Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası (VİOP) Kılavuzu

Transkript

1 Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası (VİOP) Kılavuzu İstanbul, Şubat 2014

2 İÇİNDEKİLER 1 GİRİŞ PAZARLAR ANA PAZARLAR PAY OPSİYON ANA PAZARI ENDEKS OPSİYON ANA PAZARI PAY VADELİ İŞLEM ANA PAZARI ENDEKS VADELİ İŞLEM ANA PAZARI DÖVİZ VADELİ İŞLEM ANA PAZARI DÖVİZ OPSİYON ANA PAZARI ELEKTRİK VADELİ İŞLEM ANA PAZARI KIYMETLİ MADENLER VADELİ İŞLEM ANA PAZARI EMTİA VADELİ İŞLEM ANA PAZARI ÖZEL EMİR PAZARLARI ÖZEL EMİR İLAN PAZARLARI SÖZLEŞME UNSURLARI DAYANAK VARLIKLAR SÖZLEŞME BÜYÜKLÜĞÜ FİYAT KOTASYONU VE MİNİMUM FİYAT ADIMI VADE AYLARI SÖZLEŞMENİN VADESİ VE SON İŞLEM GÜNÜ UZLAŞMA ŞEKLİ SÖZLEŞME UNSURLARI ÖZET BİLGİLER PAY OPSİYON SÖZLEŞMESİ PAY VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMESİ BIST 30 ENDEKS OPSİYON SÖZLEŞMESİ BIST 30 ENDEKS VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMESİ TLDOLAR VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMESİ TLEURO VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMESİ EUR/USD ÇAPRAZ KURU VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMESİ TLDOLAR OPSİYON SÖZLEŞMESİ ALTIN VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMESİ DOLAR/ONS ALTIN VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMESİ EGEPAMUK VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMESİ ANADOLU KIRMIZI BUĞDAY VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMESİ i

3 BAZ YÜK ELEKTRİK VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMESİ SÖZLEŞME YAPILARI DAYANAK VARLIKLAR SÖZLEŞME TİPLERİ SÖZLEŞMELER SÖZLEŞME VADELERİ SÖZLEŞME KODLARI OPSİYON SÖZLEŞMELERİNDE KULLANIM TİPİ UZLAŞMA YÖNTEMİ VE UZLAŞMA FİYATI STANDART VE STANDART OLMAYAN SÖZLEŞME BÜYÜKLÜKLERİ KULLANIM FİYATLARI KULLANIM FİYAT ADIMI KULLANIM FİYATI DEĞİŞİM LİMİTİ İŞLEME AÇILACAK KULLANIM FİYATLARI BAZ FİYAT VE GÜNLÜK FİYAT DEĞİŞİM LİMİTLERİ ÖZSERMAYE HALLERİ ÖZSERMAYE HALLERİ VE DÜZELTME KATSAYISI ÖZSERMAYE HALLERİ UYARLAMALARI ÜYELER VE ÜYELİK ESASLARI ÜYELİK TÜRLERİ PİYASA ÜYELİĞİ PİYASA ÜYELİĞİ ŞARTLARI PİYASA ÜYELİĞİ İÇİN BAŞVURUDA VERİLECEK BİLGİ VE BELGELER ÜYENİN PİYASADA FAALİYETE BAŞLAMASI PİYASA ÜYELİĞİNİN SONA ERMESİ TAKAS ÜYELİĞİ TAKAS ÜYELİĞİ ŞARTLARI TAKAS ÜYELİĞİ İÇİN BAŞVURUDA VERİLECEK BİLGİ VE BELGELER TAKAS ÜYESİNİN GENEL SORUMLULUKLARI TAKAS ÜYESİ TARAFINDAN TAKAS GARANTİSİNİN KALDIRILMASI TAKAS ÜYELİĞİNİN SONA ERMESİ ÜYE TEMSİLCİLERİ HESAPLAR HESAP TÜRLERİ ii

4 7.1.1 İŞLEM HESABI SAKLAMA HESABI İŞLEM VE SAKLAMA HESABI HESAP TİPLERİ HESAP DURUMLARI HESAP RİSK DURUMLARI HESAPLARIN AÇILMASI HESAP İLİŞKİLENDİRME TEMİNAT YATIRMA VE ÇEKME İŞLEMLERİ HESAP AKTARIMI POZİSYON TRANSFERİ İŞLEM SİSTEMİ GÜNLÜK İŞ AKIŞI VE SEANS SAATLERİ İŞLEM YAPILMAYAN DÖNEM NORMAL SEANS FİYAT SABİTLEME SEANSLARI UZLAŞMA FİYATLARININ İLANI İŞLEM YÖNTEMLERİ ÇOK FİYAT SÜREKLİ MÜZAYEDE YÖNTEMİ TEK FİYAT YÖNTEMİ EMİRLER EMİRLERİN PİYASAYA İLETİLMESİ EMİRLERDE HESAP NUMARASI GİRME ZORUNLULUĞU TOPLU EMİR DOSYASI EMİRLERİN EŞLEŞMESİNDE ÖNCELİK KURALLARI EMİR YÖNTEMLERİ EMİR TÜRLERİ EMİR SÜRELERİ MAKSİMUM EMİR BÜYÜKLÜKLERİ EMİR DÜZELTME EMİR İPTALİ HATALI İŞLEM DÜZELTMELERİ İŞLEMLERİN DURDURULMASI PİYASADA İŞLEMLERİN DURDURULMASI SÖZLEŞMELERDE İŞLEMLERİN DURDURULMASI iii

5 8.6 İŞLEMLERİN İPTALİ İŞLEMLERİN BİLDİRİMİ VE İŞLEM BİLGİLERİNİN İLANI DİĞER HUSUSLAR BORSANIN YETKİLERİ HESAPLARIN AYRIŞTIRILMASI POZİSYONLARIN BİLDİRİMİ MÜŞTERİLERİN RİSKLER HAKKINDA BİLGİLENDİRİLMESİ ÜYELERİN MÜŞTERİ HESAPLARINI İZLEMEYE İLİŞKİN YÜKÜMLÜLÜKLERİ FAALİYETLERİ DURDURULAN ÜYELER VE İŞLEM YASAĞI GETİRİLEN YATIRIMCILAR BORSA NEZDİNDEKİ PİYASA, PAZAR, PLATFORM VE SİSTEMLER ARASINDA BORÇ VE ALACAK MAHSUBU OLAĞANÜSTÜ DURUMLAR VE DEĞİŞİKLİKLER PİYASA GÖZETİMİ KULLANICI EKRANLARI EMİR GİRİŞ EKRANLARI SORGU EKRANLARI SÖZLEŞMELER EKRANI EMİRLER EKRANI İŞLEMLER EKRANI POZİSYON BİLGİLERİ EKRANI AKTİVİTE BİLGİLERİ İŞLEM İSTATİSTİKLERİ EKRANI SEANS TANIMLAMALARI EKRANI DİĞER FONKSİYONLAR RİSK YÖNETİMİ VE TEMİNATLANDIRMA EMİR ÖNCESİ RİSK YÖNETİMİ TEMİNATLANDIRMA YÖNTEMİ SPAN ALGORİTMASI İLE PORTFÖY BAZINDA TEMİNATLANDIRMA GLOBAL HESAPLAR İÇİN TEMİNAT HESABI TEMİNAT VE KAR/ZARAR ÇARPANI İŞLEM TEMİNATI OLARAK KABUL EDİLEBİLECEK KIYMETLER İŞLEM TEMİNATI KOMPOZİSYONU VE DEĞERLEME KATSAYILARI İŞLEM TEMİNATLARININ DEĞERLERİNİN GÜNCELLENMESİ NAKİT TEMİNATLARIN NEMALANDIRILMASI iv

6 KAR / ZARAR HESAPLAMALARI TEMİNAT TAMAMLAMA ÇAĞRISININ YAPILMA ŞEKLİ TAKAS VE TEMERRÜT ESASLARI TAKAS MERKEZİ TAKAS MERKEZİNİN GÖREV VE YETKİLERİ TAKAS MERKEZİNİN MALİ SORUMLULUK SINIRLARI GENEL TAKAS ESASLARI HESAP GÜNCELLEME İŞLEMLERİ OPSİYONLARIN KULLANILMASI (EXERCISE) SÜRECİ VADE ÖNCESİ KULLANIM VADE SONU KULLANIM TEMERRÜT ESASLARI TAKAS ÜYELERİNİN TEMERRÜDÜ HALİNDE TAKAS MERKEZİ TARAFINDAN YAPILACAK İŞ VE İŞLEMLER TEMERRÜDE DÜŞECEK ÜYE İÇİN UYGULANACAK KANUNİ TAKİP GARANTİ FONU GARANTİ FONUNUN İZLENMESİ VE FONDAN ÖDEME YAPILMASI GARANTİ FONU KATKI PAYLARI GARANTİ FONUNA KATKI PAYI OLARAK KABUL EDİLEBİLECEK KIYMETLER GARANTİ FONU KULLANIM ESASLARI GARANTİ FONU KATKI PAYI TAMAMLAMA YÜKÜMLÜLÜĞÜ ESASLARI GARANTİ FONUNDAKİ NAKİT KATKI PAYLARININ NEMALANDIRILMA ESASLARI POZİSYON VE KULLANIM LİMİTLERİ POZİSYON LİMİTİ SİCİL BAZINDA POZİSYON LİMİTİ PİYASA BAZINDA POZİSYON LİMİTİ POZİSYON LİMİT AŞIMLARI POZİSYON AZALTICI İŞLEM ESASLARI POZİSYON LİMİTLERİNİN İZLENMESİNDE SORUMLULUK POZİSYON LİMİTİ AŞIMLARININ GİDERİLMESİ KULLANIM LİMİTİ RAPORLAR, BÜLTENLER VE VERİ YAYINI RAPORLAR VE BÜLTENLER TÜM EMİRLER RAPORU v

7 İŞLEM DEFTERİ RAPORU ÖZSERMAYE HALLERİ DOSYASI SÖZLEŞME DEĞİŞİKLİK DOSYASI MEVCUT SÖZLEŞMELER DOSYASI GÜNSONU POZİSYON DOSYASI ÜYE BAZINDA İŞLEM HACİMLERİ (VADELİ İŞLEM) DOSYASI ÜYE BAZINDA İŞLEM HACİMLERİ (OPSİYON) DOSYASI VADE SONU UZLAŞMA FİYATLARI DOSYASI TAKAS MERKEZİ TARAFINDAN SAĞLANACAK RAPORLAR VERİ YAYINI PİYASA BİLGİSİ DERİNLİK BİLGİSİ GERÇEKLEŞEN İŞLEMLER BİLGİSİ İŞLEME AÇILAN/KAPATILAN SÖZLEŞME BİLGİLERİ GÜNLÜK İŞ AKIŞI SEANS ÖNCESİ İŞLEMLER SEANS İŞLEMLERİ SEANS SONRASI İŞLEMLER vi

