyle yerine gegecek kigi uzerinde yaprlan uzun muzakereler srrasrnda, Sultan*H. Mahmudt, "esrdr-l devletten bir memuriyet olmakla, 'vakanuvis' tayin edilecek kiginin huner ve marifetten bagka iyilik ve dindarlrk vasrflarrnr da tagrmast" gerekti$ini belirtmigtir. Gdrevli bulunduklarr ddnemin olaylannr tespit ve yazma-y?nrnda, vakanuvislere, seleflerinin eksik brraktrklarr donemin tarihini yazma vdzifesi de yuklenmigtir. Bu suretle, kesintisiz bir tarihin kayda gegmesi sa$larrmrgtlr. 60 MUneccimbagr Dede Dervig Ahmet; SahdifU'l-ahbdr, TercUme: Ahmet Nedim. istanbul, Matbaa-i Amire, 1285 H; yeni harflerle ve sadelegtirilmig baskrsr MUneccimbagr Tarihi; istanbul, TercUman 1001 Temel Eser. ut Ug cift olarak, H, 1281'de f stanbul'da basrldr. TercUmesi guvenilirdir. u' Daha ll. Bayezit dbneminde, Osmanlr tarihini yazmak Uzere Kernalpagazade,ldris-i Bitlisi ve Ruhi'nin gorevlendirildi$inden yukartda bahsedilmigti. Keza gehnameciler de resmi tarihgilerdir. Asfrnda, vakanuvis adl altrndaki yeni bir vazife, bu eski tarihgilerin gdreviniff devam ettirilmesinden bagka bir gey degildir. $ehnameciler de yazdrklarr ve sultana takdig. ettikleri tarihler kargrlrgrnda ihsanlar almrglardlr. 226

15 Azil veya olum h6linde, dncekilerin tuttu$u notlar ve kendilerine verilmig olan belgelerin, yeni memura devir ve teslim edilerek, olaylartn kaldl$t yerden yazllmasl emredilmigtir. BUrokratil< yazrgma evrakrndan tarihe kaydt uygun olanlar, iglemleri tamamladrktan sonra vakantivise haber verilirdi. Vakantivislik devletin segkin bir hizmeti oldu$undan, bu hizmete getirilenler ofaylan aragtrrrrlar ve bu konuda kendilerinden bir gey saklanmazdt Hatta devfet adamlan bazr gizli hususlarr onlara haber verirlerdi. Fakat XVlll. asrtn ikinci yarrslndan sonra olaylann sebep-sonug iligkilerinin bilinmesi pek istenmedi0inden; devlet srrlan kendilerinden saklanmaya baglandt. Bu yuzden vakanuvisler de ya Onemsiz geyleri buyutmug ya da onemli geyleri hakkryla yazamamlglardrr. lll. Selim ddneminde, devletteki topyek0n reform gaf rgmalan srraslnda, vakanuvisler igin de bazt duzenlemefer yapllmrgtlr. Bu gergevede, imkan nispetinde Avrupa devletleriyle olan iligkilerin de vakanuvislere bild irilmesi emrolu n mugtur. Naima'dan 6nce padigahrn yanrnda ve hizmetinde olarak savag olaylarrnr cepheden gelen telhisleri kullanarak devlet igin bir tarih yazan Frndrklrlr Silahtar Mehmet A$a ( )'n rn tarihini yine bir resm? vekayiname sayabiliriz.63 Mehmet A$a'nrn bu eseri, argiv belgeleri mahiyetinde belgeler igerdi$inden son derece onemlidir. Ftndtkltlt 1699'dan sonra da sarayda padigahrn gunluk faaliyetlerini tespit eden bir eser yazdt. Bu ikinci eserinin siyasi olaylar bakrmrndan krymeti ikinci plandadrr. Silahtar'tn eserini Ahmet Refik Bey gok guvenilir ilmt bir gekilde negretmigtir devri tarihi igin en onemli kayna$rmrzdtr. Silahtar Mehmet A$a'nln eseri, Hact Halife'nin "Fezleke-i Tevdrih" adlr eserini devam ettirir. Asrl aynntrlr tarihi 1680'lerden itibarendir ve Avusturya seferleri baktmrndan gok onemlidir. ilf