Sahil Çamı Odununun Lif Morfolojisi ve Kağıt Özellikleri Üzerine Ağaç Yaşının Etkisi

Transkript

1 KSÜ Mühendislik Bilimleri Dergisi, 12(1), KSU Journal of Engineering Sciences, 12(1), 2009 Sahil Çamı Odununun Lif Morfolojisi ve Kağıt Özellikleri Üzerine Ağaç Yaşının Etkisi Abdullah İSTEK 1, Ahmet TUTUŞ 2, Sezgin Koray GÜLSOY 1 1 ZKÜ Bartın Orman Fakültesi, Orm. End. Müh. Böl., Bartın/Türkiye 2 KSÜ Orman Fakültesi, Orm. End. Müh. Böl., Kahramanmaraş/Türkiye Geliş Tarihi: 10/06/2008 Kabul Tarihi: 06/02/2009 ÖZET: Bu çalışmada, Sahil çamı (Pinus pinaster Ait.) odununun morfolojik özelliklerinden; traheid uzunluğu, traheid çapı, lümen genişliği ve çift çeper kalınlığının yaşa bağlı değişimi belirlenmiştir. Lifsel özelliklerdeki değişimi kağıtçılık açısından değerlendirebilmek için; elastiklik oranı, keçeleşme oranı, runkel sınıflandırması, rijidite katsayısı, Muhlstep sınıflaması ve F faktörü hesaplanmıştır. Sonuç olarak, sahil çamı odununun yaşa bağlı olarak özden kabuğa doğru gidildikçe, lifsel özelliklerinin iyileştiği görülmüştür. Ağaç yaşı artışı ile traheid uzunluklarındaki artışın istatistiksel olarak anlamlı olduğu tespit edilmiştir. Odunun morfolojik özellikleri yönüyle iğne yapraklı odun hücrelerinin karakteristik özelliklerini taşımaktadır. Odunun yaşı artıkça bu odunlardan elde edilecek kağıtların özelliklerinin daha iyi olacağı, ancak hamur formasyonun ve kağıt homojenliğinin düşebileceği anlaşılmaktadır. Anahtar kelimeler: Sahil çamı, morfolojik özellikler, kağıt özellikleri The Effect of Tree Age on Fiber Morphology of Pinus pinaster and Paper Properties ABSTRACT: In this study, among the morphological properties of the maritime pine (Pinus pinaster Ait.) tracheid length, tracheid diameter, lumen length and double wall thickness were investigated by depending on its age. In order to determine the importance of the fiber properties depending on age of the tree in terms of papermaking; elasticity ratio, felting ratio, runkel classification, rigidity coefficient, Muhlstep classification and F factor were calculated. As a result, it was determined that fiber properties of the Pinus pinaster are to improve towards from the heartwood to the bark depending on the age and this increase was significant statistically. Morphological properties of the P. pinaster are similar to those of softwood fibers. It s obvious that as the age of the wood increases, the properties of the paper obtained from such wood will be better. But, formation and homogeneity of paper will be worse. Key word: Pinus pinaster, morphological properties, paper properties GİRİŞ Odun liflerinin özellikleri (lif morfolojisi) ağacın yaşına, cinsine, yetişme yeri koşullarına ve iklime göre büyük değişiklikler göstermektedir. Aynı ağaç türü içinde normal odun-reaksiyon odunu, genç odun-yaşlı odun, ilkbahar odunu-yaz odunu gibi kısımlar arasında lif özellikleri bakımından önemli farklılıklar bulunmaktadır [1]. Lif morfolojisi ile kağıt özellikleri arasındaki ilişkilerin araştırılmasına 1900 lü yıllarda başlanmıştır. Yapılan birçok araştırmada kağıdın direnç özelliklerini etkileyen faktörlerin başında lif uzunluğunun geldiği belirtilmektir. Dolayısıyla, iğne yapraklı odun liflerinin yapraklı odun liflerine göre daha sağlam kağıtlar verdiği vurgulanmaktadır [2]. Lifsel özelliklerin birbiriyle ilişkisi, lif kaynağının kağıt yapımına uygunluğuna dair bir ön fikir