T.C. SANAYİ VE TİCARET BAKANLIĞI Tüketicinin ve Rekabetin Koruması Genel Müdürlüğü

Transkript

1 T.C. SANAYİ VE TİCARET BAKANLIĞI Tüketicinin ve Rekabetin Koruması Genel Müdürlüğü KAMPANYALI KONUT SATIŞLARINDA YAŞANAN PROBLEMLER VE KAMPANYALI SATIŞLAR ÜZERİNE BİR İNCELEME Ömer Faruk KOÇ Tüketici ve Rekabet Uzman Yardımcısı UZMANLIK TEZİ Kasım 2007 ANKARA

2

3 T.C. SANAYİ VE TİCARET BAKANLIĞI Tüketicinin ve Rekabetin Koruması Genel Müdürlüğü KAMPANYALI KONUT SATIŞLARINDA YAŞANAN PROBLEMLER VE KAMPANYALI SATIŞLAR ÜZERİNE BİR İNCELEME Ömer Faruk KOÇ UZMANLIK TEZİ Kasım 2007 ANKARA

4 KAMPANYALI KONUT SATIŞLARINDA YAŞANAN PROBLEMLER VE KAMPANYALI SATIŞLAR ÜZERİNE BİR İNCELEME (Uzmanlık Tezi) Ömer Faruk KOÇ T.C. SANAYİ VE TİCARET BAKANLIĞI Tüketicinin ve Rekabetin Korunması Genel Müdürlüğü Kasım 2007 ÖZET Kampanyalı satış bir tür ön ödemeli satıştır. Hukuk sistemimizde 4077 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun a kadar ön ödemeli satışlara ilişkin ciddi bir düzenleme yapılmamıştır sayılı Kanun un 7nci maddesi ile getirilen düzenleme ile ön ödemeli satışların kısmen düzenleme altına alınmıştır sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun da kampanyalı satışlar; gazete, radyo, televizyon ilanı ve benzeri yollarla tüketiciye duyurularak düzenlenen kampanyalara iştirakçi kabul edilmesi ve malın veya hizmetin daha sonra teslim veya ifa edilmesi suretiyle yapılan satım şeklinde tanımlanmıştır. Dolayısıyla, bir satış işleminin kampanyalı satış olarak nitelendirilmesi için satıma ilişkin ticari reklâm ve ilanından, mal veya hizmeti satın almak isteyen tüketiciden ve malın veya hizmetin daha sonra teslim veya ifasından oluşan üç temel unsurun var olması gerekmektedir. Kampanyalı satış sözleşmesinin yazılı olarak yapılması ve bu sözleşmenin bir nüshasının tüketiciye verilmesi zorunludur. Bu tür sözleşmelerin içeriğinin neler olduğu ilgili Kanun maddesinde ve uygulama Yönetmeliğinde açıklanmıştır. Kampanyalı satım sözleşmesinin ön ödemeli satım sözleşmesi olması nedeniyle Kanun un 7nci maddesinin başlığı ön ödemeli satışlar olarak değiştirilmesi ve kampanyalı satış sözleşmelerinin tanımında ön ödemeli satışın ne olduğu ve hangi şartlarda oluştuğu açıkça belirtilmelisi gereklidir. i

5 Kampanyalı satışlara ilişkin mevcut mevzuat kampanyalı konut satışlarını düzenlemede bir takım eksiklikler taşımaktadır. Bu eksiklikler mevzuattan daha ziyade konut üretiminin doğasında yer alan bir takım hususların genel düzenleme içinde alınamamasından kaynaklanmaktadır. Özellikle kampanyalı satışa konu konutların tüketiciye teslim edileceği tarihine kadar tüketici tarafından yapılan ödemelerin satıcı veya sağlayıcı veya konut üreticisi tarafından nasıl teminat altına alınacağı ciddi bir problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu problemin çözümü için mevzuatta sigorta teminatı veya banka teminat mektubu sistemi öneriliyor olsa da önerilen bu sistemlerin tüketiciyi ne derece koruyacağı halen tartışma konusudur. Tartışmanın odak noktasında sigorta veya banka teminat sisteminin işlevsel olarak çalışmasını sağlayacak mevzuatsal altyapının halen kurulamamış olması yatmaktadır. Her ne kadar sigorta veya banka teminatına ilişkin yasal altyapı oluşturulabilse de 4077 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun un amacına uygun olarak korunması ya da satıcı veya sağlayıcı veya konut üreticisinin acze düşmesi durumunda tüketicilerin ödemiş oldukları meblağların veya satın almak istedikleri konutların tüketiciye tesliminin pek de mümkün olmayacağı düşünülmektedir. Bu teminat mekanizmalarına ek olarak tüketicilere konutların ayıpsız olarak veya zamanında teslim edileceğini garanti edecek garantör şirketlerin kurulmasına ve işleyişlerine ilişkin yasal bir düzenleme yapılması uygun olacaktır. Konutların Türk Hukuk sisteminde gayrimenkul olarak sayılması, alım, satım, temlik veya haciz işlemlerinin özel olarak düzenlenmesi nedeniyle ön ödemeli konut satışlarının, ön ödemeli satışları genel olarak düzenleyen madde altında düzenlenmesi yerine Ön Ödemeli Konut Satım Sözleşmeleri gibi başlık altında ve ayrı bir Kanun maddesi ile düzenleme altına alınması gerekmektedir. Bu düzenleme ile ön ödemeli konut satışlarında tüketicilere mevcut düzenlemelerden daha fazla koruma getirilebilir. Anahtar Kelimeler: Tüketici, Tüketicinin Korunması, Kampanyalı Satışlar, Kampanyalı Konut Satışları, Ön Ödemeli Satış, Ön Ödemeli Konut Satışları ii