devlet tarihgisi sayrlan Naima Mustafa Efendi (o. 1716), vakanuvisli$e 'den 6nce Amcazade HUseyin Paga tarafrndan getirilmig olmalrdrr. Gorevinin ne zaman sona erdi$ine dair kesin bilgiler yoktur. Telif etti$i ilk eser / donemi olaylannr anlattr. Karlofga Anlagmasr'na dair bir mukaddime ilavesiyle "Ravzatu'l-Huseyn Fi HulAsati Ahbari'l- Hdfrkeyn" adryla hazrrladr$r eserini Amcazade HUseyin Paga'ya sunmugtur. Naima (o. 1716) devlette katiplik vazifelerinde bulundu tarihinde Nimeti Efendi yerine tegrifatgtbagr ve aynr tarihte vakanuvis tayin edildi. Mristafa Naima, kendisinden 6nce yazrlmlg eserleri, ozellikle HUseyin Vecihi'nin eserini, "SarihU'l-Mennarzdde"yi ve Hacr Halife'nin "Fezleke"sini anlagrlrr ve basit bir Uslupla takip ederek altr ciltlik "RavzatU'l- HUseyin Fi HUlasdtU'l Halifeyn" adlr eserinde ozetlemigtir donemi olaylarrnr anlattt$r bu ilk tertip eseri XVll. astr tarihi igin belli baglr bir kaynaktrr yrllannr kapsayan ayn bir eser daha hazrrlamtgtrr. Bu ikinci tertip eseri olumunden sonra ibrahim MUteferrika tarafrndan iki cilt hdlinde basllmrgttr.6a istanbul'cla ddrt defa basrlan eserin en iyi sayllan d6rduncu basklsr, altr cilt olarak H. 1283'te Matbaai Amire taraflndan 63 Frndrklrlr Mehmet Aga; Silahdar Tarihi, 2 cilt, lstanbul, uo Bekir KtitUko$lu;'Vekdyinuvis', VekdyinUvis Makaleler, lstanbul, 1994, s lstanbul Fetih Cemiyeti, I I

16 negred,ilmigtir. Daha sonra Batr dillerine de tercume edilmiptir. Bu f,evir igin klasik bir kaynaktrr., Ragit Mehmet (o. 1735), Naima'dan sonra, Osmdnlr Devleti vekayisini vakanuvis olarak 1714'te devraldr. "Tarih-i R6gid" adlr.kitabr 1660'tan 1714 yrlrna kadar gelir olaylarrnr lr9 cilt halinde toplamtg ve eseri ibrahim Muteferrika tarafrndan basllmlgtrr.o' 1865'te beg cilt halinde ikinci bir baskrsr daha yaprlmrgtrr.66 Ragit, Halep'e kadr olarak gonderilince onun yerin vakanuvis olarak MUderris Kugukgelebizade ismail Asrm (6. 176d) Jayin edildi. Selefinin kaldr$r yerden olaylan yazmaya devam ederek yrllarr arasr vekayisini vakantrvis oiarak kaleme aldr.67 Daha sonra ilmiyede ilerleyerek 7,5 ay geyhulislamlrk g6revine tayin edilen Asrm, vakaniivislikten azline kadar olan iki senelik olaylarr yazamamrg oldu$u h6lde, halefi olan Sami, l. Mahmut'un culusundan (1143) sonraki ytllart kaleme aldt$rndan, yazrfmamrg bulunan 1142 senesi vakalarr bazr telif eserler ve muhimme defterlerine dayanrlarak Mehmet Arif Bey tarafrndan yazrlmrgtrr.6s Ahmet L0tfr Efendi "Tarih"inde, kendi devrine kbdarki vakanuvislerin bir listesini verir. Benzer biloiler. daha kapsamlr olarak Mehmet Cemalettin'in "Ayine- i Zuref3"stnda da" mevcuttur.6d Bekir KutUko$lu, "Vekayi'nuvis" makalesinde bu konuda tahlili bilgi sunar.to Lutfi E-fendi ve Mehmet Cemalettin'deki malumatrn birgok agrdan tashihe muhtag oldu$unu belirtentl KUtuko$lu belli baglr vakanuvisler, g6rev donemleri ve eserleri hal<krnda kendi tespitlerini aktarrr. Biz burada sadece, baglrca vakanuvisleri ve eserlerini bir tablo halinde sunmakla iktifa edece$iz. Ahmet Liltfi Efendi'nin 1866'da baglayrp 1907'de vefatrna kadat suren 41 yrllrk vakanuvisli$inden sonra bu makam iki yrl kadar bog kalmrgtrr. 