vermektedir. Liflerin morfolojik özelliklerden; lif uzunluğu, lif genişliği, lümen çapı, lif çeper alanı ve lif enine kesit alanı yaygın olarak kullanılır. Bu verilerden yararlanılarak liflerin keçeleşme oranı, elastiklik katsayısı, katılık katsayısı, Runkel sınıflaması, F faktörü ve Muhlstep oranı hesaplanmaktadır [3,4]. Lif uzunluğu ve lif kabalığı kağıdın formasyonunu etkileyen iki önemli faktördür. Lif uzunluğu ve hamur konsantrasyonu aynı kalmak şartıyla lif kabalığı arttıkça kağıdın homojenliği azalmaktadır [6]. Kağıt direnci; bireysel lif direnci ile lifler arası bağ direncine bağlıdır. Lif çeper kalınlığı bireysel liflerin sağlamlığı üzerine etkilidir. Lif uzunluğu ise lifler arası (lif-lif) bağ direncini artırmaktadır. Lif yüzey alanının artması ise iç bağlanma direncini artırmaktadır. Lifler arası bağdaki bir artış, elde edilecek kağıdın yoğunluğunu artırmakta, su alma ve şişme değerlerini iyileştirmektedir [6]. Uzun lifli hamurlardan üretilen kağıtların patlama, kopma ve yırtılma direnci değerleri yüksektir [7]. Lif çapı ve çeper kalınlıkları liflerin esnekliğini etkilemektedir. Kalın çeperli lifler kağıdın patlama direnci, gerilme direnci ve katlama dayanımını olumsuz olarak etkilemektedir. Kalın çeperli liflerden üretilen kağıtlar hacimli, kaba yüzeyli ve porozitesi yüksektir. Buna karşın, ince çeperli liflerden üretilen kağıtlar daha yoğun ve düzgün yüzeylidir. Geniş lümenli liflerin geçirgenlikleri yüksek olması nedeniyle, bu liflerin hamurları daha kolay dövülmaktedir [3,8,9]. Günümüzde kağıt hamurları uzun lifli hamurlar ve kısa lifli hamurlar olarak adlandırılmaktadır. Uzun lifli hamurların kağıdın direnç özelliklerini olumlu yönde etkilemekle beraber, formasyon bozukluklarına neden olabileceği belirtilmektedir. Bununla beraber, kısa lifli hamurlarda formasyonun iyi olduğu vurgulanmaktadır [10]. Bu yüzden, direnç özellikleri yüksek kağıtlar (çimento torba kağıdı gibi) elde edilmek isteniyorsa, hammadde olarak lifleri uzun olan çam, göknar gibi iğne yapraklı ağaç türleri tercih edilir. Yüzey özellikleri iyi ve baskı kalitesi

2 KSÜ Mühendislik Bilimleri Dergisi, 12(1), KSU Journal of Engineering Sciences, 12(1), 2009 yüksek kağıtlar elde edilmek isteniyorsa, hammadde olarak kısa lifli huş, okaliptüs ve kavak gibi yapraklı ağaçlar tercih edilir. Bu çalışmanın amacı, Sahil çamı (Pinus pinaster Ait.) odununda yaşa bağlı olarak lif morfolojik özelliklerinde meydana gelen değişimleri belirlemek ve bu özelliklerin kağıt üretimine uygunluğunu değerlendirmektir. MATERYAL VE METOT Materyal Bu araştırmada kullanılan Sahil çamı örnekleri, Bartın Orman İşletme Müdürlüğü ne bağlı Merkez İşletme Şefliği nden temin edilmiştir. Örnekler bölgenin iklim, toprak, yükselti gibi şartları temsil edecek şekilde alınmıştır. Numuneler 20 yıllık halkaya sahip, 28 cm çapındaki ağaçtan 1.30 cm yüksekliğinden 1 m ara ile 3 tekerlek alınmıştır. Bu tekerlerler üzerinde yıllık halka sayımı yapılarak bir yaş arayla 1., 3., 5., 7., 9., 11., 13., 15., 17., 19. yıllık halkalardan deney örnekleri alınmıştır. Metot Sahil çamı odununun ağaç yaşı sayılarak, yıllık halkalar dikkatli bir şekilde birbirinden ayrılmıştır. Liflerin maserasyonunda klorit yöntemi kullanılmıştır [11]. Lifler iyice yıkandıktan sonra mikser ile 3 dakika karıştırılmıştır. Elde edilen lif süspansiyonu buchner hunisinde filtre kağıdıyla süzülmüştür. Filtre kağıdı üzerinde kalan