6 AN ANALYSIS ON ENCOUNTERED PROBLEMS IN CAMPAIGN SALES TO ACCOMMODATIONS AND CAMPAIGN SALES (Expertise Thesis) Ömer Faruk KOÇ REPUBLIC OF TURKEY MINISTRY OF INDUSTRY AND TRADE Directorate General for Protection of Consumer and Competition November 2007 ABSTRACT Campaign sale is a kind of advance payment sale. There is no any regulation in our Legal system untill Act no.4077 except official statement of Central Bank of The Republic of Turkey was publish in With article seven in Act no.4077, campaing sales are regulated partially. In Act no. 4077, campaign sales are described as; the sale carried out by accepting people to participate in campaigns organized though announcements made to consumers by means of newspaper, radio or television advertisements or similar means and by delivering goods or performing services at a later time. Consequently, there must be three essantial factors which are commerical advertisement and announcement about campaign, consumer who want to buy the good or service and delivering good or performing service at a later time. The organizer of campaign must give a copy of written campaing sales contract to consumer. Contain of contract is laid down in Act no and its Regulation. Because of campaing sale is a kind of advance sale, headline of article 7 in Act no.4077 which is campaign sales should be changed to advance payment sales and also definition of campaign sales should be written simply to illustrate which sales are advance payment sales and which conditions are cause of advance payment sale. iii

7 Some problems are encountered in the sales of accommodations with campaign sales. These problems grow out of nature of accomodation production. Particularly, one of the most serious problem is how all payments of consumers are assured till the delivery of accommodations by the seller or supplier or accomodation producer. In order to solve this problem, insurance or open a bank s letter of credit is recommended in Regulation of Act no Nevethless, it is stil discussed whether cited solutions are sufficent or not in terms of consumer protection. Since there is no definite legislation concerning to the application of insurance or open a bank s letter of credit. Although legislation concerning to the application of insurance or open a bank s letter of credit could be enacted by Ministry, this is not sufficent to protect consumer which aim of Act no.4077 and to payback of consumer payments or to deliver of accomodation when the accomodation seller or supplier or producer have been failure. Except insurance or open a bank s letter of credit, an assurance should be provided with Surety Companies,which to ensure delivering accomodation to consumer non-defective and on time, and necessary legislations should be enforced for both foundation and functioning of these companies In our law accomodations describe as immovable goods. Purchase, sale, alienation or arrestment of accomdation was regulated with spesific laws or legislations. Thus, advance payment sales of accomodations must be regulated with a spesific article,which headline is advance payment sales of accomodations, in Act no With this arrangement consumers can be protected upward of actual legistlation in advance payment sales of accomodations Key Words: Consumer, Protection of Consumers, Campaign Sales, Campaign Sales of Accomodations, Advance Payment Sales, Advance Payment Sales of Accomodations iv

8 EŞEKKÜR Çalışmalarım boyunca sağladıkları değerli yardım ve katkılardan dolayı Genel Müdür Yrd. Sayın Ozan GÜLER e (Sanayi ve Ticaret Bakanlığı-TRKGM) ve Üstadım Tüketici ve Rekabet Uzmanı Avni DİLBER e (Sanayi ve Ticaret Bakanlığı- TRKGM), desteğini hiçbir zaman esirgemeyen Genel Müdür üm Sayın Özcan PEKTAŞ a (Sanayi ve Ticaret Bakanlığı-TRKGM), manevi destekleri nedeniyle promosyon arkadaşlarıma, oğulları olduğum için gurur duyduğum annem Gülüzar KOÇ a ve babam Şaban KOÇ a teşekkürü bir borç bilirim. v

9 KISALTMALAR AB ABD AET BK CEN CENELEC HUMK KMK NK SK TKHK TMK TP TTK TÜİK TÜFE ÜFE : Avrupa Birliği : Amerika Birleşik Devletleri : Avrupa Ekonomik Topluluğu :Türk Borçlar Kanunu : European Commitee for Standardization : European Committee for Electrotechnical Standardization : Hukuk Usulu Muhakemeleri Kanunu : Kat Mülkiyeti Kanunu : Noterli Kanunu : Sigortacılık Kanunu : 4822 sayılı Kanunla değişik 4077 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun : Türk Medeni Kanunu : Tapu Kanunu : Türk Ticaret Kanunu : Türkiye İstatistik Kurumu : Tüketici Fiyatları Endeksi : Üretici Fiyatları Endeksi vi