1909'da V. Mehmet Regat'rn culusunu muteakip, DarulfUnrlnda Osrfianlr ve Devletler Tarihi Muallimi olan Abdurrahman $eref Efendi ( ), pon vakanuvis olarak tayin edildi. ikinci Megrutiyet'in il6nlnddft Sultan V. Mehmet Regat'tn olumune kadar olan yrllan olaylarpt yazmrgtrr. "Tarih-i Devlet-i OsmAniye" adlr eseri revag bulmug ve bu eserin 6zeti okullarda ders kitabr olarak okutulmugtur.'' Tarihi Osmani EncUmeni bagkanl iken grkardr$l tarih mecmuasrna biyografiler yazm gtrr. Abdurrahman $eref Efprdi'nin vakanuvisli$i, Osmanlr saltanatrnrn ilgasrna kadar devam etti.' * n : uu Mehmet Ragit; Tarih-i Rdgid, lstanbul, lbrahim Muteferrika Tab't, ; ikinci baskrsr: lstanbul, Matbaa-i Amire, 1 2B2l uu Kutukodlu: s.114. tt XtigUtg"elebizAde'nin eseri, Ragit Tarihi'nin bir zeyli gibi itibar edilerek onunla beraber ve 1282'de olmak Uzere iki defa basrlmrgtrr. uu Mehmet Arif; "silsile-i VukuAt-r Devlet-i Aliyye'de Zabt Edilmemig 1142 Senesi HddisAtr", TOEM, 4, (1328), ;5, (1328) ; 16, (1330) 102* Ancak bu tefrika tamamlanamamrg ve dolayrsryla senesi vekayisi yanm kalmrgtrr. un Mehmet Cemalettin; Osmanh Tarih ve Mtiverrihleri -Ayine-i Turefd-, Haz. Mehmet,Arslan, istanbul Kitabevi, to Kutuko$lu; s t) ]j s.111. '" ".9.r.; Abdurrahman $eref; Tarih-i Devlet-i Osmaniye, Mek6tib,i Aiyede Tedris Olunmak Uzere, lstanbul, Karabet Matbaasr (hicri) 1S (miladi), tt Kutuko$lu; s, 13ls

17 Vakan[ivis Tablosu Vakaniivisin adl Eseri Eserin kapsadt$l donem Nigancr Yezir Abdurrahman Paga Vekayi'nime Halepli Naima Mustafa [Tarih-i Na'imA] /671 Efendi (o. 1716).G Ragit Efendi [Tarih-i Na'imd'yaZeyll 1660/ $eyhulislam Qefebi Asrm Efendi [Tarih-i Asrm] ( ) Sami Efendi ( ) [SubhT Tarihi'nde] $akir Efendi [Subhi Tarihi'nde] Suphi Efendi ( ) [Subhi Tarihi] [Tarih-i SAmi $akir ve Subhil lzzi SUleyman Efendi (o. 1755) [Tarih-i lzzi] $efik Efendi (o. 1715) 1703 Krnmi Rahmi Efendi Sefdretn6me Seyyit HAkim Efendi ( ) lizzi Tarihine Zeyll Qegmizade Regit Efendi ( ) [Vasrf Tarihi'nde] Musazade ( ) Behceti Efendi SUleyman Molla [Vdsrf Tarihi'nde] [Vdsrf Tarihi'nde] lenverf Tarihi'ndel Trabzoni Enver? Efendi [Enveri Tarihi] fstanbuli Edip Efendi? ? Ender0ni Nuri Bey [Ender0ni Tarihi] /99 Erendi ReisUf kuttap Ba$dadi Vasrf [Vasrf Tarihi-matb0] matb0 Pertev Efendi Amir Bey AyrntAbi Ahmet Asrm Efendi *,L';1, rarihi.gayri ;ffi,f,s',ffir tasrm Tarihi'ndel [Asrm Tarihi'nde] [Tarih-i Asrm] $6nizade Efendi [Tarih-i $dntzade] 1 B0B Esat Efendi ttarih-i Es'adl Uss-i Zafer Recai Efendi Afif Rag azade Ndil Bey Ahmet Cevdet Paga [Tarih-i Cevdet] Ahmet Lritn Efendi [LUtfi Tarihi] Abdurrahman $eref Efendi [Tarih-i Devlet-i -,,. ' Osmdniyel 229 tss-