8 ŞEKİLLER ŞEKİL 1: SÖZLEŞME YAPISI ŞEKİL 2: VADELİ İŞLEM VE OPSİYON PİYASASININ İŞLEYİŞİ ŞEKİL 3: GÜNLÜK İŞ AKIŞI VE SEANS SAATLERİ ŞEKİL 4: KULLANICI EKRANINDAKİ KISAYOL TUŞLARI İLE EMİR GİRİŞ EKRANLARINA ERİŞİM ŞEKİL 5: ALIŞ VE SATIŞ EMRİ GİRİŞ EKRANLARI ŞEKİL 6: KULLANICI EKRANINDAKİ EMİR MENÜSÜ VASITASIYLA EMİR GİRİŞİ ŞEKİL 7: SÖZLEŞMELER SORGU EKRANI ŞEKİL 8: YENİ SÖZLEŞMELER SORGU EKRANI ŞEKİL 9: SÖZLEŞMELER EKRANI ŞEKİL 10: SÖZLEŞMELER EKRANINDA HIZLI EMİR GİRİŞ VE SORGU FONKSİYONU ŞEKİL 11: EMİRLER SORGU EKRANI ŞEKİL 12: TÜM İŞLEMLER SORGU EKRANI ŞEKİL 13: İŞLEMLER SORGU EKRANI ŞEKİL 14: HESAP POZİSYONU SORGU EKRANI ŞEKİL 15: SAKLAMA HESABI POZİSYON DURUMU EKRANI ŞEKİL 16: HESAP AKTİVİTE SORGU EKRANI ŞEKİL 17: ÜYE AKTİVİTELERİ SORGUSU ŞEKİL 18: İŞLEM İSTATİSTİKLERİ SORGU EKRANI ŞEKİL 19: İŞLEM İSTATİSTİKLERİ EKRANI ŞEKİL 20: SEANS TANIMLAMALARI EKRANI ŞEKİL 21: TEMİNAT HESAPLAMASI i

9 TABLOLAR TABLO 1 PAY OPSİYON SÖZLEŞME UNSURLARI... 7 TABLO 2 PAY VADELİ İŞLEM SÖZLEŞME UNSURLARI... 8 TABLO 3 BIST 30 ENDEKS OPSİYON SÖZLEŞME UNSURLARI TABLO 4 BIST 30 ENDEKS VADELİ İŞLEM SÖZLEŞME UNSURLARI TABLO 5 TLDOLAR VADELİ İŞLEM SÖZLEŞME UNSURLARI TABLO 6 TLEURO VADELİ İŞLEM SÖZLEŞME UNSURLARI TABLO 7 EUR/USD ÇAPRAZ KURU VADELİ İŞLEM SÖZLEŞME UNSURLARI TABLO 8 TLDOLAR OPSİYON SÖZLEŞME UNSURLARI TABLO 9 ALTIN VADELİ İŞLEM SÖZLEŞME UNSURLARI TABLO 10 DOLAR/ONS ALTIN VADELİ İŞLEM SÖZLEŞME UNSURLARI TABLO 11 EGEPAMUK VADELİ İŞLEM SÖZLEŞME UNSURLARI TABLO 12 ANADOLU KIRMIZI BUĞDAY VADELİ İŞLEM SÖZLEŞME UNSURLARI TABLO 13 BAZ YÜK ELEKTRİK VADELİ İŞLEM SÖZLEŞME UNSURLARI TABLO 14: KULLANIM FİYAT ADIMI TABLO 15: HESAP RİSK SEVİYELERİ TABLO 16: İŞLEM TEMİNATI YATIRMA VE ÇEKME SÜRELERİ TABLO 17: SÖZLEŞME BAZINDA NORMAL SEANS SAATLERİ TABLO 18: EMİR YÖNTEMLERİ, TÜRLERİ VE SÜRELERİ TABLO 19: PAY SENEDİ SÖZLEŞMELERİNDE EMİR BÜYÜKLÜKLERİ TABLO 20: EMİR DÜZELTMEDE YAPILABİLECEK DEĞİŞİKLİKLER VE ZAMAN ÖNCELİĞİNE ETKİSİ TABLO 21: SORGU SEÇENEKLERİ TABLO 22: SÖZLEŞMELER SORGUSUNDA YER ALAN BİLGİLER TABLO 23: EMİRLER SORGUSUNDA YER ALAN BİLGİLER TABLO 24: HESAP POZİSYON SORGUSU TABLO 25: HESAP AKTİVİTE SORGUSU İÇERİĞİ TABLO 26: İŞLEM İSTATİSTİKLERİ SORGUSUNDA YER ALAN BİLGİLER TABLO 27: RİSK SEVİYELERİ TABLO 28: SPAN SENARYOLARI TABLO 29: NAKİT VE NAKİT DIŞI TEMİNAT ÇEŞİTLERİ TABLO 30: İŞLEM TEMİNATI KOMPOZİSYONU VE DEĞERLEME KATSAYILARI TABLO 31: İŞLEM TEMİNATI DEĞERLEMESİ TABLO 32: TAKAS SÜRECİNE İLİŞKİN ZAMANLAMALAR TABLO 33: KULLANIMA KONU POZİSYON SIRALAMASI ÖRNEĞİ TABLO 34: GARANTİ FONU KATKI PAYI YÜKÜMLÜLÜĞÜ TABLO 35: GARANTİ FONUNA KATKI PAYI OLARAK KABUL EDİLEBİLECEK KIYMETLER TABLO 36: TÜM EMİRLER RAPORUNDA YER ALACAK BİLGİLER TABLO 37: İŞLEM DEFTERİNDE YER ALACAK BİLGİLER TABLO 38: ÖZSERMAYE HALLERİ DOSYASI NDA YER ALACAK BİLGİLER TABLO 39: SÖZLEŞME DEĞİŞİKLİK DOSYASI NDA YER ALACAK BİLGİLER TABLO 40: MEVCUT SÖZLEŞMELER DOSYASI NDA YER ALACAK BİLGİLER TABLO 41: GÜNSONU POZİSYON DOSYASI NDA YER ALACAK BİLGİLER ii

10 TABLO 42: ÜYE BAZINDA İŞLEM HACİMLERİ (VADELİ İŞLEM) DOSYASI NDA YER ALACAK BİLGİLER TABLO 43: ÜYE BAZINDA İŞLEM HACİMLERİ (OPSİYON) DOSYASI NDA YER ALACAK BİLGİLER TABLO 44: VADE SONU UZLAŞMA FİYATLARI DOSYASI NDA YER ALACAK BİLGİLER TABLO 45: TAKAS MERKEZİ TARAFINDAN SAĞLANACAK RAPORLAR TABLO 46: YAYINLANACAK PİYASA BİLGİLERİ TABLO 47: YAYINLANACAK İŞLEME AÇILAN/KAPATILAN SÖZLEŞME BİLGİLERİ iii

11 1 GİRİŞ Borsa İstanbul Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası (VİOP veya Piyasa), ekonomik veya finansal göstergeler ile sermaye piyasası araçları üzerine düzenlenmiş vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri ile diğer türev araçların elektronik ortamda alınıp satılabileceği bir piyasadır. Bu dokümanda, Piyasa işlem sistemi ile risk yönetimi ve takas işlemlerine ilişkin temel bilgiler yer almaktadır. İş kurallarında gerçekleşecek değişiklikler Piyasa Genelgeleriyle ayrıca üyelerimize duyurulacaktır. 1

12 2 PAZARLAR 2.1 ANA PAZARLAR Normal seans ve fiyat sabitleme seansları sırasında emirlerin eşleştirildiği esas pazardır. Endeks Opsiyon Ana Pazarı, Endeks Vadeli İşlem Ana Pazarı, Pay Opsiyon Ana Pazarı, Pay Vadeli İşlem Ana Pazarı, Döviz Vadeli İşlem Ana Pazarı, Elektrik Vadeli İşlem Ana Pazarı, Emtia Vadeli İşlem Ana Pazarı ve Kıymetli Madenler Vadeli İşlem Ana Pazarı olmak üzere işlem sisteminde sekiz ayrı ana pazar tanımlıdır. Ayrıca çok kısa bir süre sonra Döviz Opsiyon Ana Pazarı işlem sistemine tanımlanacaktır Pay Opsiyon Ana Pazarı Pay Opsiyon ve Endeks Opsiyon Ana Pazarlarında alım (call) ve satım (put) opsiyon sözleşmeleri işlem görür. Opsiyon sözleşmeleri, opsiyonu alan tarafa belirli bir vadede veya belirli bir vadeye kadar, önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikte dayanak varlığı alma veya satma hakkı veren, satan tarafı ise dayanak varlığı almaya veya satmaya yükümlü kılan sözleşmelerdir. Pay Opsiyon Ana Pazarında pay senedine dayalı opsiyon sözleşmeleri işlem görür Endeks Opsiyon Ana Pazarı Endeks Opsiyon Ana Pazarında BIST-30 Fiyat Endeksine dayalı opsiyon sözleşmeleri işlem görür Pay Vadeli İşlem Ana Pazarı Pay Vadeli İşlemler Ana Pazarında pay vadeli işlem sözleşmeleri (futures) işlem görür. Pay vadeli işlem sözleşmeleri, belirli bir vadede, önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikte dayanak varlığı alma veya satma yükümlülüğü veren sözleşmelerdir Endeks Vadeli İşlem Ana Pazarı Endeks Vadeli İşlem Ana Pazarında BIST-30 Fiyat Endeksine dayalı endeks vadeli işlem sözleşmeleri işlem görür. 2

13 2.1.5 Döviz Vadeli İşlem Ana Pazarı Döviz Vadeli İşlem Ana Pazarında TLDolar Vadeli İşlem Sözleşmeleri, TLEuro Vadeli İşlem Sözleşmeleri ve EUR/USD Çapraz Kuru Vadeli İşlem Sözleşmeleri işlem görür Döviz Opsiyon Ana Pazarı Döviz Opsiyon Ana Pazarında TLDolar opsiyon sözleşmeleri işlem görür Elektrik Vadeli İşlem Ana Pazarı Elektrik Vadeli İşlem Ana Pazarında Baz Yük Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmeleri işlem görür Kıymetli Madenler Vadeli İşlem Ana Pazarı Kıymetli Madenler Vadeli İşlem Ana Pazarında Dolar/Ons Altın Vadeli İşlem Sözleşmeleri ve Altın Vadeli İşlem Sözleşmeleri işlem görür Emtia Vadeli İşlem Ana Pazarı EgePamuk Vadeli İşlem Sözleşmeleri ve Anadolu Kırmızı Buğday Vadeli İşlem Sözleşmeleri işlem görür. 2.2 ÖZEL EMİR PAZARLARI Sözleşmeler için ayrı ayrı tanımlanan ve ana pazarların dışında yüksek miktarlı emirlerin işlem görebileceği pazarlardır. Her iki tarafı da belirli olan özel emirler, karşı üyenin onayını takiben Borsanın onayı ile gerçekleşir. Emir giriş anında minimum emir miktarı, karşı üye temsilcisi kodunun doğru yazılıp yazılmadığı ve sisteme bağlı olup olmadığı vb. kontroller yapılır. Borsanın onaylamadığı durumlarda işlem gerçekleşmez ve ilgili özel emirler iptal edilir. Onay/iptal bilgisi işlem taraflarına ayrıca bildirilir. Bu Pazarda emirlerin kısmen karşılanması mümkün değildir. Özel emirler sonucunda oluşan işlem fiyatları uzlaşma fiyatı hesaplamasına katılmaz. Endeks Opsiyon Özel Emir Pazarı, Endeks Vadeli İşlem Özel Emir Pazarı, Pay Opsiyon Özel Emir Pazarı, Pay Vadeli İşlem Özel Emir Pazarı, Döviz Vadeli İşlem Özel Emir Pazarı, Elektrik Vadeli İşlem Özel Emir Pazarı, Emtia Vadeli İşlem Özel Emir Pazarı ve Kıymetli Madenler Vadeli İşlem Özel Emir Pazarı olmak üzere işlem sisteminde sekiz ayrı 3