10 İÇİNDEKİLER GİRİŞ 1 I.BÖLÜM TÜKETİCİNİN KORUNMASI KAVRAMININ ABD, AVRUPA VE TÜRKİYEDEKİ GELİŞİMİ 3 I.1. Amerika Birleşik Devletleri ndeki Gelişmeler 3 I.2. Avrupa Birliği ndeki Gelişmeler 4 I.3. Türkiye deki Gelişmeler 9 II. BÖLÜM TÜKETİCİ VE TÜKETİCİNİN KORUNMASI KAVRAMLARI 11 II.1. Tüketici Kavramı 11 II.2. Tüketici Tanımı 12 II.2.1. Bir Mal veya Hizmeti Ticari veya Mesleki Olmayan Amaçlarla Edinme 14 II.2.2. Bir Mal veya Hizmeti Kullanan veya Yararlanan Olma 18 II.2.3. Gerçek veya Tüzel Kişilik Olma 19 III. BÖLÜM TAŞINMAZ MAL KAVRAMI VE TAŞINMAZ MAL SATIM SÖZLEŞMELERİNİN HUKUKİ NİTELİĞİ 22 III.1. Taşınmaz Mal Kavramı 22 III.2. Taşınmaz Mal Satım Sözleşmelerinin Resmi Şekle Tabiiyeti 22 IV. BÖLÜM KONUT FİNANSMANI 25 IV.1. Kurumsal Olmayan Konut Finansmanı 25 IV.2. Özel Kurumsal Konu Finansmanı 28 V.BÖLÜM KAMPANYALI SATIM SÖZLEŞMELERİ 30 V.1. Kampanyalı Satım Sözleşmesinin Tanımı ve Unsurları 30 V.2. Kampanyalı Satım Sözleşmesinin Türleri 39 VI BÖLÜM TAŞINMAZ MALLAR (GAYRİMENKULLER) İÇİN KAMPANYALI SATIM SÖZLEŞMELERİ VI.1. Kampanyalı Konut Satımı Sözleşmesi 44 vii

11 VI.2. Kampanyalı Konut Satımı Sözleşmesi İçeriği 46 VI.3.1. Kampanyalı KonutSatım Sözleşmelerinde Satıcı veya Sağlayıcının Yükümlülükleri, Hakları ve Borçları 55 VI.3.2. Kampanyalı Konut Satım Sözleşmelerinde Tüketicinin Yükümlülükleri, Hakları ve Borçları 65 VII BÖLÜM KAMPANYALI KONUT SATIŞLARINDA TÜKETİCİLERİN YAŞADIĞI PROBLEMLER VE KAMPANYALI KONUT SATIM SÖZLEŞMELERİNDE TÜKETİCİLERİN DİKKAT ETMESİ GEREKEN HUSUSLAR 71 VII.1. Kampanyalı Konut Satışlarında Tüketicilerin Yaşadığı Problemler 71 VII.2. Kampanyalı Konut Satım Sözleşmelerinde Tüketicilerin Dikkat Etmesi Gereken Hususlar 74 VIII BÖLÜM TÜKETİCİNİN DAHA ETKİLİ KORUNMASI İÇİN ÖNERİLER Genel 76 Kampanyalı Satış Tanımında ve İçeriğinde Değişiklik Yapılması 78 Tüketici Ödemelerinin Teminat Altına Alınması 80 Cayma Hakkı 90 Konutun Tüketiciye Teslimi 92 Kampanyalı Satış İzin Belgesi ve Ön Ödemeli Konut Satım Reklam ve İlanları 95 SONUÇ 98 KAYNAKÇA VE REFERANSLAR 101 viii

12 GİRİŞ 4822 sayılı Kanunla değişik 4077 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun un 7nci maddesi ile kampanyalı satışlar düzenleme altına alınmıştır. Kampanyalı satış 4077 sayılı Kanun da gazete, radyo, televizyon ilanı ve benzeri yollarla tüketiciye duyurularak düzenlenen kampanyalara iştirakçi kabul edilmesi ve malın veya hizmetin daha sonra teslim veya ifa edilmesi suretiyle yapılan satım şeklinde tanımlanmıştır sayılı Kanun da 2003 yılında yapılan değişiklikten bugüne değin kampanyalı satışlarda bir takım problemler yaşandığı görülmüştür. Bu problemlerin bir kısmı satıcı veya sağlayıcıdan bir kısmı ise mevzuattaki eksikliklerden kaynaklanmıştır. Özellikle konutların kampanyalı satış yöntemi ile tüketiciye pazarlanarak satılmasında mevzuattaki eksikliklerden ve konut üretiminin doğasından gelen bir takım yapısal nedenler, hem tüketici hem satıcı veya sağlayıcı veya konut üreticisi hem de Sanayi ve Ticaret Bakanlığı açısından büyük riskler ortaya çıkmaktadır. Kampanyalı satışların kampanyalı konut satışı özelinde incelendiği bu tezde, kampanyalı konut satışlarında yaşanan mevcut problemlerin çözümlenmesine yönelik bir takım öneriler getirilmiştir. Bu çerçevede tez yedi ana bölüme ayrılarak kampanyalı konut satışları incelenmiştir. İlk bölümde, tüketicinin korunması kavramının tarihsel gelişimine genel olarak yer verilmiştir. İkinci bölümde, tüketim kavramı ile tüketici tanımı detaylı olarak incelenerek bu kavramların okuyucu tarafından doğru anlaşılmasına gayret edilmiştir. Üçüncü bölümde, tezin odağını oluşturan konutların, hukuk sistemimizin gayrimenkul olarak kabul edildiğinden bahisle gayrimenkul mal kavramı açıklanarak, gayrimenkullere ilişkin alım satım işlemlerinin tabi olduğu mevzuat kısaca değinilmiştir.. Dördüncü bölüm, konut sahibi olmak isteyen tüketicilerin kullanabilecekleri alternatif konut finansman araçların kısaca incelenmesine ayrılmıştır.