18 5. Tiirkiye'de Modern Tarihgili$in Kuruculan '; Tarihi Osmani Enctimeni (1909) + rt Osmanll Turkiyesi'nde ga$dag tarihgilik, 1 B80'lerde baglayan TUrk Aydrnlanma Qa$r etkisi altrnda, ikinci Megrutiyet ( ) doneminde Tarihi O,smani Encumeni (TOE)nin kurulugu (1909) ile baglamrg, Cumhuriyef donemihin ilk yrllannda onde gelen tarihgiler burada yetigmigtir. TOE, 1909'da Padigahrn 14 Zilkade Kasrm 1909 tarihli irade$iyle, 12 riyeden olugan bir kurum h6linde faaliyetine bagfamrgtrr. HUk0metge segilen kurucu Uyeler, son Osmanlr vakanuvisi olan Abdurrahfian $erdf, Ahmet Tevhit, Ahmet Refik, Ahmet Mithat, iskender Hoci, Eftalettin, Diran*Kilikyan, ZUhd?, Ali Seydi, Karolidi, Mehmet Arif, Necip Asrm; ifiuavin uyeter ise Ali Emiri Efendi, Tevfik Paga, Halil Ethem, Safuet, SUleyrnan Nazif, Arifi Paga, Osman Ferit, Faik Regat, Mehmet Galip, Musa KOzrm, Mistadikidis'tir. Encumenin masraflarr devlet hazinesinden kurugluk bir tahsisatla kargrlanryordu. Encumenin grkardr$t mecmua igin ayrrca kurug tahsis edilmigtir. EncUmen Uyeleri haftada bir gun istanbul vilayet binasr alttndat<i bir odada toplanrrlardr. EncUmenin ilk yayrnlan TUrk milliyetgili$ini 6n plana almrg ve bu akrm Anadolu'da TUrk Ba$rmsrzlrk Savagr'nrn baglamasryla (1919) beraber gittikge guglenmigtir. itt< faaliyet olarak yeni metotlarla bir Osmanlr tarihi yaalmasr kararlagtrnlmrgtrr. Fakat tasarlanan bu eserin yalnz birinci cildi grkmrgtrr.ta EncUmen, argiv belgeleri, kitabeler ve vekayinamelerin yayrmlanmasrna onem vererek, yazrlmasr dugunulen Osmanh tarihi igin kaynak negriyatrna onem vermigtir. itt< kez, Encumen uyeleri, devlet argivlerinde ("evrak mahzenlerinde") aragtlrma yapla izni almtgtrr EncUmence ilk defa argiv belgeleri Uzerinde dnemle durulinlrg ve segilen belgelerden dort kategori tespit edilmigtir: Babrali evrakr, defteri hakani, maliye ve geri mahkeme sicilleri. TOE kuruldul<tan sonra yayrmlanan "TOE Mecmuasr" ilk kez modern TUrk tarihgili$ini hakktyla temsil eden* bilimsel bir dergi olmugtur.ts lg bolumu yaprlmrg, her ddnemin yaztlmasr Uyelerden birinden istenmigtir. Encumen aynca basrlmamlg vekayinamelerin yayrmlanmasrru; bagka dillerde yazllmrg tarihlerin Turkgeye gevirisini kararlagtrrmtgtrr. Mecmuada, beylikler ve Osmanlr donemine ait son derece dnemli bir belge dizisi de Halil Ethem ve Ahmet Tevhit Bey'in yayrrnladlklarr kitabelerdir. 7a Necip Asrm [Yazrksrz] - Mehmed Arif; Osmanlt Tarihi. 1. c., Medhal ile Bidayet-i Zuh0r-i Osmaniyyant ve Ahd-i Osman Han Gazi'yi Muhtevidir, lstanbul: Matbaa-i Orhaniye, Tarih-i Osmani EncUmeni Negriyatr,1335/ q tu Mecmuanrn ilk saysinda, eski tarz tarihlerin lranh tarihgileri taklit eden aglr UbQplanyla, tarihten gok edebi eserler sayrlmasr gerekti$ini vurgulanrr: "$ehname-n0vislerin ve ldris-ibitlisi ve Hoca Sadeddin Efendi gibi emr-i mahsos ile tarih yazanlann bir klsmr lisan-l Farisi'yi ihtiyar ve di$er ktsml yazdklart TUrkge'de fdide-i dmmeye arz-r huneri ve pesend?de-i husrev-i zaman olma$r tercih eyleyerek halkrn anlamayaca$r derecede belagata ve tumturak-l elfdza inhimak eylemiglerdir. $ehname-nuvisler Firdevsi-i T0si'yi ve Hegt Behigt ve TdcU't-Tevarih muellifleri ve Safi ve Muiniddin Yezidi'yi taklid eylediklerinden mahs0l6t-l kalemiyyeleri 6s6r-r tarihiyyeden ziyade 6sAr-t edebiyye rtlak olunma$a sezadrr". Tarih-i Osmdni Encumeni Mecmuasr, l/1. 230