14 özel emir pazarı tanımlıdır. Ayrıca çok kısa bir süre sonra Döviz Opsiyon Özel Emir Pazarı işlem sistemine tanımlanacaktır. 2.3 ÖZEL EMİR İLAN PAZARLARI Karşı tarafı belli olmayan, tek taraflı olarak emir girilen pazarlar olup, girilen emirler Özel Emir İlan Pazarı ekranı aracılığıyla takip edilir. Özel Emir İlan Pazarında girilen emrin eşleşmesi durumunda işlem, Borsanın onayı alınmak kaydıyla Özel Emirler Pazarında gerçekleşir. Bu pazarlarda emirlerin kısmen karşılanması mümkün değildir. Özel Emir İlan Pazarında fiyat ve zaman önceliklerinin uygulanması aşağıda belirlenen koşullara tabidir: a) Aynı miktarlı birden fazla özel emir ilanının bulunması durumunda fiyat ve zaman önceliği kuralı geçerlidir. b) Miktarı farklı olan birden fazla özel emir ilanının olması durumunda, fiyat ve zaman önceliği kuralı geçerli değildir. Özel emirlerde otomatik eşleşme uygulanmaz. Özel emirlerden dolayı işlem gerçekleşmesi için Borsanın onay vermesi zorunludur. Borsanın onaylamadığı durumlarda, işlem gerçekleşmez ve ilgili özel emirler iptal edilir. 4

15 3 SÖZLEŞME UNSURLARI 3.1 DAYANAK VARLIKLAR Sözleşmede alma veya satma hakkı ve/veya yükümlülüğüne konu olan sermaye piyasası aracını, ekonomik veya finansal göstergeyi ifade etmektedir. 3.2 SÖZLEŞME BÜYÜKLÜĞÜ VİOP ta işlem gören opsiyon ve vadeli işlem sözleşmeleri için sözleşme büyüklükleri sözleşme unsurlarında tanımlanmıştır. 3.3 FİYAT KOTASYONU VE MİNİMUM FİYAT ADIMI Fiyat adımı sözleşme fiyatında bir defada gerçekleşebilecek en küçük fiyat değişimi olarak ifade edilir. Fiyat kotasyonu ve minimum fiyat adımı sözleşme tipi bazında farklılaştırılarak sözleşme unsurlarında tanımlanmıştır. 3.4 VADE AYLARI Vade ayları sözleşme tipi bazında farklılaştırılarak sözleşme unsurlarında tanımlanmıştır. 3.5 SÖZLEŞMENİN VADESİ VE SON İŞLEM GÜNÜ Sözleşmenin vade sonu ve son işlem günü her vade ayının son iş günüdür. Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda vade sonu ve son işlem günü bir önceki iş günü olarak belirlenir. Örneğin, fiziki teslimata konu pay opsiyon sözleşmelerinin takas süresinin T+3 olduğu durumda 31 Ocak 2013 vadeli pay opsiyon sözleşmelerinin son işlem günü 31 Ocak 2013 tarihi olup, fiziki teslimatı 5 Şubat 2013 tarihinde gerçekleştirilir. 3.6 UZLAŞMA ŞEKLİ Pay vadeli işlem ve pay opsiyon sözleşmelerinin uzlaşma yöntemi olarak fiziki teslimat uygulanır. Fiziki teslimatın öngörüldüğü sözleşmelerde, teslimata ilişkin hususlar sözleşme unsurlarında belirtilir. Teslimata taraf üyeler, teslimatın tüm aşamalarından sorumludur. Üyelerin teslimata ilişkin sorumluluğu Takas Merkezinin teslimatın gerçekleştiğini bildirmesi ile son bulur. Teslimat sırasında taraflar arasında teslim şartlarının sözleşmede 5

16 belirtilen hükümlere uygunluğu konusunda çıkacak ihtilaflar Borsa düzenlemeleri çerçevesinde karara bağlanır. Takas Merkezi, teslimatın düzenli bir şekilde gerçekleşebilmesi için gerekli tedbirleri almakla görevli ve yetkilidir. Teslimat sürecinde, ilgili varlığın satış fiyatı üzerinden alınan vergi ve vergi benzeri diğer kesintilerin oranlarında meydana gelen değişikliklerde takip edilecek uygulama Borsa Başkanlığının uygun görüşü alınarak Takas Merkezi tarafından belirlenir. Takas Merkezi, Borsa Başkanlığının uygun görüşünü alarak teslimat sürecinin bir kısmını veya tamamını görevlendireceği kurumlar eliyle yürütebilir ve olağanüstü durumlarda teslimat usul ve esaslarını değiştirebilir. Opsiyon sözleşmelerinde teslimat, opsiyonun tipine göre vade sonunda veya vade sonundan önceki herhangi bir tarihte opsiyonun alıcısı tarafından ilgili üyeler vasıtasıyla talep edilebilir. Üyeler, müşterilerinden aldıkları kullanım taleplerini Takas Merkezi tarafından belirlenen süre içinde Takas Merkezine bildirmekle yükümlüdürler. Üyeler ve müşterileri, fiziki teslimatın öngörüldüğü sözleşmelerde Borsanın uygun görüşü alınarak Takas Merkezi tarafından belirlenecek teslimat ücretini ödemekle yükümlüdürler. Nakdi uzlaşmalı endeks opsiyon sözleşmelerinde ise üye temscilcileri tarafından Takasbank a herhangi bir kullanım bildirimi yapılmayacaktır. Vade sonunda karda olan nakdi uzlaşmalı opsiyon sözleşmelerindeki pozisyonlar otomatik olarak kullanıma konu olacaktır. Endeks opsiyon sözleşmeleri için, opsiyon kullanımından dolayı oluşan kar/zarar ilgili hesaplara kullanım kar/zararı olarak yansıtılır. 3.7 SÖZLEŞME UNSURLARI ÖZET BİLGİLER Pay Opsiyon, Pay Vadeli İşlem, BIST 30 Endeks Opsiyon, BIST 30 Endeks Vadeli İşlem, TLDolar Vadeli İşlem, TLEuro Vadeli İşlem, EUR/USD Çapraz Kuru Vadeli İşlem, Döviz Opsiyon, Altın Vadeli İşlem, Dolar/Ons Altın Vadeli İşlem, EgePamuk Vadeli İşlem, Anadolu Kırmızı Buğday Vadeli İşlem ve Baz Yük Elektrik Vadeli İşlem sözleşmelerine ilişkin sözleşme unsurları aşağıda tablolar halinde verilmiştir. 6

17 3.7.1 Pay Opsiyon Sözleşmesi Tablo 1 Pay Opsiyon Sözleşme Unsurları Sözleşme Unsuru Dayanak Varlık Açıklama Borsa İstanbul Pay Piyasasında işlem gören ve Borsa tarafından belirlenen kriterlere göre seçilen paylardır. Opsiyon Sınıfı Alım veya Satım Opsiyonu Opsiyon Tipi Amerikan (Sözleşme ile tanınan hak vade sonu dahil olmak üzere vade sonuna kadar herhangi bir tarihte kullanılabilir) Sözleşme Büyüklüğü Bir adet standart sözleşme, dayanak varlığa ait 100 adet payı temsil eder. Dayanak varlığın fiyatını ve miktarını etkileyecek bedelli/bedelsiz sermaye artırımı, temettü ödemesi (temettü verimi >%10 ise), birleşme ve benzeri durumlarda (özsermaye halleri), Borsa tarafından sözleşmelerde fiyat, kullanım fiyatları ve/veya çarpan değişikliği yapılması halinde, sözleşme büyüklüğü standart sözleşme büyüklüğünden farklı belirlenebilir. Bu gibi durumlarda aynı dayanak varlık üzerine, "sözleşme büyüklüğü standart" ve "sözleşme büyüklüğü standart olmayan" olmak üzere farklı sözleşmeler işlem görebilir. Fiyat Kotasyonu ve Minimum Fiyat Adımı Emir defterinde prim teklifleri 1 adet dayanak varlık bazında gösterilir. Diğer bir ifadeyle, sözleşmeler için Piyasada teklifler, bir adet dayanak varlık bazında verilen prim üzerinden girilir. Fiyat, bir adet dayanak varlığın opsiyon primi olarak, virgülden sonra iki basamak olacak şekilde işlem sistemine girilir. Miktar teklifleri bir adet sözleşme ve katları şeklinde girilir. Vade Ayları Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık. Piyasada aynı anda, içinde bulunulan aya en yakın üç vade ayına ait sözleşmeler işlem görür. Bu üç vade ayından biri Aralık değilse, Aralık vade ayı ayrıca işleme açılır. Uzlaşma Şekli Fiziki teslimat. Seans sonunda günlük uzlaşma fiyatı aşağıdaki şekilde hesaplanır ve en yakın fiyat adımına yuvarlanır: Günlük Uzlaşma Fiyatı a) Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı, b) Eğer son 10 dakika içerisinde 10 dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı, c) Seans içerisinde 10 dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı, d) Seans içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, dayanak varlık ve dayanak varlığa bağlı diğer sözleşmelerdeki fiyatlar dikkate alınarak hesaplanan teorik fiyatlar günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir. Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya hesaplanan fiyatların piyasayı doğru olarak yansıtmadığına kanaat getirilmesi halinde Borsa tarafından, teorik fiyat, dayanak varlığın spot fiyatı, bir önceki günkü uzlaşma fiyatı veya seans sonundaki en iyi alış ve satış fiyatları dikkate alınarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir. Özel Emir Pazarında gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dahil edilmez. Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır. Son İşlem Günü Her vade ayının son iş günü. Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son işlem günü bir önceki iş günüdür. 7

18 Sözleşme Unsuru Vade Sonu Takas Süresi Açıklama Her vade ayının son iş günü. Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son işlem günü bir önceki iş günüdür. Fiziki teslimat işlemlerinde takas süresi T + 3, diğer işlemlerde ise T+1 olarak uygulanır. Prim borçları hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, prim alacakları hesaplara T+1 günü aktarılır. Günlük Fiyat Değişim Limiti Prim fiyatları için fiyat değişim limiti yoktur. İşlem sisteminde oluşturulan sözleşmelerin kullanım fiyatları aşağıdaki tabloya göre belirlenir. Kullanım Fiyatları Kullanım Fiyatı Aralığı (TL) Kullanım Fiyat Adımı (TL) 0,01 1,00 0,05 1,00 2,50 0,10 2,50 5,00 0,25 5,00 10,00 0,50 10,00 25,00 1,00 25,00 50,00 2,50 50,00 100,00 5,00 100,00 250,00 10,00 250,00 500,00 25,00 500, ,00 50, ,00 ve üzeri 100,00 Her bir dayanak varlığın spot piyasada son seansta oluşan ağırlıklı ortalama fiyatı baz alınarak hesaplanan ±%20 lik limit içerisindeki kullanım fiyat seviyeleri için işlem sisteminde sözleşmeler oluşturulur. Bu limit, dayanak varlığın fiyat limitlerine paralel olarak Yönetim Kurulu tarafından değiştirilebilir. Oluşturulan sözleşmelerden en az biri karda, biri başabaşta ve biri zararda olmak üzere üç farklı kullanım fiyatı seviyesinden sözleşmeler işleme açılır. Seans içinde dayanak varlık fiyatında meydana gelen değişimlere göre yeni kullanım fiyatlı sözleşmeler işlem sisteminde otomatik olarak işleme açılır. İşlem sisteminde açık pozisyon veya emir bulunan sözleşme sıraları ±%20 lik limitlerin dışında kalsalar bile işleme açık olmaya devam ederler. İşlem Saatleri İşlem Teminatı Esasları İşlemler 09:10-17:40 saatleri arasında tek bir seansta gerçekleştirilir. 12:30 13:55 arası işlem yapılmayan bölümdür. Başlangıç Teminatı: SPAN portföy bazında teminatlandırma yöntemi kullanılarak belirlenir. Bulunması Gereken Teminat: Başlangıç teminatı ile fiziki teslimat teminatının toplamıdır. Sürdürme Teminatı: Bulunması gereken teminatın %75 idir Pay Vadeli İşlem Sözleşmesi Tablo 2 Pay Vadeli İşlem Sözleşme Unsurları Sözleşme Unsuru Dayanak Varlık Açıklama Borsa İstanbul Pay Piyasasında işlem gören ve Borsa tarafından belirlenen kriterlere göre seçilen paylardır. 8