13 Beşinci bölümde, kampanyalı satım sözleşmelerinin tanımına, unsurlarına ve içeriğine detaylı olarak yer verilmiştir. Altıncı bölümde tüketici ile satıcı veya sağlayıcı arasında akdedilmiş olan kampanyalı satım sözleşmesinin, sözleşme taraflarına yüklediği hak, sorumluluk ve borçlar konusu işlenmiştir. Yedinci bölümde kampanyalı konut satışlarında tüketicilerin yaşadıkları problemlere ve tüketicilerin kampanyalı konut satım sözleşmesi imzalamadan önce dikkat etmesi gereken hususlara değinilmiştir. Sekizinci ve son bölümde ön ödemeli konut satımlarında tüketicilerin daha etkili korunmasına yardımcı olacağına inandığımız bir dizi öneriye yer verilmiştir. 2

14 I.BÖLÜM TÜKETİCİNİN KORUNMASI KAVRAMININ ABD, AVRUPA VE TÜRKİYEDEKİ GELİŞİMİ I.1. Amerika Birleşik Devletleri ndeki Gelişmeler İlk tüketici birliği 1891 de Newyork ta kurulmuştur. Dolayısıyla ilk bilinçli tüketici hareketlerinin ABD de başlığından söz edilebilir. Posta güvenliğinin sağlanması amacıyla çıkartılan 1872 tarihli Kanun dolaylı olarak da olsa tüketiciyi korumaktadır. Bu Kanunla posta kullanılarak tüketicinin aldatılması federal suç kabul edilmiştir yılında sağlığa zararlı çayların, 1890 yılında ise kalitesi düşük gıda maddeleri ve içeceklerin ithalini yasaklayan kanunlar çıkarılmıştır.[8] Tekellerin önlenmesine ilişkin 1890 tarihli Sherman Act halen yürürlüktedir tarihinde Gıda Maddeleri ve İlaç Kanunu ile Et Denetim Kanunu ve 1914 yılında haksız rekabetin önlenmesi amacıyla Federal Ticaret Komisyonu Kanunu çıkartılmıştır. Ancak, bu kanunların özgün amacı tüketicinin korunmasından çok genel olarak kamunun korunmasıdır.[9] Daha sonraları, tüketicinin korunması hareketinin önderleri diyebileceğimiz kişilerin yapmış oldukları yayınlar ve kurmuş oldukları kurumların faaliyetleri, kamunun aydınlatılmasında ve bilinçlendirilmesinde etkili olmuş ve tüketicinin korunması konusunda önemli bir kamuoyu baskısı oluşturmuştur[8,9] yılında Gıda Maddeleri ve İlaç Kanunu nun eksikliklerini gidermek amacıyla Gıda Maddeleri, İlaç ve Kozmetik Yasası çıkarılmıştır. Bu yasada daha önceki yasadan farklı olarak denetim yetkisine de yer verilmiştir. Aynı yıl, Federal Ticaret Komisyonu Yasası nı genişleten, Wheeler-Lea Yasası kabul edilmiştir. Bu değişikliklerle, tüketicinin aldatıcı reklamlara karşı korunması ve ürünlerle ilgili olarak doğru bilgilendirilmesine ilişkin yeni düzenlemeler getirilmiştir yılında, yünlü malların etiketlenmesi ile ilgili bir başka kanun kabul edilmiştir lara kadar başka bir gelişme olmamıştır. 15 Mart 1962 tarihinde Kennedy nin, Kongrede yaptığı tarihi konuşmasında, aynı insan hakları gibi tüketicinin de vazgeçilmez temel 3