lifler küçük tüplere alınarak üzerlerine gliserin ilave edilmiş ve koruma altına alınmıştır. Liflerin özelliklerinin belirlemesinde mikrometre taksimatlı oküleri bulunan Olympus CX21 ışık mikroskobu kullanılmıştır. Lif uzunluğu X10 luk objektifte ölçülmüştür. Lif genişliği, lümen genişliği ve çift çeper kalınlığı ise X40 lık objektifte ölçülmüştür. Her bir yıllık halkadan alınan örneklerden 50 şer adet ölçüm yapılmıştır. Liflerin kağıtçılık açısından değerlendirilmesinde kullanılan kriterler aşağıda açıklanmıştır. Elastiklik oranı: (Lümen çapı/lif genişliği)x100 Keçeleşme oranı: Lif Uzunluğu/Lif genişliği Runkel sınıflaması: Lift Çeper Kalınlığı/Lümen Çapı Rijidite (katılık katsayısı): (Hücre Çeper Kalınlığı/Lif Çapı)x100 F faktörü : (Lif Uzunluğu/Hücre Çeper Kalınlığı)x100 Muhlstep Sınıflaması: (Hücre Çeper Alanı/Lif Enine Kesit Alanı)x100 Elde edilen verilerin varyans analizi yapılarak ortalama değerleri ve standart sapmaları hesaplanmıştır. Liflerin morfolojik özelliklerinin yaşa bağlı olarak değişimi 0,95 (P<0.05) güvenle anlamlı olup olmadığını belirlemek için Tukey testi yapılmıştır. BULGULAR VE TARTIŞMA Sahil çamı odununun 1. yıllık halkadan başlayarak 1 yıl arayla yaşa bağlı olarak yıllık halkalardaki liflerin özellikleri belirlenmiştir. Yaş ile lifsel özellikler arasındaki ilişkiyi gösteren bulgular Tablo 1 de verilmiştir. Tablo 1 de görüldüğü gibi Sahil çamı odununun ortalama traheid uzunluğu 2.99 mm bulunmuştur. En düşük lif uzunluğu 1. yıllık halkada 1.30 mm, en yüksek ise 19. yıllık halkada 4.27 mm olarak tespit edilmiştir. Ağaç yaşı arttıkça traheid uzunluğunun arttığı gözlenmiştir. Ancak, bu değişim yaş ile doğrusal değildir. Sahil çamın ortalama traheid genişliği µm olarak tespit edilmiştir. Ortalama lümen çapı µm olarak ölçülmüştür. Lümen çapındaki değişimin traheid genişliğine bağlı olduğu ve ağaç yaşı arttıkça değiştiği görülmüştür. En yüksek traheid genişliği ve lümen çapı 13. yıllık halkada belirlenmiştir. Çift çeper kalınlığı, traheid genişliğinden lümen çapının çıkarılmasıyla elde edilen bir değerdir. Sahil çamı odunu traheid liflerinin ortalama çift çeper kalınlığı µm olarak hesaplanmıştır. Çift çeper kalınlığı yaşa bağlı olarak artmıştır. Bu artış yaşa bağlı olarak istatistiksel olarak anlamlı olmakla birlikte doğrusal artış göstermemektedir. Genel olarak, büyüme mevsim koşulları, bakı, toprak özellikleri ile ilkbahar ve yaz odunu oranları çeper kalınlığı üzerinde etkili olan faktörlerdir. Elde edilen veriler ışığında sahil çamı odunu uzun lifli, geniş lümenli ve dar çeperli liflerden oluşmaktadır. Ağacın yaşı artıkça liflerin özelliklerinin iyileştiği ve bu iyileşmelerin sürekli olarak artış gösterdiği tespit edilmiştir. Sahil çamı odununun ağaç yaşına bağlı olarak değişen lifsel özelliklerin kağıtçılık açısından önemini ortaya koymak için yapılan değerlendirmede kullanılan ölçütlerin sonuçları Tablo 2 de verilmiştir. Lifsel hücrelerin morfolojik özellikleri ile kağıdın fiziksel direnç özellikleri arasındaki ilişkiler ise aşağıda Tablo 3 de verilmiştir. Böyle lifler kağıt yapımı sırasında kolayca ezilip iyi bağ oluşturduğundan, fiziksel direnç nitelikleri yüksek kağıtlar vermektedir [4,12]. Sahil çamı liflerinin elastikiyet katsayısı ortalama 75 sınırında olduğundan geniş lümen boşluklu, ince çeperli lifsel özellik taşımaktadır. Bu liflerden fiziksel direnç özellikleri yüksek kağıtlar üretilebilecektir.