19 Sözleşme Unsuru Sözleşme Büyüklüğü Fiyat Kotasyonu ve Minimum Fiyat Adımı Açıklama Bir adet standart sözleşme, dayanak varlığa ait 100 adet payı temsil eder. Dayanak varlığın fiyat ve miktarını etkileyecek bedelli/bedelsiz sermaye artırımı, temettü ödemesi (temettü verimi >%10 ise), birleşme ve benzeri durumlarda (özsermaye halleri), Borsa tarafından sözleşmelerde fiyat ve/veya çarpan değişikliği yapılması halinde, sözleşme büyüklüğü standart sözleşme büyüklüğünden farklı belirlenebilir. Bu gibi durumlarda aynı dayanak varlık üzerine, "sözleşme büyüklüğü standart" ve "sözleşme büyüklüğü standart olmayan" olmak üzere farklı sözleşmeler işlem görebilir. Emir defterinde fiyat teklifleri 1 adet dayanak varlık bazında gösterilir. Diğer bir ifadeyle, işlem sisteminde sözleşmelere ait teklifler, bir adet dayanak varlık için verilen fiyat üzerinden girilir. Sözleşmenin fiyatı, virgülden sonra iki basamak olacak şekilde işlem sistemine girilir. Miktar teklifleri bir adet sözleşme ve katları şeklinde girilir. Vade Ayları Uzlaşma Şekli Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık. Piyasada aynı anda, içinde bulunulan aya en yakın üç vade ayına ait sözleşmeler işlem görür. Bu üç vade ayından biri Aralık değilse, Aralık vade ayı ayrıca işleme açılır. Fiziki teslimat Günlük Uzlaşma Fiyatı Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı Seans sonunda hesapların güncellenmesinde kullanılan günlük uzlaşma fiyatı aşağıdaki şekilde hesaplanır ve en yakın fiyat adımına yuvarlanır: a) Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir. b) Eğer son 10 dakika içerisinde 10 dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı alınır. c) Seans içerisinde 10 dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı, d) Seans içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, bir önceki günün uzlaşma fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir. Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya hesaplanan fiyatın piyasa gerçeklerini yansıtmaması durumunda, aşağıda belirtilen yöntemler tek başına ya da birlikte kullanılarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir. a) Seans sonundaki en iyi alış ve satış kotasyonlarının ortalaması, b) Dayanak varlığın spot fiyatı veya sözleşmenin diğer vade ayları için geçerli olan günlük uzlaşma fiyatı dikkate alınarak hesaplanacak teorik fiyatlar. Özel Emir Pazarında gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dahil edilmez. Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır. Dayanak varlık olarak kabul edilen her payın son işlem gününde spot piyasada ikinci seans sonundaki kapanış seansında oluşan kapanış fiyatı, vade sonu uzlaşma fiyatı olarak kabul edilir. Son işlem gününde, spot piyasada ikinci seansın ve/veya kapanış seansının kısmen veya tamamen kapalı olması veya açık olup da fiyat oluşmaması durumunda vade sonu uzlaşma fiyatı, Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenir. Son Günü İşlem Her vade ayının son iş günü. Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son işlem günü bir önceki iş günüdür. Vade Sonu Her vade ayının son iş günü. Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son işlem günü bir önceki iş günüdür. Takas Süresi Fiziki teslimat işlemlerinde takas süresi T + 3 diğer işlemlerde ise T+1 olarak uygulanır. hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, karlar hesaplara T+1 günü aktarılır. Zararlar 9

20 Sözleşme Unsuru Baz Fiyat ve Günlük Fiyat Değişim Limiti İşlem Saatleri İşlem Teminatı Esasları Açıklama Baz fiyat, günlük fiyat değişim limitlerinin hesaplanmasında kullanılan ve sözleşmenin işleme açıldığı gün Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenen fiyat, diğer işlem günleri için ise bir önceki günün uzlaşma fiyatıdır. Günlük fiyat değişim limiti, her bir sözleşme için belirlenen baz fiyatın ±%20 sidir. Bu yöntemle hesaplanan alt veya üst limitin fiyat adımına tekabül etmemesi halinde üst limit bir üst fiyat adımına, alt limit ise bir alt fiyat adımına yuvarlanır. İşlemler 09:10-17:40 saatleri arasında tek bir seansta gerçekleştirilir. 12:30 13:55 arası işlem yapılmayan bölümdür. Başlangıç Teminatı: SPAN portföy bazında teminatlandırma yöntemi kullanılarak belirlenir. Bulunması Gereken Teminat: Başlangıç teminatı ile fiziki teslimat teminatının toplamıdır. Sürdürme Teminatı: Bulunması gereken teminatın %75 idir BIST 30 Endeks Opsiyon Sözleşmesi Tablo 3 BIST 30 Endeks Opsiyon Sözleşme Unsurları Sözleşme Unsuru Açıklama Dayanak Varlık BIST 30 Fiyat Endeksi Opsiyon Sınıfı Alım ve Satım Opsiyonları Opsiyon Tipi Avrupa (Sözleşme ile tanınan hak vade sonunda kullanılabilir) Sözleşme Büyüklüğü Dayanak varlık, endeks değerlerinin 1.000'e bölünmüş halidir. Her bir endeks opsiyon sözleşmesi bu şekilde hesaplanan 100 adet dayanak varlığı temsil eder. (Örneğin (BIST 30 Endeksi/1.000)*100 TL = ( /1.000)*100 = ,80 TL.) Fiyat Kotasyonu ve Minimum Fiyat Adımı Fiyat, yukarıdaki yöntemle hesaplanan bir adet dayanak varlığın opsiyon primi olarak, virgülden sonra iki basamak olacak şekilde işlem sistemine girilir. Miktar teklifleri bir adet sözleşme ve katları şeklinde girilir. Vade Ayları Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık. Piyasada aynı anda, içinde bulunulan aya en yakın üç vade ayına ait sözleşmeler işlem görür. Bu üç vade ayından biri Aralık değilse, Aralık vade ayı ayrıca işleme açılır. Uzlaşma Şekli Nakdi uzlaşma. Günlük Uzlaşma Seans sonunda günlük uzlaşma fiyatı aşağıdaki şekilde hesaplanır ve en yakın fiyat adımına yuvarlanır: a) Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar 10

21 Sözleşme Unsuru Fiyatı Açıklama ağırlıklı ortalama fiyatı, b) Eğer son 10 dakika içerisinde 10 dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı, c) Seans içerisinde 10 dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı, d) Seans içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, dayanak varlık ve dayanak varlığa bağlı diğer sözleşmelerdeki fiyatlar dikkate alınarak hesaplanan teorik fiyatlar günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir. Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya hesaplanan fiyatların piyasayı doğru olarak yansıtmadığına kanaat getirilmesi halinde Borsa tarafından, teorik fiyat, bir önceki günkü uzlaşma fiyatı veya seans sonundaki en iyi alış ve satış fiyatları dikkate alınarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir. Özel Emir Pazarında gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dahil edilmez. Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır. Alım opsiyonları için vade sonu uzlaşma fiyatı, dayanak varlık olarak kabul edilen BIST 30 Endeksinin son işlem gününde spot piyasada ikinci seans sürekli müzayedenin son 30 dakikası süresince ilan edilen değerlerinin zaman ağırlıklı ortalaması ile BIST 30 Endeksinin kapanış değerinin sırasıyla %80 ve %20 oranlarıyla ağırlıklandırılması ile hesaplanan değerin 1000 e bölünmesi suretiyle bulunan değer ile opsiyon kullanım fiyatı arasındaki farkın en yakın fiyat adımına yuvarlanması sonucunda bulunur. Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı Son İşlem Günü Vade Sonu Takas Süresi Satım opsiyonları için vade sonu uzlaşma fiyatı, opsiyon kullanım fiyatı ile dayanak varlık olarak kabul edilen BIST 30 Endeksinin son işlem gününde spot piyasada ikinci seans sürekli müzayedenin son 30 dakikası süresince ilan edilen değerlerinin zaman ağırlıklı ortalaması ile BIST 30 Endeksinin kapanış değerinin sırasıyla %80 ve %20 oranlarıyla ağırlıklandırılması ile hesaplanan değerin 1000 e bölünmesi suretiyle bulunan değer arasındaki farkın en yakın fiyat adımına yuvarlanması sonucunda bulunur. Son işlem gününde, spot piyasada ikinci seansın ve/veya kapanış seansının kısmen veya tamamen kapalı olması veya spot piyasada endeks değerinin hesaplanamaması durumunda vade sonu uzlaşma fiyatı, Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenir. Her vade ayının son iş günü. Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son işlem günü bir önceki iş günüdür. Her vade ayının son iş günü. Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son işlem günü bir önceki iş günüdür. T+1 olarak uygulanır. Prim borçları hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, prim alacakları hesaplara T+1 günü aktarılır. Günlük Fiyat Değişim Limiti Prim fiyatları için fiyat değişim limiti yoktur. Kullanım fiyat adımı 2 dir. (2.000 Endeks puanı) Kullanım Fiyatları Dayanak varlık olan endekslerin bir önceki işlem gününde spot piyasada son seansta oluşan kapanış değeri baz alınarak hesaplanan ±%10 luk limit içerisindeki kullanım fiyat seviyeleri için işlem sisteminde sözleşmeler oluşturulur. Bu limit, dayanak varlığın fiyat limitlerine paralel olarak Yönetim Kurulu tarafından değiştirilebilir. Oluşturulan sözleşmelerden ikisi karda, biri başabaşta ve ikisi zararda olmak üzere en az beş farklı kullanım fiyatı seviyesinden sözleşmeler işleme açılır. Gün içerisinde dayanak varlık değerinde meydana gelen değişimlere göre yeni kullanım fiyatlı sözleşmeler işlem sisteminde otomatik olarak işleme açılır. İşlem sisteminde açık pozisyon veya emir bulunan sözleşme sıraları ±%10 luk limitlerin dışında kalsalar bile işleme açık olmaya devam ederler. İşlem İşlemler 09:10-17:45 saatleri arasında tek bir seansta gerçekleştirilir. 12:30 13:55 arası işlem yapılmayan 11

22 Sözleşme Unsuru Saatleri Açıklama bölümdür. İşlem Teminatı Esasları Başlangıç Teminatı: SPAN portföy bazında teminatlandırma yöntemi kullanılarak belirlenir. Sürdürme Teminatı: Bulunması gereken teminatın %75 idir BIST 30 Endeks Vadeli İşlem Sözleşmesi Tablo 4 BIST 30 Endeks Vadeli İşlem Sözleşme Unsurları Sözleşme Unsuru Dayanak Varlık Açıklama BIST 30 Fiyat Endeksi. Sözleşme Büyüklüğ ü Fiyat Kotasyon u ve Minimum Fiyat Adımı Dayanak varlık, endeks değerinin 1.000'e bölünmüş halidir. Her bir endeks vadeli işlem sözleşmesi bu şekilde hesaplanan 100 adet dayanak varlığı temsil eder. (Örnek: BIST 30 Endeksi/1.000)*100 TL=( /1.000)*100=10.235,50 TL) Emir defterinde fiyat teklifleri 1 adet dayanak varlık bazında gösterilir. Diğer bir ifadeyle, işlem sisteminde bir adet dayanak varlık için verilen fiyat üzerinden girilir. Sözleşme fiyatı, endeks değerinin e bölünmesiyle oluşan değerin virgülden sonra üç basamak olacak şekilde işlem sistemine girilir (Örnek: 102,325) ve bir defada gerçekleşebilecek en küçük fiyat adımı 0,025 dir (25 BIST 30 endeks puanı) (Örnek: 102,325; 102,350 vb.). Miktar teklifleri bir adet sözleşme ve katları şeklinde girilir. Vade Ayları Uzlaşma Şekli Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık. Piyasada aynı anda, içinde bulunulan aya en yakın üç vade ayına ait sözleşmeler işlem görür. Bu üç vade ayından biri Aralık değilse, Aralık vade ayı ayrıca işleme açılır. Nakdi uzlaşma. Günlük Uzlaşma Fiyatı Seans sonunda hesapların güncellenmesinde kullanılan günlük uzlaşma fiyatı aşağıdaki şekilde hesaplanır ve en yakın fiyat adımına yuvarlanır: a) Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir. b) Eğer son 10 dakika içerisinde 10 dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı alınır. c) Seans içerisinde 10 dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı, d) Seans içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, bir önceki günün uzlaşma fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir. Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya hesaplanan fiyatın piyasayı doğru yansıtmadığına kanaat getirilmesi durumunda, aşağıda belirtilen yöntemler tek başına ya da birlikte kullanılarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir. 12