15 hakları olduğunu belirtmesi ile ABD deki tüketicinin korunması hareketi yeniden ivme kazanmıştır. Kennedy nin konuşmasından sonra tüketicinin korunmasıyla ilgili yayın sayılı artmış ve yüksek bir kamuoyu potansiyeli oluşmuştur. Bunun sonucunda 1965 yılına doğru Ambalajlama ve Etiketleme Yasası, 1966 yılında Motorlu Araçlar Güvenlik Yasası, yine 1966 yılında Çocuk Güvenliği Yasası ile Sigara Etiketleme Yasası, 1968 yılında Tüketici Kredileri Koruma Yasası, 1972 yılında Tüketim Malları Güvenlik Yasası çıkartılmıştır[8,9]. I.2. Avrupa Birliği ndeki Gelişmeler ABD deki gelişmeler esas olarak 2. Dünya Savaşı ndan sonra Avrupa ya sıçramışsa da, Avrupa Topluluğu nda yankılarını bulması çok daha sonra olmuştur. Avrupa Topluluğu nun tüketicinin korunmasını ele alması, 1972 Paris toplantısından sonra başlamıştır[9,10]. Avrupa Birliği nin oluşmasını sağlayan ve 1 Kasım 1993 tarihinde yürürlüğe giren Maastricht Antlaşması yla yapılan değişiklikler sonucunda aşağıdaki hükümler Avrupa Birliği nin ana antlaşması olan AET Antlaşmasına eklenmiştir. 3/s maddesi, Tüketicinin korunmasının güçlendirilmesi 129a Maddesi; 1- Topluluk a)iç pazarın gerçekleştirilmesi çerçevesinde, 100(a) maddesinin uygulanmasına bağlı olarak kabul ettiği önlemler, b) Tüketicinin sağlığını, güvenliğini ve ekonomik çıkarlarını korumak ve uygun şekilde bilgilendirilmesini sağlamak amacı ile üye devletlerin sürdürdükleri politikayı destekleyen ve tamamlayan özel faaliyetler yolu ile tüketicinin yüksek bir seviyede korunmasının gerçekleştirilmesine katkıda bulunur. 2- Konsey 189(b) maddesinde yer verilen usul uyarınca ve Ekonomik ve Sosyal Komiteye danıştıktan sonra 1. fıkranın (b) bendinde öngörülen özel faaliyetleri kararlaştırır. 3-İkinci bendin uygulanmasına istisnaen kararlaştırılan faaliyetler, bir üye devleti daha sıkı önlemler sürdürmekten ya da almaktan men edemez. Söz konusu önlemlerin bu Antlaşma yla bağdaşması gerekir. Bu önlemler Komisyona bildirilir. 4

16 Maastricht Antlaşması na kadar, Topluluk Kurucu Antlaşmaları nda doğrudan tüketicinin korunmasına ilişkin bir kurala yer verilmemiştir. Ancak, AET Antlaşması nın (eski) 85. maddesinde dolaylı da olsa tüketicinin korunmasına ilişkin bir hükme yer verilmiştir. Eski 85. madde rekabeti sınırlayıcı, bozucu veya engelleyici işletmeler arası antlaşmaları veya uyumlu davranışları veya işletme birlikleri kararlarını yasaklamıştır. Eğer, rekabeti sınırlayıcı anlaşma aynı zamanda ekonomik yararlar da sağlıyorsa yasaklanmayacağına yer verilmiştir. Fakat yasaktan kapsamında çıkılması da; (a) sınırlayıcı anlaşma aynı zamanda olumlu bazı sonuçlar da doğuruyor olması, (b) bu olumlu sonuçlara ulaşabilmek için rekabetin kısıtlanması zorunlu olması, (c) rekabet tamamen ortadan kalkmamış olması ve (d) ortaya çıkan olumlu sonuçlardan tüketicinin de adil bir pay alması gibi bir takım şartlara bağlanmıştır. Ayrıca (eski) 39. maddede de, tarım ürünlerinin tüketicilere elverişli fiyatlardan satışının sağlanması ndan söz edilmiştir. (Eski) 85 ve 39. maddelerdeki bu hükümler tüketicinin korunması bakımından çok dar ve özel bir alanı düzenlemiştir. Tüketiciler konusunda Topluluk politikasının başlangıç noktası, Ekim 1972 tarihinde yapılan Paris Zirvesidir. Zirvede alınan karara dayanarak 1975 yılında Konsey tarafından Tüketicilerin Korunması ve Bilgilendirilmesi Politikası için Avrupa Topluluğunun Hazırlık Niteliğindeki Programı kabul edilmiştir.[10,11] Aynı doğrultuda, AT Komisyonu, Paris Zirvesini takiben idari bir organizasyon kurulmasını sağlamıştır. Bu organizasyon Tüketicilerin Korunması ve Çevre Genel Yönetimi ve tüketicilerin menfaatlerini koruyan Tüketici Birlikleri Avrupa Bürosu (BEUC), Avrupa Topluluğu Aile Organizasyonları Konfederasyonu (COFACE), Sendikalar Avrupa Konfederasyonu (CES), Avrupa Topluluğu Tüketiciler Kooperatifi nin katıldığı bir Tüketici Danışma Komitesi kurulmasını sağlamıştır[11]. Avrupa Topluluğu tarafından tüketicinin, Sağlık ve güvenliğinin korunması, Ekonomik çıkarlarının korunması, 5