3 KSÜ Mühendislik Bilimleri Dergisi, 12(1), KSU Journal of Engineering Sciences, 12(1), 2009 Tablo 1. Sahil çamı odununun lifsel özelliklerinin yaşa bağlı değişimi Yıllık Halkalar Traheid Uzunluğu (mm) Traheid Genişliği (µm) Traheid Lümen Çapı (µm) Traheid Çift Çeper Kalınlığı (µm) a a a a b b a abc b bc b ab c de bc bc c cd bc a c e d abc ef g f ab d f e cd de e cd bc f fg e d Ortalama ± : Toplam ölçümlerin standart sapması, a: Sütunlardaki aynı harfleri taşıyan veriler istatistikî olarak farklı değildir (P<0.05). Tablo 2. Sahil çamı odununun yaşa bağlı morfolojik özelliklerinin kağıtçılık açısından değerlendirilmesi Yıllık halka Elastiklik Keçeleşme Runkel Rijidite Muhlstep oranı oranı sınıflaması katsayısı sınıflaması F-Faktörü Ortalama STD STD: yıllık halkalardaki ortalama verilerin standart sapması. Yukarıda Tablo 2 de görüldüğü gibi, elastikiyet oranı ağacın yaşının artmasıyla arttığı tespit edilmiştir. Ortalama olarak elastikiyet oranı olarak bulunmuştur. Elastikiyet oranı en düşük 1. yıllık halkada olarak bulunmuştur. En yüksek değer ise olup 13. yıllık halkada görülmüştür. Elastikiyet katsayısı lümen çapının lif genişliğine oranı olduğundan, lümen boşluğunun artmasıyla daha yüksek değerler elde edilecektir. Keçeleşme oranı lif uzunluğunun lif genişliğine oranı olarak hesaplanmaktadır. Bu oranın 70 den yüksek olması; kağıdın sağlamlığı, yırtılma, kopma ve çift katlama dirençlerinin yüksek olacağını göstermektedir [1,12]. Sahil çamı liflerinin keçeleşme oranı ortalama olarak hesaplanmıştır. Keçeleşme oranının ağacın yaşı artıkça arttığı ve en yüksek değeri ile 17. yıllık halkada olduğu görülmüştür. Sahil çamı odun liflerinin Runkel değeri ortalama 0.34 olup bu değer 1 den düşüktür. Runkel değeri 1 den düşük olan lifler ince çeperli olup kağıt üretimi için çok uygundur [4]. Bundan dolayı, ağaç yaşı arttıkça Sahil çamı liflerin kağıt üretimine daha da uygun hale geldiği anlaşılmaktadır. Rijidite (katılık) katsayısı ortalama olarak hesaplanmıştır. Bu değer iğne yapraklı odun liflerinde genellikle arasındadır. Bu değerin yüksek olması kağıdın kopma, yırtılma, patlama ve çift katlama direncini olumsuz yönde etkilemektedir [12]. Rijidite değeri en düşük 13. yıllık halkada en yüksek 3. yıllık halkada tespit edilmiştir. Yaşa bağlı olarak katılık katsayısı doğrusal olmayan bir azalma olduğu görülmüştür. Muhlstep sınıflaması liflerin hücre çeper alanının enine kesit alanına oranı olduğundan. bu değer kâğıdın fiziksel özellikleri hakkında bilgi vermektedir. İnce çeperli liflerin kağıt yapımı sırasında kolayca ezilerek kağıdın yoğunluğunu artıracağı ve direnç değerlerini yükselteceği belirtilmektedir [3]. Sahil çamı liflerinin ortalama Muhlstep değeri en yüksek 3. yıllık halkada ve en düşük 13. yıllık halkada olarak hesaplanmıştır. Muhlstep değeri ağacın yaşına bağlı