23 Sözleşme Unsuru Açıklama a) Seans sonundaki en iyi alış ve satış kotasyonlarının ortalaması, b) Dayanak varlığın spot fiyatı veya sözleşmenin diğer vade ayları için geçerli olan günlük uzlaşma fiyatları da dikkate alınarak hesaplanacak teorik fiyatlar. Özel Emir Pazarında gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dahil edilmez. Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır. Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı Son İşlem Günü Vade Sonu Takas Süresi Baz Fiyat ve Günlük Fiyat Değişim Limiti İşlem Saatleri İşlem Teminatı Esasları Vade sonu uzlaşma fiyatı, dayanak varlık olarak kabul edilen BIST 30 Endeksinin son işlem gününde spot piyasada ikinci seans sürekli müzayedenin son 30 dakikası süresince ilan edilen endeks değerlerinin zaman ağırlıklı ortalaması ile BIST 30 Endeks kapanış değerinin sırasıyla %80 ve %20 oranlarıyla ağırlıklandırılması ile hesaplanan değerin 1000 e bölünmesi suretiyle hesaplanır. Vade sonu uzlaşma fiyatı, bulunan değerin en yakın fiyat adımına yuvarlanması ile elde edilen değerdir. Son işlem gününde, spot piyasada ikinci seansın ve/veya kapanış seansının kısmen veya tamamen kapalı olması veya spot piyasada endeks değerinin hesaplanamaması durumunda vade sonu uzlaşma fiyatı, Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenir. Her vade ayının son iş günü. Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son işlem günü bir önceki iş günüdür. Her vade ayının son iş günü. Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda sözleşmenin vadesi bir önceki iş günüdür. Takas süresi T+1 olarak uygulanır. Zararlar hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, karlar hesaplara T+1 günü aktarılır. Baz fiyat, günlük fiyat değişim limitlerinin hesaplanmasında kullanılan ve sözleşmenin işleme açıldığı gün Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenen fiyat, diğer işlem günleri için ise bir önceki günün uzlaşma fiyatıdır. Günlük fiyat değişim limiti, her bir sözleşme için belirlenen baz fiyatın ±%15 idir. Bu yöntemle hesaplanan alt veya üst limitin fiyat adımına tekabül etmemesi halinde üst limit bir üst fiyat adımına, alt limit ise bir alt fiyat adımına yuvarlanır. İşlemler 09:10-17:45 saatleri arasında tek bir seansta gerçekleştirilir. 12:30 13:55 arası işlem yapılmayan bölümdür. Başlangıç Teminatı: SPAN portföy bazında teminatlandırma yöntemi kullanılarak belirlenir. Sürdürme Teminatı: Bulunması gereken teminatın %75 idir TLDolar Vadeli İşlem Sözleşmesi Tablo 5 TLDolar Vadeli İşlem Sözleşme Unsurları Sözleşme Unsuru Dayanak Varlık Açıklama Türk Lirası/ABD Doları kuru. Sözleşme Büyüklüğü ABD Doları. 13

24 Sözleşme Unsuru Fiyat Kotasyonu ve Minimum Fiyat Adımı Vade Ayları Uzlaşma Şekli Açıklama 1 ABD Doları nın Türk Lirası cinsinden değeri virgülden sonra dört basamak halinde kote edilir. Minimum fiyat adımı 0,0005 TL dir. Minimum fiyat adımının değeri bir sözleşme için 0,5 TL ye (0,0005*1000) karşılık gelir. Bu şekilde girilecek fiyat kotasyonlarının virgülden sonraki son rakamı 0 (sıfır) ya da 5 (beş) olur (1,7750; 1,7755; 1,7760 gibi). Vade döngü ayları Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık'tır. Piyasada aynı anda, içinde bulunulan aya en yakın üç döngü ayı işlem görür. Bu üç vade ayından biri Aralık değilse Aralık vadeli sözleşmeler de ayrıca işleme açılır. Nakdi uzlaşma. Günlük Uzlaşma Fiyatı Seans sonunda hesapların güncellenmesinde kullanılan günlük uzlaşma fiyatı aşağıdaki şekilde hesaplanır ve en yakın fiyat adımına yuvarlanır: a) Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir. b) Eğer son 10 dakika içerisinde 10 dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı alınır. c) Seans içerisinde 10 dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı, d) Seans içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, bir önceki günün uzlaşma fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir. Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya hesaplanan fiyatın piyasayı doğru yansıtmaması durumunda, aşağıda belirtilen yöntemler tek başına ya da birlikte kullanılarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir. a) Seans sonundaki en iyi alış ve satış kotasyonlarının ortalaması, b) Dayanak varlığın spot fiyatı veya sözleşmenin diğer vade ayları için geçerli olan günlük uzlaşma fiyatları da dikkate alınarak hesaplanacak teorik fiyatlar. Özel Emir Pazarında gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dahil edilmez. Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır. Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı Son işlem günü saat 15:30 da TCMB tarafından açıklanan gösterge niteliğindeki ABD Doları satış kuru. Son Günü İşlem Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son işlem günü bir önceki iş günüdür. Vade Sonu Takas Süresi Baz Fiyat ve Günlük Fiyat Değişim Limiti Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda vade sonu bir önceki iş günüdür. Takas süresi T+1 olarak uygulanır. Zararlar hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, karlar hesaplara T+1 günü aktarılır. Baz fiyat, günlük fiyat değişim limitlerinin hesaplanmasında kullanılan ve sözleşmenin işleme açıldığı gün Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenen fiyat, diğer işlem günleri için ise bir önceki günün uzlaşma fiyatıdır. Günlük fiyat değişim limiti, her bir sözleşme için belirlenen baz fiyatın ±%10 udur. Bu yöntemle hesaplanan alt veya üst limitin fiyat adımına tekabül etmemesi halinde üst limit bir üst fiyat adımına, alt limit ise bir alt fiyat adımına yuvarlanır. 14

25 Sözleşme Unsuru İşlem Saatleri Açıklama İşlemler 09:10-17:45 saatleri arasında kesintisiz tek bir seansta gerçekleştirilir. İşlem Teminatı Esasları Başlangıç Teminatı: SPAN portföy bazında teminatlandırma yöntemi kullanılarak belirlenir. Sürdürme Teminatı: Bulunması gereken teminatın %75 idir TLEuro Vadeli İşlem Sözleşmesi Tablo 6 TLEuro Vadeli İşlem Sözleşme Unsurları Sözleşme Unsuru Dayanak Varlık Açıklama Türk Lirası/Euro kuru. Sözleşme Büyüklüğü Euro. Fiyat Kotasyonu ve Minimum Fiyat Adımı Vade Ayları Uzlaşma Şekli 1 Euro nun Türk Lirası cinsinden değeri virgülden sonra dört basamak halinde kote edilir. Minimum fiyat adımı 0,0005 dir. Minimum fiyat adımının değeri bir sözleşme için 0,5 TL ye (0,0005*1.000) karşılık gelir. Bu şekilde girilecek fiyat kotasyonlarının virgülden sonraki son rakamı 0 (sıfır) ya da 5 (beş) olur (2,3750; 2,3755; 2,3760 gibi). Vade döngü ayları Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık'tır. Piyasada aynı anda, içinde bulunulan aya en yakın üç döngü ayı işlem görür. Bu üç vade ayından biri Aralık değilse Aralık vadeli sözleşmeler de ayrıca işleme açılır. Nakdi uzlaşma. Günlük Uzlaşma Fiyatı Seans sonunda hesapların güncellenmesinde kullanılan günlük uzlaşma fiyatı aşağıdaki şekilde hesaplanır ve en yakın fiyat adımına yuvarlanır: a) Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir. b) Eğer son 10 dakika içerisinde 10 dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı alınır. c) Seans içerisinde 10 dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı, d) Seans içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, bir önceki günün uzlaşma fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir. Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya hesaplanan fiyatın piyasayı doğru yansıtmadığına kanaat getirilmesi durumunda, aşağıda belirtilen yöntemler tek başına ya da birlikte kullanılarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir. a) Seans sonundaki en iyi alış ve satış kotasyonlarının ortalaması, b) Dayanak varlığın spot fiyatı veya sözleşmenin diğer vade ayları için geçerli olan günlük uzlaşma fiyatları da dikkate alınarak hesaplanacak teorik fiyatlar. 15

26 Sözleşme Unsuru Açıklama Özel Emir Pazarında gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dahil edilmez. Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır. Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı Son işlem günü saat 15:30 da TCMB tarafından açıklanan gösterge niteliğindeki Euro satış kuru. Son Günü İşlem Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son işlem günü bir önceki iş günüdür. Vade Sonu Takas Süresi Baz Fiyat ve Günlük Fiyat Değişim Limiti İşlem Saatleri Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda vade sonu bir önceki iş günüdür. Takas süresi T+1 olarak uygulanır. Zararlar hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, karlar hesaplara T+1 günü aktarılır. Baz fiyat, günlük fiyat değişim limitlerinin hesaplanmasında kullanılan ve sözleşmenin işleme açıldığı gün Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenen fiyat, diğer işlem günleri için ise bir önceki günün uzlaşma fiyatıdır. Günlük fiyat değişim limiti, her bir sözleşme için belirlenen baz fiyatın ±%10 udur. Bu yöntemle hesaplanan alt veya üst limitin fiyat adımına tekabül etmemesi halinde üst limit bir üst fiyat adımına, alt limit ise bir alt fiyat adımına yuvarlanır. İşlemler 09:10-17:45 saatleri arasında kesintisiz tek bir seansta gerçekleştirilir. İşlem Teminatı Esasları Başlangıç Teminatı: SPAN portföy bazında teminatlandırma yöntemi kullanılarak belirlenir. Sürdürme Teminatı: Bulunması gereken teminatın %75 idir EUR/USD Çapraz Kuru Vadeli İşlem Sözleşmesi Tablo 7 EUR/USD Çapraz Kuru Vadeli İşlem Sözleşme Unsurları Sözleşme Unsuru Dayanak Varlık Açıklama Euro/Amerikan (ABD) Doları (EUR/USD) çapraz kurudur. Sözleşme Büyüklüğü Euro. Fiyat Kotasyonu ve Minimum Fiyat Adımı 1 Euro nun ABD Doları cinsinden değeri virgülden sonra dört basamak halinde kote edilir. (Örnek: 1,3050; 1,3051 gibi). Minimum fiyat adımı 0,0001 dir. Minimum fiyat adımının değeri 0,1 ABD Doları na karşılık gelmektedir. Vade Vade döngü ayları Mart, Haziran, Eylül ve Aralık. 16