19 Mecmuada zeyl olarak onemli bazr vekayinameler yaylmlanmtgttr. Kritovoulos, Tarih-i Sultan Mehmed Han-i SAni; Fatih Kanunndmeleri; Vdkl'At-i Sultan Cem; Tursun Bey, Tarfh-i Ebu'l-Feth; AbdUlgaffar, UmdetU't- Tevarih baghklr Krnm tarihi bu yayrnlar arasrndadtr. Osmanll tarihi aragtrrmalarr igin bu mecmuada yayrmlanan yaztlar ve belgeler bugun de vazgegilmez kaynak de$erini korumaktadtr. Saltanattn kaldtrtlmast Uzerine 1922'de EncUmen, TUrk Tarih Encumeni adrnr almtg ve mecmua da aynt adla grkmaya baglamrgtrr. Yeni d6nemde, sonradan Un kazanan adlar, bu arada i. H. Uzungargrll, ibnulemin Mahmut Kemal, M. Zeki (Pakalrn), MUkrimin Halil (Yinang) ve Avram Galanti'nin de$erli katkrlartnr bulmaktaytz. Mecmuaya surekli yazt yazan yazarlar, A. $erif, Halil Ethem, Ahmed Tevhit, Necip Asrm, Safuet ve Ahmet Refik Beylerdir. SUrekli katkrsr olanlar arastnda Ali Bey'in Osmanlr numizmati$i uzerinde de$erli yazlarn I unutmamak gerekir. Halil Etheq ( ) Sadrazam ibrahim Ethem Paga'nln (ol. Mart 1893) ortanca o$lu Halil Ethem Eldem ( )76 arkeoloji, sanat tarihi, numizmatik, epigrafi ve tarih alanlannda ilk kez Batr metotlanyla eserler vererek Osmanlr-TUrk kulturunun modernlegme surecini agan buyuk bilim adamlartndan biridir. Halil Eldem, 6zel ihtisas isteyen numizmatik, arkeoloji, epigrafi, jenealoji ve tarih bilimlerinde uluslararasr Un kazanmrg bir bilginimiz olmakla kalmaz; modern muzeyi geligtiren, Tarihi Osmani Mecmuasr'nt kuran ve yuruten orgutleyici yeteneklere sahip birisidir. Halif Ethem, kitabeler Uzerinde oldu$u gibi numizmatik bilimi aragtlrmalarrnr TUrkiye'de sa$lam bilim metotlanna gore kuran ve yayrn yapan ilk kigidir. Meskukat gibi tarih yazrctlr$rntn en guvenilir ve keskin kanrtlannr veren kitabelerin tespit ve yaylmlanmasl faaliyeti memleketimizde Halil Ethem'in tegvikiyle, onun agtl$t gtgrrda devam etmigtir. Halil Ethem, kitabe ve numizmati$in Onemini ilk kez tanltan modern bilim adamtdrr. Ahmet Refik (Altrnay). ( ) Ahmet Refik'i, yurdumuzda "modern tarihgili$i baglatan tarihgi"ler arasrnda anmak gerekir. Ahmet Refik, gdzete ve dergilerde aydrn halk igin yazdr$r yanlar yanrnda, Avrupa tarihgili$ini tanrtan, ilk defa Osmanll argiv belgelerini genig olgude kullanan ve yayrmlayan, "Sil6hdar Tarihi" gibi onemli vekayinameleri bilimsel gekilde yayrna hazrrlayan, ilging konular Uzerinde birgok orijinal incelemelerle tarihimizi aydrnlatan, yalnrz siyasi tarihle de$il sosyal ve ekonomik tarihfe ilgilenen bir tarihgi olarak modern Turk tarihinin kuruculanndand rr. tu Biyografisi hakkrnca bk. Halil Ethem HAtrra Kitabr; l-ll, Ankara, TUrk Tarih Kurumu 1948, bu ciltte dzellikle AzizQQan ve lsmail Hakkr Uzungargrll'nrn yazrlarr. " Biyografisi ve bibliyografya igin en etraflr eser Muzaffer Gdkman; Ahmet Refik Altrnay, lstanbul,