4 KSÜ Mühendislik Bilimleri Dergisi, 12(1), KSU Journal of Engineering Sciences, 12(1), 2009 olarak azalmakla beraber doğrusal olarak değişmemektedir. F faktörü lif uzunluğunun çeper kalınlığına oranı olarak hesaplandığından bu değer elde edilecek kağıtların esnekliği hakkında bilgi vermektedir [3]. Sahil çamı liflerinin F faktörü ortalama en yüksek 13. yıllık halkada ve en düşük 1. yıllık halkada bulunmuştur. F faktörünün artmasıyla elde edilecek kağıtların esnekliği artacaktır. F faktörü Kızılçam lifleri için [12] ve Toros Sediri için [13] olduğu belirtilmektedir. Ağacın yaşı arttıkça lif uzunluğunun artması nedeniyle F faktörü de artmaktadır. Sonuç olarak, ağacın yaşının artmasıyla bu liflerden üretilecek kağıtlar daha esnek olacaktır. Aşağıda Tablo 3 incelendiğinde, lif uzunluğunun artması ve hücre çeperi kalınlığındaki azalmaların kağıdın fiziksel dirençleri üzerinde önemli oranda etkili olduğu görülmektedir. Genel olarak lif uzunluğu artarsa kağıdın patlama, yırtılma ve çift katlama dirençleri artmaktadır. Lif çeper kalınlığı arttıkça patlama ve çift katlama direnci artmakta yırtılma direnci ve kağıdın yoğunluğu azalmaktadır. Tablo 3. Lif hücrelerin morfolojik özellikleri ile kağıdın fiziksel direnç özellikleri arasındaki ilişkiler [4,12] İlişkiler Patlama Yırtılma Çift Katlama Lif uzunluğu arttıkça Hücre çeperi kalınlığı arttıkça Hücre çeperi kalınlığı azaldıkça Lif uzunluğu / Lif genişliği arttıkça + Lif kıvrıklığı artıkça (*): Porozite, hava geçirgenliği, su tutma kapasitesi ve hacimlilik, yoğunlukla ters orantılıdır. (+): Pozitif etkisinin olduğu belirlenmiştir. (++): Kesinlikle pozitif etkisi vardır. (-):Negatif etkisinin olduğu belirlenmiştir. (--):Kesinlikle negatif etkisi vardır. Hücre çeperi kalınlığı azaldıkça kağıdın patlama, çift katlama direnci ve yoğunluğu artmakta, yırtılma direnci ise azalmaktadır. Lif kıvrıklığı arttıkça elde edilen kağıdın yırtılma ve çift katlama direnci artmakta, patlama direnci ve kağıdın yoğunluğu azalmaktadır [4,12] SONUÇLAR Liflerin morfolojik özellikleri, bu liflerden elde edilecek kâğıtların fiziksel optik ve direnç özelliklerini etkilemektedir. Uzun ve ince çeperli liflerin lifler arası bağ yapma özellikleri iyi olduğundan bu liflerden üretilecek kağıtların yoğunluğu yüksek olacaktır. Böylece kağıtların su alma ve şişme değerlerini ile bazı direnç özelliklerini iyileşecektir. Lif uzunluğu ve birim alandaki miktarı aynı kalmak kaydıyla, lif kabalığı artıkça bu liflerden yapılacak kağıtların homojenliği azalacaktır [3,8,9]. Sahil çamı odunun lif morfolojisi ve ağaç yaşının kağıt özellikleri üzerine etkisinin incelendiği bu araştırmada elde edilen bulgular ışığında. Sahil çamı odunu iğne yapraklı odun liflerinin karakteristik özelliklerini taşımaktadır. Genel olarak uzun lifli, geniş lümenli ve ince çeperli traheid özelliklerine sahiptir. Bu özellikler ağaç yaşına bağlı olarak arttığı tespit edilmiştir. Ağaç yaşına bağlı olarak traheid uzunluklarındaki artışın istatistiksel olarak %95 güvenle anlam olduğu tespit edilmiştir. Ancak, ağaç yaşının artması ile lifsel özelliklerdeki artışlar doğrusal bir değişim göstermemektedir. Liflerin elastikiyet oranı ağaç yaşının artmasıyla artığı, dolayısıyla bu liflerden üretilecek kağıtların fiziksel ve direnç özellikleri daha iyi olabileceği anlaşılmaktadır. Benzer şekilde liflerin keçeleşme Kağıdın Yoğunluğu ( * ) oranı lif uzunluğuna bağlı olarak değiştiğinden ağacın