27 Sözleşme Unsuru Ayları Uzlaşma Şekli Açıklama (Aynı anda içinde bulunulan aya en yakın iki vade ayına ait sözleşmeler işlem görür. Bu iki vade ayından biri Aralık ayı değilse, Aralık vade ayı ayrıca işleme açılır.) Nakdi uzlaşma. Günlük Uzlaşma Fiyatı Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı Seans sonunda hesapların güncellenmesinde kullanılan günlük uzlaşma fiyatı aşağıdaki şekilde hesaplanır ve en yakın fiyat adımına yuvarlanır: a) Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir. b) Eğer son 10 dakika içerisinde 10 dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı alınır. c) Seans içerisinde 10 dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı, d) Seans içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, bir önceki günün uzlaşma fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir. Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya hesaplanan fiyatın piyasayı doğru yansıtmadığına kanaat getirilmesi durumunda, aşağıda belirtilen yöntemler tek başına ya da birlikte kullanılarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir. a) Seans sonundaki en iyi alış ve satış kotasyonlarının ortalaması, b) Dayanak varlığın spot fiyatı veya sözleşmenin diğer vade ayları için geçerli olan günlük uzlaşma fiyatları da dikkate alınarak hesaplanacak teorik fiyatlar. Özel Emir Pazarında gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dahil edilmez. Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır. TCMB nin son işlem gününde açıkladığı gösterge niteliğindeki Euro/Amerikan Doları çapraz kurudur. Belirlenen vade sonu uzlaşma fiyatı en yakın fiyat adımına yuvarlanır. Son İşlem Günü Vade Sonu Takas Süresi Baz Fiyat ve Günlük Fiyat Değişim Limiti İşlem Saatleri Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son işlem günü bir önceki iş günüdür. Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda vade sonu bir önceki iş günüdür. Takas süresi T+1 olarak uygulanır. Zararlar hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, karlar hesaplara T+1 günü aktarılır. Baz fiyat, günlük fiyat değişim limitlerinin hesaplanmasında kullanılan ve sözleşmenin işleme açıldığı gün Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenen fiyat, diğer işlem günleri için ise bir önceki günün uzlaşma fiyatıdır. Günlük fiyat değişim limiti, her bir sözleşme için belirlenen baz fiyatın ±%10 udur. Bu yöntemle hesaplanan alt veya üst limitin fiyat adımına tekabül etmemesi halinde üst limit bir üst fiyat adımına, alt limit ise bir alt fiyat adımına yuvarlanır. İşlemler 09:10-17:45 saatleri arasında kesintisiz tek bir seansta gerçekleştirilir. İşlem Teminatı Başlangıç Teminatı: SPAN portföy bazında teminatlandırma yöntemi kullanılarak belirlenir. 17

28 Sözleşme Unsuru Esasları Dolar Kuru Açıklama Sürdürme Teminatı: Bulunması gereken teminatın %75 idir. Bu sözleşmeye ilişkin işlemlerde ABD Doları değerlerinin TL ye çevrilmesinde TCMB tarafından saat 15:30 itibarıyla açıklanan gösterge niteliğindeki ABD Doları Alış Kuru esas alınır. Borsa tarafından gerekli görülen durumlarda ya da TCMB tarafından gösterge niteliğindeki ABD Doları Alış Kurunun açıklanmaması durumunda, Dolar Kuru spot piyasada oluşan Dolar kurları dikkate alınarak güncellenebilir TLDolar Opsiyon Sözleşmesi Tablo 8 TLDolar Opsiyon Sözleşme Unsurları Sözleşme Unsuru Açıklama Dayanak Varlık Türk Lirası/ABD Doları kuru Opsiyon Sınıfı Alım ve Satım Opsiyonları Opsiyon Tipi Avrupa (Sözleşme ile tanınan hak vade sonunda kullanılabilir) Sözleşme Büyüklüğü ABD Doları Fiyat Kotasyonu ve Minimum Fiyat Adımı Fiyat, ABD Doları için, opsiyon primi olarak virgülden sonra bir basamak olacak şekilde Türk Lirası cinsinden işlem sistemine girilir. (Örnek: 20,1, 20,2 vb.) Minimum fiyat adımı 0,1 dir. Miktar teklifleri bir adet sözleşme ve katları şeklinde girilir. Vade Ayları Yılın tüm ayları. (Aynı anda içinde bulunulan ay ve bu aya en yakın vade olmak üzere toplam 2 vade ayına ait sözleşmeler işlem görür.) Uzlaşma Şekli Nakdi uzlaşma. Günlük uzlaşma fiyatı seans sonunda aşağıdaki şekilde hesaplanır ve en yakın fiyat adımına yuvarlanır: Günlük Uzlaşma Fiyatı a) Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı, b) Eğer son 10 dakika içerisinde 10 dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı, c) Seans içerisinde 10 dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı, d) Seans içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, dayanak varlık ve dayanak varlığa bağlı diğer sözleşmelerdeki fiyatlar dikkate alınarak hesaplanan teorik fiyatlar günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir. Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya hesaplanan fiyatların piyasayı doğru olarak yansıtmadığına kanaat getirilmesi halinde Borsa tarafından, teorik fiyat, bir önceki günkü uzlaşma fiyatı veya seans sonundaki en iyi alış ve satış fiyatları dikkate alınarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir. 18

29 Sözleşme Unsuru Açıklama Özel Emir Pazarında gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dahil edilmez. Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır. Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı Son İşlem Günü Alım sözleşmelerinde vade sonu uzlaşma fiyatı, dayanak varlık olan ABD Doları için son işlem gününde TCMB'nin saat 15:30 itibarıyla açıklayacağı gösterge niteliğindeki satış kurunun ile çarpılması suretiyle bulunan değer ile opsiyon kullanım fiyatı arasındaki farkın en yakın fiyat adımına yuvarlanması sonucunda bulunur. Satım sözleşmeleri için vade sonu uzlaşma fiyatı, opsiyon kullanım fiyatı ile dayanak varlık olan ABD Doları için son işlem gününde TCMB'nin saat 15:30 itibariyle açıklayacağı gösterge niteliğindeki satış kurunun ile çarpılması suretiyle bulunan değer arasındaki farkın en yakın fiyat adımına yuvarlanması sonucunda bulunur. Son işlem gününde, TCMB tarafından ilgili kurun ilan edilmemesi durumunda vade sonu uzlaşma fiyatı, Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenir. Her vade ayının veya haftasının son iş günü. Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son işlem günü bir önceki iş günüdür. Vade Sonu Her vade ayının son iş günü. Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son işlem günü bir önceki iş günüdür. Yönetim Kurulu vade sonu haftanın son iş günü olmak üzere haftalık opsiyon sözleşmeleri açmaya yetkilidir. Takas Süresi T+1 olarak uygulanır. Prim borçları hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, prim alacakları hesaplara T+1 günü aktarılır. Günlük Fiyat Değişim Limiti Prim fiyatları için fiyat değişim limiti yoktur. Kullanım fiyat adımı, -alım opsiyonları için 50 Türk Lirası na karşılık gelir. (Örnek: 2000, 2050, 2100, vb.) -satım opsiyonları için 25 Türk Lirası na karşılık gelir. (Örnek: 2000, 2025, 2050, vb.) Kullanım Fiyatları Dayanak varlık olan yabancı para birimi için TCMB nin gösterge niteliğindeki satış kurunun ile çarpılmasıyla elde edilen değer baz alınarak hesaplanan ±%10 luk limit içerisindeki kullanım fiyat seviyeleri için işlem sisteminde sözleşmeler oluşturulur. Bu limit, dayanak varlığın fiyat limitlerine paralel olarak Yönetim Kurulu tarafından değiştirilebilir. Alım ve satım opsiyon sözleşmelerinin her biri için biri başabaşta ve ikisi zararda olmak üzere üç farklı kullanım fiyatı seviyesinden sözleşmeler işleme açılır. İşlem sisteminde açık pozisyon veya emir bulunan sözleşme sıraları ±%10 luk limitlerin dışında kalsalar bile işleme açık olmaya devam ederler. İşlem Saatleri İşlemler 09:10-17:45 saatleri arasında kesintisiz tek bir seansta gerçekleştirilir. İşlem Teminatı Esasları Başlangıç Teminatı: SPAN portföy bazında teminatlandırma yöntemi kullanılarak belirlenir. Sürdürme Teminatı: Bulunması gereken teminatın %75 idir. 19

30 3.7.9 Altın Vadeli İşlem Sözleşmesi Tablo 9 Altın vadeli İşlem Sözleşme Unsurları Sözleşme Unsuru Dayanak Varlık Açıklama Saf altın. Sözleşme Büyüklüğü 100 gram. Fiyat Kotasyonu ve Minimum Fiyat Adımı 1 gram altının Türk Lirası cinsinden değeri virgülden sonra üç basamak olacak şekilde sisteme girilir. Minimum fiyat adımı 0,005 TL dir. Vade Ayları Uzlaşma Şekli Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık. Aynı anda içinde bulunulan aya en yakın üç vade ayına ait sözleşmeler işlem görür. Nakdi Uzlaşma. Günlük Uzlaşma Fiyatı Seans sonunda hesapların güncellenmesinde kullanılan günlük uzlaşma fiyatı aşağıdaki şekilde hesaplanır ve en yakın fiyat adımına yuvarlanır: a) Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir. b) Eğer son 10 dakika içerisinde 10 dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı alınır. c) Seans içerisinde 10 dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı, d) Seans içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, bir önceki günün uzlaşma fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir. Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya hesaplanan fiyatın piyasayı doğru yansıtmadığına kanaat getirilmesi durumunda, aşağıda belirtilen yöntemler tek başına ya da birlikte kullanılarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir. a) Seans sonundaki en iyi alış ve satış kotasyonlarının ortalaması, b) Dayanak varlığın spot fiyatı veya sözleşmenin diğer vade ayları için geçerli olan uzlaşma fiyatları da dikkate alınarak hesaplanacak teorik fiyatlar. Özel Emir Pazarında gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dahil edilmez. Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır. Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı Vade sonu uzlaşma fiyatı, son işlem günündeki Londra da öğleden sonra yapılan altın fiyat sabitleme seansında (The London Gold Market Fixing Ltd. tarafından açıklanan The London Gold Fixing P.M.) oluşan altın Dolar/ons fiyatının Merkez Bankasının saat da açıklayacağı gösterge niteliğindeki ABD Doları satış kuru kullanılarak TL/gram a çevrilmesi ile bulunan değer vade sonu uzlaşma fiyatı olarak kullanılır. Londra da öğleden sonra altın fiyat sabitleme seansı yapılmazsa, sabah seansında oluşan altın Dolar/ons fiyatı vade sonu uzlaşma fiyatı olarak kullanılır. Son işlem gününde resmi tatil veya başka bir nedenle fiyat açıklanmaması halinde, uluslararası spot piyasalarda Türkiye saati ile saat 17:00 de oluşan Dolar/ons altın alış ve satış fiyatının ortalaması baz alınır. Ons ağırlık birimi 31,1035 e bölünerek grama çevrilir. Yukarıdaki yöntemlerle belirlenen vade sonu uzlaşma fiyatı en yakın fiyat adımına yuvarlanır. 20