17 Tazmin edilme, Bilgilendirilme ve eğitim, Örgütlenme ve temsil, haklarını esas alan iki ayrı program kabul edilmiştir. Bu programlardan birincisi diğeri ise yıllarını kapsamıştır.[10] Her iki programda da tüketici, sadece bir malı veya hizmeti kişisel veya toplumsal ihtiyaç için kullanan ya da satın alan kişi olarak değil, kendisini ilgilendiren sosyal yaşamın değişik görünümlerinden, dolaylı veya doğrudan etkilenebilecek bir kişi olarak ele alınmıştır. Ancak her iki programda başarısız olmuştur. Topluluğa üye devletlerin gelişme hızındaki düşüş ve işsizlik oranındaki artış, kaynakları zaten sınırlı olan tüketici kesiminde maddi olanaksızlıklar yaratmıştır. Ayrıca ekonomik şartlar, kamu güçlerini, tüketicinin korunması konusunda yapılması gereken yeni harcamalarda kısıtlı olmaya ve hukuki faaliyetleri yavaşlatmaya itmiştir. Bir üçüncü olumsuz etki de, Roma Antlaşmasının 100. ve 235. maddelerine dayanılarak yapılan milli mevzuatların yakınlaştırılması çalışmalarında oybirliği ile karar alma zorunluluğu olmuştur. Tüketicinin korunması konusunda Konsey tarafından alınan tedbirler bu maddelere dayandırıldığı için gecikmeler görülmüştür. Karar alma prosedüründe, tüketici ve üretici gruplarının görüşünün alınmasına gidildiğini de eklenirse, bu konuda düzenleme yapılmasının ne kadar güç olduğu anlaşılacaktır[11]. Tüketici politikasıyla ilgili başarısızlığın önemli sebeplerinden birisi de esasen bu düzenlemelerden zarar görecek olan üretici çevrelerin komisyona baskı yapmalarıdır[12]. Komisyon bu başarısızlıklardan sonra çalışma sistemini değiştirmiştir. Yeni Yaklaşım adı altında tüketicinin korunması ile ilgili yapılacak değişikliklerde sorumluluğun hâkimlere ve standartlaşma ile uğraşanlara aktarılmasına karar vermiştir. Böylece her bir üye devletin sağlık ve güvenlikle ilgili mevzuatlarının yakınlaştırılması yerine, CEN ve CENELEC tarafından saptanmış standartlardan bir Avrupa standardı oluşturulması ve bunların koyduğu standarda uygun olan malların, 6

18 milli hukukların koyduğu sağlık ve güvenlikle ilgili kurallara takılmadan Topluluk çapında serbestçe dolaşması amaçlanmıştır[1]. Konsey 1989 yılında, 1992 yılına kadar geçerli olacak üçüncü programı benimsemiştir. Bu programa bağlı olarak Topluluk Komisyonu tüketicinin temsil edilmesine, bilgilendirilmesine, güvenliğine ve uzlaşmasına ilişkin olarak, Tüketicilerin temsil edilmesi, Tüketici Danışma Konseyi nin kurulması ve geliştirilmesi aşamasının tamamlanması; gerekirse üye devletlerde de benzer kuruluşların yapılanmasının desteklenmesi, Tüketici kuruluşlarının gelişmesine katkıda bulunulması (bunun özellikle Güney Avrupa da ve İrlanda da bulunan kuruluşlara teknik veya mali yardım vermek suretiyle yapılması) Tüketicilerle üreticiler arasındaki diyalogun kuvvetlendirilmesi Tüketicilerin bilgilendirilmesi Tüketicilerin bilgilendirilmesi amacıyla strateji ve faaliyetlerin saptanması, Avrupalı tüketicilerin bilgilendirilmesi ve sınır bölgeleri için Danışma Merkezleri kurulması (1991 ve 1992 yıllarında) ile ilgili üç bölgesel pilot proje girişimlerinin desteklenmesi Tüketicilerin eğitilmesi konusunun iyileştirilmesi amacıyla tüketici kuruluşları ile eğitim birimleri arasında işbirliğinin ilerletilmesi, Gençlerin bilgilendirilmesi programı çerçevesinde işbirliğinin gerçekleştirilmesi Güvenlik Hızlı bilgi akışı sisteminin geliştirilmesi amacıyla bir Konsey kararı önerisinde bulunulması, Hizmet sektöründe ortaya çıkan zararlardan sorumluluk konusunda bir öneri getirmek üzere hazırlık yapılması, Kozmetiklerle ilgili direktifte değişiklik yapılması, Tüketicilerin özel dikkat göstermesi gereken mamullerin bir listesinin hazırlanması, 7

19 Ayıplı mamullerden dolayı imalatçının sorumluluğu hakkında Konsey direktifinin tam olarak uygulanmasının sağlanması, Tüketicilerin uzlaşması, Sözleşmelerdeki haksız kayıtlara ilişkin direktif tasarısının sunulması Satış sonrası hizmet, garanti sınır ötesi sözleşmelerin basitleştirilmesi, Tüketicilerin uğramış oldukları zararın tazmin edilmesi ve yargı yoluna başvurma imkânlarının iyileştirilmesi, Mesafeli satışlara ilişkin direktif tasarısının sunulması, gibi bir dizi öncelik tespit etmiştir. Komisyon yıllarında yürütülen programın etkiliğini sorgulamış ve iç pazarın tam olarak oluşturulamadığı sonucunu çıkarmıştır. 1 Ocak 1993 tarihi itibariyle tüketicinin korunması ile ilgili toplam 42 adet direktifin üye devlet iç hukukuna aktarılmış olması gerekmekteydi. İç hukuka aktarma oranı %94 seviyelerinde görülmekle birlikte üye devletlerarasındaki farklılık çok yüksekti. AB Parlamentosu, Konseyi veya Komisyonu tarafından çıkarılmış ve tüketicinin korunmasıyla ilgili direktif, tüzük, karar, tavsiye ve program sayısı 145 in üzerindedir. Bunların büyük çoğunluğu 90 lı yılların sonunda çıkartılmıştır. Avrupa Birliği Komisyonu, 2002 yılından başlamak üzere beş yıllık ( ) bir politika stratejisi oluşturmuştur[13]. Avrupa Birliği Komisyonu nun ve üye devletlerin stratejileri AB Konseyinin bir kararına dayanmaktadır. Bu karar a göre Toplulukta tüketicinin korunması bakımından yüksek bir seviyenin tutturulması, Tüketicinin korunması kurallarının etkin bir şekilde uygulanması, Topluluk tüketici politikalarına tüketici örgütlerinin katılımının sağlaması, hedeflerinin gerçekleştirilmesine çalışılacaktır. 8