yaşının artmasıyla lif uzunluğunun artışı Sahil çamı odun hamurlarından üretilecek kağıtların direnç özelliklerinin yüksek olacağını göstermektedir. Runkel değeri lif kabalığının en basit göstergelerinden olup lif kalınlığı, lümen genişliği ve hücre maddesi yoğunluğu ile ilişkilidir. Bu değerin 1 den düşük olması sahil çamı odun liflerinin ince çeperli ve geniş lümenli olduğunu göstermektedir. Bu liflerden üretilecek kağıtların kolay ezilerek iyi bağ yapabileceği ve direnç özellikleri yüksek kağıtlar verebileceği anlaşılmaktadır. Muhlstep değeri ağacın yaşına bağlı olarak dalgalı bir değişim göstermiştir. Lifler ince çeperli olduğundan kağıt yapımı sırasında kolayca ezilerek kağıdın yoğunluğunu artıracağı ve direnç değerlerini kısmen yüksek olacağını göstermektedir. Sonuç olarak, Sahil çamı odununun yaşa bağlı olarak özden kabuğa doğru gidildikçe liflerin morfolojik özelliklerinin iyileştiği görülmüştür. Morfolojik özelliklerde tespit edilen faklılıkların istatistiksel olarak anlamlıdır. Kağıtçılık açısından bu özellikler değerlendirildiğinde ağaç yaşının artmasıyla tüm özelliklerin iyileşme yönünde değiştiği tespit edilmiştir. Dolayısıyla, ağaç yaşı artıkça bu liflerden üretilecek kağıtların fiziksel, optik ve direnç özelliklerinin daha iyi olacağı anlaşılmıştır. KAYNAKLAR [1] Kırcı, H Kağıt Hamuru Endüstrisi Ders Notları. K.T.Ü. Orm. Fak. Yayın No:63. Trabzon. 274s.

5 KSÜ Mühendislik Bilimleri Dergisi, 12(1), KSU Journal of Engineering Sciences, 12(1), 2009 [2] Horn, R.A Morphology of Wood Pulp Fiber From softwoods and Influence on Paper Strength. Forest Products Laboratory. 58th Annual Meeting of the Technical Association of the pulp and paper Industry. Chicago. III.. March 5-6. [3] Casey, J.P Pulp and Paper Chemistry and Chemical Technology. Vol. 2. Second Edition. Wiley Interscience Publisher Inc. New York s. [4] Bostancı, Ş Kağıt Hamuru Üretimi ve Ağartma Teknolojisi. K.T.Ü Yayın No:114. Trabzon. 516s. [5] Kerekes, R.J., Schell. C.J Effect of Fiber Length and Coarseness on Pulp Flocculation. Tappi Journal. 78(2): [6] Biermann, C.J Handbook of Pulping and Papermaking. Second Edition. Academic press. California. USA. 754s. [7] Horn, R.A., Setterholm. V.C Fiber Morphology and New Crops. In: J. Janick and J.E. Simon (eds.). Advances in new crops. Timber Press. Portland. OR..pp [8] Panshin. A.J.. De Zeeuw. C Textbook of Wood Technology. Forty edition. McGraw-Hill series in Forest Resources. USA. 721s. [9] Eroğlu, H Kağıt Hamuru ve Kağıt Fiziği. Z.K.Ü. Yayın No:27. Bartın. 144s. [10] Eroğlu, H., Usta, M Kağıt ve Karton Üretim Teknolojisi. Selüloz ve Kağıt Sanayi Vakfı. Cilt I-II. Trabzon. 839s. [11] Wise. L.E., Jahn. E.C Wood Chemistry. Second Edition. Reinhold Publishing Corporation. New York. USA. 1344s [12] Bektaş, İ., Tutuş, A., Eroğlu. H Türkiye de Doğal olarak yetişen Kızılçam (Pinus buritia Ten.) Odunlarının Lif Morfolojisinin Kağıt Yapımına Uygunluğunun Araştırılması. J.of Agriculture and Forestry. 23(3): [13] Erdin, N Toros Sediri (Cedrus libani A. Rich.) Odununun Anatomik Yapısı ve Özgül Ağırlığı Üzerine Araştırmalar. İ.Ü. Orm. Fak. Dergisi. 33(2):