20 Ahmet Refik Askeri RUgtiyesine kaydolmug; Kuleli Askeri ioaiisinden sonra Harbiyeyi 1B9B'de birincilikle bitirmigtir. Bir sure askert mekfrplerde o$retmenlik yaptlktan sonra, 1902'de Harp Okulunda Fransrzca hocalr$tna atandl. 1907'de yuzbagllr$a yukseltilen A. Refik ertesi sene Harbiye harp tarihi hocalr$rna getirildi. Yazr hayatrna bu yrllarda atrldr. Bir ara TercUmant. Hakikat, 1908'de Millet gazetesi bagyazarlr$rnr Uzerine aldr. 1909'da Padigah tarafrndan Osmanlr tarihinin bilimsel incelenmesi amacryla kurulan Tarihi Osmani EncUmeni (TOE) Uyeli$ine getirildi Balkan Safagr'nda Erkdnrharbiyei Umumiyede hizmet etti ve savag sonunda kendi''iste$iyle emekli oldu ve gazetelerde tarih konulartnda yaztlar yazmaya bagladr. A. Refik, Eskigehir yakrnrnda Osman Gazi'nin ilk merk zi Karacahisar'a ait gozlemlerde bulunan ilk tarihgimizdir. Harbiye Nazrrr Epver Paga'ntn lrimaye etti$i A. Refik, ittinao ve Terakki Cemiyeti ile igbirligi iginde idi. Bu siyasi iligkileri, ileride onun Mustafa Kemal ile iligkilerinde olumsuz sonuglar do$uracaktrr. A. Refik 1334', (1918)'te Darulfununda Tarih kurrsusune atanmrg, bir yrl sonra muderrisli$e (profesdrlu$e) yukseltilmigtir. * - A. Refik'in Turkiye'de tarih bilimi igin yaptr$r onemli hizmet gdz ardr edilmig, onun sadece gocuk ve halk egitimi igin yayrnladr$r makale ve kitaplar 6ne surulerek bilimsel tarihgili$i unutturulmugtur. A. Refik gegim srkrntrsr sonucu, gazetelerde ve vulgarize tarih serilerinde yuzlerce makale yazmrg, halkrn tarihgisi olmugtur. A. Refik igin sadece "tarihi sevdiren adam", bir vulgarizator tanrmr yaprlmrg, onun halk igin yazdr$t yazrlar yanrnda ilk kez Osmanlr argiv belgelerine g6re yayrmladr$r, birgok onemli vekayiname ve kayna$ r tarihgilerin istifadesine sundu$u g6rmezlikten gelinmigtir, Ilastl ki Halil Ethem, tarihin yardrmcr bilimleri, epigrafi, numizmatik ve jeneaoloji uzerinde yorulmaz bir aragtrrrcr; Fuat KdprUlU "Hoca" TUrk edebiyatr vgturk kulturu uzerinde modern Turk biliminin ilk buyuk temsilcisi olmug ise Ahmet Refik "Hoca" da modern Turk tarihgiligini kuranlar arasrnda ilktir. Birinci DUnya Savagr'ndan sonra, Mustafa Kemal'in iktidar ddneminde' ittitratgrlara kargr genel tepki dolaylsryla A. Refik'in ittihatglll$r daima hatrrf anmrgtrr.!oem'de uretken bir yazar iken TUrk Tarih KuFumuna alrnmamrg, Darulfunundaki derslerine son verilmigtir. Gegimini slgtama kaygrsr, onu dergi ve gazetelere gunluk konularla ilgili surdkli yazt iazmaya zorlamrgtrr.,* Tarihi Osmani EncUmeni Uyeligi (1909) ve bu yllla Osmanlr argivinin bilimsel aragtrrmalara agrlmasr A. Refik'in hayatrnda yeni bir ddnem agar. Argiv belgeleri yayrnlan birbirini izler: Anadolu'da Turk Agiretleri (1930), Osmanlr Devrinde TUrkiye Madenleri (istanbul 193:1 ), Devgirmg UsulU (1934), Osmanlr Devrinde, Hoca Nufuzu (istanbul 1933) istanbul Hayatl), ( ). Argivden grkardr$t belgeler "sadece tarihin ham maddeleridir". Cumhuriyet doneminde Muhtasar TUrkiye Tarihi (ist. 1924), Bizans Kargrsrnda TUrkler (1927) yeni donemin istedi$i kitaplardr. A. Refik gegitli tarih serileri igin populer kitaplar yazmakta devam etti. Bu populer seriler, Milli KUIUphane Tarih Serisi, Tetebbu6t-i Tarihiyye Sayfalan, Gegmig 232