20 I.3. Türkiye deki Gelişmeler Cumhuriyetten önceki dönemlerde çağdaş anlamda olmasa bile, tüketiciyi koruyucu bir takım hukuki ve mesleki düzenlemelerin var olduğu görülmüştür. Günümüzde yaygın olan meslek kuruluşlarından odalara benzetebileceğimiz Ahilik Teşkilatı gerek Selçuklular da gerekse Osmanlı da tüketicinin korunması alanında önemli bir işlev görmüştür[14]. Ahilik, esas itibariyle tarihi ve sosyo-ekonomik zorunlulukların ortaya çıkardığı, ahlak ve sanatın uyumlu bir birleşiminden oluşan, bir Türk esnaf birliğidir. Ahi örgütleri, meslek ahlakına ve dini kurallara sıkı sıkıya bağlı, köklü, sağlam ve düzenli bir toplum yapısı kurulması ve bunun sürdürülmesi yolunda faaliyet göstermişlerdir[15]. Ahiler, Loncaların temelini oluşturmuşlardır. Loncalar sayesinde, Osmanlı İmparatorluğu nda her esnaf grubu, toplu olarak belirli yerlerde ve belirli çarşılarda faaliyet göstermiştir. Bu sayede hem tüketiciler istenilen kalitede ve fiyatta malı kolayca seçme olanağına kavuşmuş, hem de esnaf birbirini kontrol ederek bir öz denetim mekanizması oluşturmuşlardır[15]. Bu dönemde Pazar denetimi yapan İhtisap Ağalığı kurumu tüketicinin korunmasına katkı sağlayan kurumlar arasında yer almıştır[14]. Bunun dışında Osmanlı İmparatorluğu nda esnaf ve sanatkârların uymak zorunda oldukları kuralları belirleyen nizamnameler de tüketicinin korunmasında büyük bir işlev görmüştür[14]. Cumhuriyetin ilk yıllarında gerek ülkenin kendi sosyo-ekonomik durumu gerekse yaşanan savaşlar ve buhranlar tüketicinin korunması alanında yeni gelişmelerin ortaya çıkmasını engellemiştir lu yıllarda tüketicileri dolaylı da olsa ilgilendiren bazı kanunlar yürürlük kazanmıştır. Bu kanunlara örnek olarak; 9

21 İspençiyari ve Tıbbi Müstahzarlar Kanunu, Umumi Hıfzısıhha Kanunu, Belediyeler Kanunu, Ticarette Tağşişin Men i ve İhracatın Murakabesi ve Korunması Hakkında Kanun, Hususi Hastaneler Kanunu, Endüstriyel Mamulatın Maliyet ve Satış Fiyatlarının Kontrolü ve Tespiti Hakkında Kanun ve Pazarlıksız Satış Mecburiyetine Dair Kanun verilebilir[58] yılında TSE ve Ticaret Bakanlığı tarafından ortaklaşa düzenlenen seminer, ülkemizde çağdaş anlamda tüketicinin korunması konusunun ilk ele alındığı zemin olmuştur[14] Anayasası nda bir maddenin tamamen tüketicilere ayrılmış olması bu alandaki en önemli gelişmelerden biri olmuştur. 1 Anayasa nın tüketicinin korunması konusunda devletin görevini kabul eden 172nci maddesinden sonra bu alandaki gelişmeler hızlanmıştır[14]. Hiç kuşkusuz bu alandaki en büyük ve önemli adım 8 Mart 1995 te yasalaşan 4077 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun dur. Böylelikle Ülkemizde, tüketiciler özel bir kanunla koruma altına alınmıştır. TKHK, genel anlamda torba kanun niteliğindedir. Birçok konu ayrıntılara inilmeden, tek bir kanunla düzenlenmeye çalışılmıştır[7]. TKHK, Tüketici Konseyi, Reklam Kurulu, Tüketici Sorunları Hakem Heyetleri, Tüketici Mahkemeleri gibi kurumların oluşumunu sağlayarak Tüketicinin ve Rekabetin Korunması Genel Müdürlüğü ile birlikte tüketicinin devlet eliyle korunacak alanlarını belirlemiştir[14]. Diğer taraftan ülkemizde tüketicinin korunması alanında yapılan çalışmalarda, özellikle son yıllarda, gönüllü tüketici örgütleri de önemli katkılar sağlamıştır[14] Anayasası maadde172: devlet, tüketicileri koruyucu ve aydınlatıcı tedbirler alır, tüketicilerin kendilerini koruyucu girişimlerini teşvik eder. 10