31 Sözleşme Unsuru Açıklama Son Günü İşlem Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son işlem günü bir önceki iş günüdür. Vade Sonu Takas Süresi Baz Fiyat ve Günlük Fiyat Değişim Limiti İşlem Saatleri Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda vade sonu bir önceki iş günüdür. Takas süresi T+1 olarak uygulanır. Zararlar hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, karlar hesaplara T+1 günü aktarılır. Baz fiyat, günlük fiyat değişim limitlerinin hesaplanmasında kullanılan ve sözleşmenin işleme açıldığı gün Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenen fiyat, diğer işlem günleri için ise bir önceki günün uzlaşma fiyatıdır. Farklı vadeli her bir sözleşme için belirlenen Baz Fiyatın ±%10 udur. Bu yöntemle hesaplanan alt veya üst limitin fiyat adımına tekabül etmemesi halinde üst limit bir üst fiyat adımına, alt limit ise bir alt fiyat adımına yuvarlanır. İşlemler 09:10-17:45 saatleri arasında kesintisiz tek bir seansta gerçekleştirilir. İşlem Teminatı Esasları Başlangıç Teminatı: SPAN portföy bazında teminatlandırma yöntemi kullanılarak belirlenir. Sürdürme Teminatı: Bulunması gereken teminatın %75 idir Dolar/Ons Altın Vadeli İşlem Sözleşmesi Tablo 10 Dolar/Ons Altın Vadeli İşlem Sözleşme Unsurları Sözleşme Unsuru Dayanak Varlık Sözleşme Büyüklüğü Fiyat Kotasyonu ve Minimum Fiyat Adımı Vade Ayları Uzlaşma Şekli Açıklama Saf altın. 1 ons altın. 1 ons altının ABD Doları cinsinden değeri virgülden sonra iki basamak olacak şekilde işlem sistemine girilir. (Örnek: 1.450,05; 1.450,10 gibi). Minimum fiyat adımı 0,05 dır. Minimum fiyat adımının değeri 0,05 ABD Doları na karşılık gelmektedir. Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık (Aynı anda içinde bulunulan aya en yakın üç vade ayına ait sözleşmeler işlem görür.) Nakdi uzlaşma. Günlük Fiyatı Uzlaşma Seans sonunda hesapların güncellenmesinde kullanılan günlük uzlaşma fiyatı aşağıdaki şekilde hesaplanır ve en yakın fiyat adımına yuvarlanır: a) Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir. b) Eğer son 10 dakika içerisinde 10 dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük 21

32 Sözleşme Unsuru Açıklama olarak bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı alınır. c) Seans içerisinde 10 dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı, d) Seans içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, bir önceki günün uzlaşma fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir. Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya hesaplanan fiyatın piyasayı doğru yansıtmadığına kanaat getirilmesi durumunda, aşağıda belirtilen yöntemler tek başına ya da birlikte kullanılarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir. a) Seans sonundaki en iyi alış ve satış kotasyonlarının ortalaması, b) Dayanak varlığın spot fiyatı veya sözleşmenin diğer vade ayları için geçerli olan günlük uzlaşma fiyatları da dikkate alınarak hesaplanacak teorik fiyatlar. Özel Emir Pazarında gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dahil edilmez. Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır. Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı Vade sonu uzlaşma fiyatı, son işlem gününde Londra da öğleden sonra yapılan altın fiyat sabitleme seansında (The London Gold Market Fixing Ltd. tarafından açıklanan The London Gold Fixing P.M.) oluşan altın Dolar/Ons fiyatıdır. Son işlem gününde Londra'da öğleden sonra altın fiyat sabitleme seansı yapılmazsa, sabah seansında oluşan altın Dolar/Ons fiyatı vade sonu uzlaşma fiyatı olarak kullanılır. Son işlem gününde resmi tatil veya başka bir nedenle fiyat açıklanmaması halinde, uluslararası spot piyasalarda Türkiye saati ile saat 17:00 de oluşan Dolar/Ons altın alış ve satış fiyatının ortalaması vade sonu uzlaşma fiyatı olarak kullanılır. Yukarıdaki yöntemlerle belirlenen vade sonu uzlaşma fiyatı en yakın fiyat adımına yuvarlanır. Son İşlem Günü Vade Sonu Takas Süresi Baz Fiyat ve Günlük Fiyat Değişim Limiti İşlem Saatleri Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son işlem günü bir önceki iş günüdür. Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda vade sonu bir önceki iş günüdür. Takas süresi T+1 olarak uygulanır. Zararlar hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, karlar hesaplara T+1 günü aktarılır. Baz fiyat, günlük fiyat değişim limitlerinin hesaplanmasında kullanılan ve sözleşmenin işleme açıldığı gün Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenen fiyat, diğer işlem günleri için ise bir önceki günün uzlaşma fiyatıdır. Günlük fiyat değişim limiti, her bir sözleşme için belirlenen baz fiyatın ±%10 udur. Bu yöntemle hesaplanan alt veya üst limitin fiyat adımına tekabül etmemesi halinde üst limit bir üst fiyat adımına, alt limit ise bir alt fiyat adımına yuvarlanır. İşlemler 09:10-17:45 saatleri arasında kesintisiz tek bir seansta gerçekleştirilir. İşlem Esasları Teminatı Başlangıç Teminatı: SPAN portföy bazında teminatlandırma yöntemi kullanılarak belirlenir. Sürdürme Teminatı: Bulunması gereken teminatın %75 idir. Dolar Kuru Bu sözleşmeye ilişkin işlemlerde ABD Doları değerlerinin TL ye çevrilmesinde TCMB tarafından saat 15:30 itibarıyla açıklanan gösterge niteliğindeki ABD Doları Alış Kuru esas alınır. Borsa tarafından gerekli görülen durumlarda ya da TCMB tarafından gösterge niteliğindeki ABD Doları Alış Kurunun açıklanmaması durumunda, Dolar Kuru spot piyasada oluşan Dolar kurları dikkate alınarak güncellenebilir. 22

33 EgePamuk Vadeli İşlem Sözleşmesi Tablo 11 EgePamuk Vadeli İşlem Sözleşme Unsurları Sözleşme Unsuru Dayanak Varlık Açıklama Ege Standart 1 baz kalite pamuk Sözleşme Büyüklüğü kg (1 ton) Fiyat Kotasyonu ve Minimum Fiyat Adımı 1 kg Ege Standart 1 baz kalite pamuğun Türk Lirası cinsinden değeri virgülden sonra üç basamak halinde kote edilir. Minimum fiyat adımı 0,005 dir. Minimum fiyat adımının değeri 5 TL ye karşılık gelmektedir. Bu şekilde girilecek fiyat kotasyonlarının virgülden sonraki son rakamı 0 (sıfır) ya da 5 (beş) olur (2,125 veya 2,410 TL/kg gibi). Vade Ayları Uzlaşma Şekli Mart, Mayıs, Temmuz, Ekim ve Aralık (Aynı anda içinde bulunulan aya en yakın iki vade ayına ait sözleşmeler işlem görür.) Nakdi uzlaşma. Günlük Uzlaşma Fiyatı Seans sonunda hesapların güncellenmesinde kullanılan günlük uzlaşma fiyatı aşağıdaki şekilde hesaplanır ve en yakın fiyat adımına yuvarlanır: a) Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir. b) Eğer son 10 dakika içerisinde 10 dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı alınır. c) Seans içerisinde 10 dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı, d) Seans içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, bir önceki günün uzlaşma fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir. Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya hesaplanan fiyatın piyasayı doğru yansıtmadığına kanaat getirilmesi durumunda, aşağıda belirtilen yöntemler tek başına ya da birlikte kullanılarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir. a) Seans sonundaki en iyi alış ve satış kotasyonlarının ortalaması, b) Dayanak varlığın spot fiyatı veya sözleşmenin diğer vade ayları için geçerli olan günlük uzlaşma fiyatları da dikkate alınarak hesaplanacak teorik fiyatlar. Özel Emir Pazarında gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dahil edilmez. Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır. Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı şu şekilde hesaplanır: 1. Dayanak varlığın vade ayı son işlem günü ve öncesindeki asgari iki iş gününe ait İzmir Ticaret Borsası nda oluşan Ege Standart 1 baz kalite pamuk fiyatlarının miktar ağırlıklı ortalaması Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı olarak alınır. 2. Bu günlerde İzmir Ticaret Borsası nda yeterli işlem olmaması halinde, var olan işlemlerin ortalaması ile İzmir Ticaret Borsası pamuk salonunda faaliyet gösteren asgari on iki üyeden azami %1 fiyat aralığı ile Ege Standart 1 baz kalite pamuk için alınacak kotasyonların arasından en iyi 23

34 Sözleşme Unsuru Açıklama Son Günü İşlem ve en kötü iki fiyat atıldıktan sonra kalanların aritmetik ortalaması uzlaşma fiyatı olarak alınır. Spot piyasada gerçekleşen işlemlerin Vade Sonu Uzlaşma Fiyatının belirlenmesinde yeterli olup olmadığına Uzlaşma Fiyatı Komitesi karar verir. Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son işlem günü bir önceki iş günüdür. Vade Sonu Takas Süresi Baz Fiyat Günlük Fiyat Değişim Limiti Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda vade sonu bir önceki iş günüdür. Takas süresi T+1 olarak uygulanır. Zararlar hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, karlar hesaplara T+1 günü aktarılır. Baz fiyat, günlük fiyat değişim limitlerinin hesaplanmasında kullanılan ve sözleşmenin işleme açıldığı gün Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenen fiyat, diğer işlem günleri için ise bir önceki günün uzlaşma fiyatıdır. Günlük fiyat değişim limiti, her bir sözleşme için belirlenen baz fiyatın ±%10 udur. Bu yöntemle hesaplanan alt veya üst limitin fiyat adımına tekabül etmemesi halinde üst limit bir üst fiyat adımına, alt limit ise bir alt fiyat adımına yuvarlanır. İşlem Saatleri İşlem Teminatı Esasları İşlemler 09:10-17:45 saatleri arasında tek bir seansta gerçekleştirilir. 12:30 13:55 arası işlem yapılmayan bölümdür Başlangıç Teminatı: SPAN portföy bazında teminatlandırma yöntemi kullanılarak belirlenir. Sürdürme Teminatı: Bulunması gereken teminatın %75 idir Anadolu Kırmızı Buğday Vadeli İşlem Sözleşmesi Tablo 12 Anadolu Kırmızı Buğday Vadeli İşlem Sözleşme Unsurları Sözleşme Unsuru Dayanak Varlık Sözleşme Büyüklüğü Açıklama Anadolu kırmızı sert baz kalite buğday (Bezostaja-1, Doğu- 88, Gün- 91, Haymana- 79, İkizce- 96, Karasu- 90, Lancer, Odeskaya- 51, Şahin) Anadolu kırmızı sert kalitede buğdayı oluşturduğu belirtilen bu buğday cinsleri, TMO nun sınıflandırması esas alınarak belirlenmiştir. Ayrıca spot borsaların Anadolu kırmızı sert buğday olarak tescil ettiği emtia da yukarıdaki sınıflamaya dahildir. TMO nun sınıflandırma kriterlerinde bir değişiklik olması halinde, Anadolu kırmızı sert olarak belirtilen buğday kalitesinin denk geldiği yeni buğday kalitesi ve bu kaliteyi oluşturan yeni buğday cinsleri sözleşmeye dayanak kabul edilir kg (5 ton) Fiyat Kotasyonu ve Minimum Fiyat Adımı 1 kg Anadolu kırmızı sert baz kalitede buğdayın Türk Lirası cinsinden değeri virgülden sonra dört basamak halinde kote edilir. Bu şekilde girilecek fiyat kotasyonlarının virgülden sonraki son rakamı 0 (sıfır) ya da 5 (beş) olur (0,3865 veya 0,3870 TL/kg gibi). Minimum fiyat adım değeri 0,0005 dir. Minimum fiyat adımının değeri 2,5 TL ye karşılık gelmektedir. Vade Ayları Mart, Mayıs, Temmuz, Eylül ve Aralık. (Aynı anda içinde bulunulan aya en yakın iki vade ayına ait 24