22 II. BÖLÜM TÜKETİCİ VE TÜKETİCİNİN KORUNMASI KAVRAMLARI II.1. Tüketici Kavramı 19yy da buhar enerjisinin üretim tesislerinde kullanılmaya başlaması sanayi devrimi olarak nitelendirmiştir. Sanayi devrimi ile atölyelerde el tezgâhları ile yapılan üretimden kitle ya da seri imalat olarak adlandırılan ve günümüz işletmelerinin pek çoğu tarafından uygulanan üretim sistemine geçilmiştir. 19yy. ve öncesinde, üretim, insanların temel ihtiyaçlarına yönelikken sanayi devrimi ile birlikte başlayan ölçek ekonomisine geçiş, dolayısıyla tek bir ürünün bir seri boyunca üretilmesiyle oluşan maliyet düşüşü ve verimlilik artışı, insanların temel ihtiyaçlarını daha kolay giderme, bu ihtiyaçlar için ödemeleri gereken maliyetin düşmesi sonucunda da temel olmayan sadece tüketime yönelik mal veya hizmetlere yönelmelerine neden olmuştur. Ortaya çıkan bu tüketim kavramına istinaden eskiden müşteri olan insanlar artık tüketici olarak tanımlanmaya başlanmıştır. Dolayısıyla tüketici kavramı yüzyılımızın ortaya çıkmış bir kavramdır. 19yy., sanayi devriminin seri üretime geçişinin had safhaya ulaştığı yıllardır. Üretimde görülen bu artış doğal olarak tüketime de yansımıştır. Daha önceleri yaşamsal öneme sahip ihtiyaçlar için yapılan tüketme faaliyeti, zamanla sadece çağdaşça yaşamanın gerektirdiği tüketim alışkanlıklarına ve giderek zorunlu olmakla birlikte sadece tüketmek için tüketme eğilimine dönüşmüştür[1]. 19. yüzyıldan önce tüketiciden değil alıcıdan söz edilmesi, 19. yüzyıldan itibaren yavaş yavaş tüketiciden bahsedilmeye başlanması ve 20. yüzyılın başında tüketicinin korunması yönünde yasal düzenlemelerin gündeme gelmesi ve bu gündemin günümüze kadar gittikçe artan bir şekilde sürmesi, tüketici kavramının çağımızın bir kavramı olduğunu göstermektedir[1]. 11

23 Son yüzyıl içerisinde teknolojik alanda gerçekleştirilen yenilikler göz alıcıdır. Özellikle kitle iletişim araçlarının yaygınlaşması, ulaşım araçlarında gerçekleşen gelişmeler bir önceki yüzyıla oranla insanların çok daha kolay ve hızlı seyahat etme imkanına sahip olmaları, tüketim alışkanlarının değişmesinde ve tüketilen ürün çeşitliliğinin artmasında büyük etken olmuştur. Görsel medya, bilişim teknolojileri ve internet sayesinde tüketicilerin, ihtiyaçlarını yaşadıkları şehir veya çevresindeki diğer merkezlerde gidermelerine yönelik kısıtlayıcı faktörler neredeyse tamamen ortadan kalkmıştır. Tüketiciler dünyanın çok uzak bir noktasında yer alan bir merkezden ihtiyaçlarını giderebilir, alternatif ürünler arasında kıyas yapabilir duruma gelmiştir. Ancak, tüketicilere neredeyse küre ile ölçülebilir bir pazardan alış veriş yapma özgürlüğünü sunan teknoloji, tüketicilerin alternatif ürünlere ve piyasa fiyatlarına ilişkin bilgi noksanlıklarını tamamen ortadan kaldıramamış ve tüketicilerin alış verişlerinde cehalet primi ödemelerinin önüne geçmemiştir. Dolayısıyla tüketicilerin piyasada satıcı veya sağlayıcı şeklinde yer alan güçlü aktörlere karşı halen korunması gereken taraf olma özelliğini kaybetmemiştir. Tüketici satıcının veya sağlayıcının yanında zayıf taraftır. Bir başka ifade ile tüketici, sözleşmenin alelade iki tarafından biri değildir. Tüketici, sözleşmede iradesini serbestçe oluşturamayan ve çeşitli şekillerde iradesi sakatlanan ve bunun farkında olmayan taraftır[1]. II.2. Tüketici Tanımı Gelişmekte olan veya az gelişmiş ülkelerde yaşayan tüketiciler, gelişmiş ülkelerde yaşayan tüketiciler ile karşılaştırıldığında, bu tüketicilerin piyasaya son tüketime yönelik olarak sürülen mal veya hizmetler hakkında yeterince bilgi sahibi olamadıkları bilinen bir gerçektir. Gelişmiş ülkelerde tüketicilerin haklarının korunmasına yönelik yapılan yasal düzenlemelerin büyük çoğunluğu tüketici talepleri doğrultusunda oluşurken, 12