35 Sözleşme Unsuru Açıklama sözleşmeler işlem görür.) Uzlaşma Şekli Nakdi uzlaşma. Günlük Uzlaşma Fiyatı Seans sonunda hesapların güncellenmesinde kullanılan günlük uzlaşma fiyatı aşağıdaki şekilde hesaplanır ve en yakın fiyat adımına yuvarlanır: a) Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir. b) Eğer son 10 dakika içerisinde 10 dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı alınır. c) Seans içerisinde 10 dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı, d) Seans içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, bir önceki günün uzlaşma fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir. Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya hesaplanan fiyatın piyasayı doğru yansıtmadığına kanaat getirilmesi durumunda, aşağıda belirtilen yöntemler tek başına ya da birlikte kullanılarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir. a) Seans sonundaki en iyi alış ve satış kotasyonlarının ortalaması, b) Dayanak varlığın spot fiyatı veya sözleşmenin diğer vade ayları için geçerli olan günlük uzlaşma fiyatları da dikkate alınarak hesaplanacak teorik fiyatlar. Özel Emir Pazarında gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dahil edilmez. Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır. Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı şu şekilde hesaplanır: Kullanılacak fiyatların belirlenmesi: A. Son işlem günü ve öncesindeki bir iş gününde Konya ve Polatlı Ticaret Borsası nda Anadolu kırmızı sert buğdayının birinci, ikinci, üçüncü ve dördüncü derece baz kalitesi için gün sonu itibariyle oluşmuş fiyatların miktar ağırlıklı ortalaması her gün için ayrı ayrı hesaplanır. (Bu şekilde en fazla dört fiyat verisi elde edilir.) B. Edirne, Eskişehir, Gaziantep, Karaman, Çorum, Uzunköprü ve Yozgat Ticaret Borsalarında Anadolu kırmızı sert buğdayı için son işlem gününde ve önceki bir iş gününde oluşmuş fiyatlar elde edilir. (Bu şekilde en fazla on dört fiyat verisi elde edilir.) - Konya ve/veya Polatlı Ticaret Borsası nda birinci, ikinci, üçüncü veya dördüncü derecedeki Anadolu kırmızı sert buğdayların herhangi biri için borsada fiyat oluşmaması durumunda, miktar ağırlıklı ortalama fiyat hesaplamasında fiyat oluşmuş olan dereceler için oluşan fiyat ve miktar bilgileri dikkate alınır. - Konya ve Polatlı Ticaret Borsası nda birinci, ikinci, üçüncü ve dördüncü derecedeki Anadolu kırmızı sert buğdaylarının hiçbirinde fiyat oluşmaması durumunda o gün için Polatlı Ticaret Borsası ndan ya da Konya Ticaret Borsası ndan fiyat verisi alınamadığı kabul edilir. - Polatlı ve Konya Ticaret Borsalarının dışındaki borsalardan son işlem gününde veya son işlem gününden önceki bir iş gününde, Anadolu Kırmızı Sert buğdayı için fiyat oluşmaması durumunda, o gün için bu borsalardan fiyat alınamadığı kabul edilir. Bu durumda, bu borsaların fiyat bilgileri (2. maddede bahsedilen) aritmetik ortalamaya dahil edilmez. Yukarıda açıklanan tüm fiyatların (en fazla 18 fiyat verisi) aritmetik ortalaması bulunur. Bu fiyat vade sonu uzlaşma fiyatı olarak kabul edilir. Spot borsaların fiyat verisinin son işlem gününü takip eden işgünlerinde açıklanması durumunda, Uzlaşma 25

36 Sözleşme Unsuru Açıklama Fiyatı Komitesi uzlaşma fiyatını son işlem gününü takip eden günde açıklayabilir veya spot borsaların son işlem günü fiyat verilerini dikkate almadan son işlem gününde açıklayabilir. Borsa, uygun koşulların sağlanması halinde, Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı hesaplanmasında fiyat verisi alınan borsaların sayısını artırabilir veya azaltabilir. Uzlaşma Fiyatı Komitesi, piyasa koşullarına göre Vade Sonu Uzlaşma Fiyatının hesaplanmasında spot piyasadan fiyat verisi alınan gün sayısını artırabilir veya azaltabilir. Uzlaşma Fiyatı Komitesi, Borsanın seans saatlerini ve takas sürecini dikkate alarak uzlaşma fiyatının hesaplanmasında spot borsalardaki seansın bir kısmında oluşan fiyat verilerini dikkate alabilir. Spot borsalardan alınan fiyatlar, dayanak varlığın teslim edilmesi halinde doğabilecek KDV ve benzeri satış vergileri hariç olarak dikkate alınır. Son Günü İşlem Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son işlem günü bir önceki iş günüdür. Vade Sonu Takas Süresi Baz Fiyat Günlük Fiyat Değişim Limiti Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda vade sonu bir önceki iş günüdür. Takas süresi T+1 olarak uygulanır. Zararlar hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, karlar hesaplara T+1 günü aktarılır. Baz fiyat, günlük fiyat değişim limitlerinin hesaplanmasında kullanılan ve sözleşmenin işleme açıldığı gün Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenen fiyat, diğer işlem günleri için ise bir önceki günün uzlaşma fiyatıdır. Günlük fiyat değişim limiti, her bir sözleşme için belirlenen baz fiyatın ±%10 udur. Bu yöntemle hesaplanan alt veya üst limitin fiyat adımına tekabül etmemesi halinde üst limit bir üst fiyat adımına, alt limit ise bir alt fiyat adımına yuvarlanır. İşlem Saatleri İşlem Teminatı Esasları İşlemler 09:10-17:45 saatleri arasında tek bir seansta gerçekleştirilir. 12:30 13:55 arası işlem yapılmayan bölümdür Başlangıç Teminatı: SPAN portföy bazında teminatlandırma yöntemi kullanılarak belirlenir. Sürdürme Teminatı: Bulunması gereken teminatın %75 idir. 26

37 Baz Yük Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmesi Tablo 13 Baz Yük Elektrik Vadeli İşlem Sözleşme Unsurları Sözleşme Unsuru Dayanak Varlık Sözleşme Büyüklüğü Açıklama Vade ayının her bir saati için Piyasa İşleticisi tarafından açıklanan Kısıtsız Piyasa Takas Fiyatlarından (KPTF) hesaplanan basit aritmetik ortalamasıdır. Vade ayındaki saat sayısı x 0,1 MWh Vade Ayındaki Saat Sayısı: Vade ayındaki gün sayısı x 24 Sözleşme büyüklüğü vade ayındaki gün sayısına ve yaz saati/kış saati uygulamasına göre değişkenlik gösterir. Kış saatinden yaz saatine geçiş yapılan gün için saat sayısı 23, yaz saatinden kış saatine geçiş yapılan gün için ise saat sayısı 25 olarak uygulanacaktır. Örnek: 30 gün içeren aylar için sözleşme büyüklüğü 72 MWh dir (30x24x0,1MWh), 31 gün içeren aylar için sözleşme büyüklüğü 74,4 MWh dir (31x24x0,1MWh), 28 gün çeken Şubat ayı için sözleşme büyüklüğü 67,2 MWh dir (28x24x0,1MWh), 29 gün çeken Şubat ayı için sözleşme büyüklüğü 69,6 MWh dir (29x24x0,1 MWh) Belirtilen sözleşme büyüklükleri kıs saatinden yaz saatine/yaz saatinden kış saatine geçilen aylar için geçerli değildir. Fiyat Kotasyonu ve Minimum Fiyat Adımı Vade Ayları Uzlaşma Şekli 1 MWh elektrik enerjisinin TL değeri virgülden sonra iki basamak olarak ifade edilir (Örnek: 121,20)Minimum fiyat adımı 0,10 TL dir.(örnek: Sözleşme büyüklüğü 72 MWh olan vade ayları için minimum fiyat adımı değeri 7,2 TL, sözleşme büyüklüğü 74,4 MWh olan vade ayları için minimum fiyat adımı değeri 7,44 TL, sözleşme büyüklüğü 67,2 MWh olan vade ayları için minimum fiyat adımı değeri 6,72 TL, sözleşme büyüklüğü 69,6 MWh olan vade ayları için minimum fiyat adımı değeri 6,96 TL dir.) Yılın bütün ayları.(aynı anda içinde bulunulan ay ve bu aya en yakın üç vade olmak üzere toplam 4 vade ayına ait sözleşmeler işlem görür.) Nakdi uzlaşma. Günlük Uzlaşma Fiyatı Seans sonunda hesapların güncellenmesinde kullanılan günlük uzlaşma fiyatı aşağıdaki şekilde hesaplanır ve en yakın fiyat adımına yuvarlanır: a) Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir. b) Eğer son 10 dakika içerisinde 10 dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı alınır. c) Seans içerisinde 10 dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı, d) Seans içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, bir önceki günün uzlaşma fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir. Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya hesaplanan fiyatın piyasayı doğru yansıtmadığına kanaat getirilmesi durumunda, aşağıda belirtilen yöntemler tek başına ya da birlikte kullanılarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir. a) Seans sonundaki en iyi alış ve satış kotasyonlarının ortalaması, b) Dayanak varlığın spot fiyatı veya sözleşmenin diğer vade ayları için geçerli olan günlük uzlaşma fiyatları da dikkate alınarak hesaplanacak teorik fiyatlar. Özel Emir Pazarında gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dahil edilmez. Uzlaşma Fiyatı 27

38 Sözleşme Unsuru Açıklama Komitesi tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır. Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı Vade ayının her bir saati için Piyasa İşleticisi tarafından açıklanan Kısıtsız Piyasa Takas Fiyatlarından (KPTF) hesaplanan basit aritmetik ortalama son uzlaşma fiyatı olur. Bu yöntemle belirlenen vade sonu uzlaşma fiyatı en yakın fiyat adımına yuvarlanır. Son Günü İşlem Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son işlem günü bir önceki iş günüdür. Vade Sonu Takas Süresi Baz Fiyat ve Günlük Fiyat Değişim Limiti İşlem Saatleri Her vade ayının son iş günü. Yurtiçi piyasalarda resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda vade sonu bir önceki iş günüdür. Takas süresi T+1 olarak uygulanır. Zararlar hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, karlar hesaplara T+1 günü aktarılır. Baz fiyat, günlük fiyat değişim limitlerinin hesaplanmasında kullanılan ve sözleşmenin işleme açıldığı gün Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenen fiyat, diğer işlem günleri için ise bir önceki günün uzlaşma fiyatıdır. Günlük fiyat değişim limiti, her bir sözleşme için belirlenen baz fiyatın ±%10 udur. Bu yöntemle hesaplanan alt veya üst limitin fiyat adımına tekabül etmemesi halinde üst limit bir üst fiyat adımına, alt limit ise bir alt fiyat adımına yuvarlanır. İşlemler 09:10-17:45 saatleri arasında kesintisiz tek bir seansta gerçekleştirilir. İşlem Teminatı Esasları Başlangıç Teminatı: SPAN portföy bazında teminatlandırma yöntemi kullanılarak belirlenir. Sürdürme Teminatı: Bulunması gereken teminatın %75 idir. 28

39 4 SÖZLEŞME YAPILARI Sözleşmelerin yapısı, dayanak varlıklara bağlı sözleşme tipleri, sözleşme tiplerine bağlı sözleşmeler şeklinde tasarlanmıştır. Her sözleşme en az bir pazarda işlem görür. Şekil 1: Sözleşme Yapısı Dayanak Varlık (Örnek: Pay ISCTRE) Vadeli İşlem (Örnek: F ISCTRE) Sözleşme Tipi Opsiyon (Örnek: O ISCTRA) Vadeli İşlem Sözleşmeleri (Örnek: F ISCTR1112S0) Opsiyon Sözleşmeleri (Örnek: O ISCTRA1112C9.50S0) 4.1 DAYANAK VARLIKLAR Dayanak varlıklar, işlem sistemi içinde yer alan ve sözleşmelerin bağlı olduğu kıymetlerdir. Bu kıymetler, aynı dayanak varlığa bağlı tüm sözleşmelerin tek bir grup içinde sınıflandırılmasını sağlamaktadır. 4.2 SÖZLEŞME TİPLERİ Dayanak varlıkların her biri için tanımlanan Vadeli İşlem Sözleşmesi veya Amerikan (A) veya Avrupa (E) Tipi Opsiyon Sözleşmesi grubu, bir sözleşme tipini oluşturur. 29

40 Örneğin; F_YKBNK Yapı ve Kredi Bankası A.Ş. payları üzerine düzenlenmiş vadeli işlem sözleşme tipini, O_AKBNKA Akbank T.A.Ş. payları üzerine düzenlenmiş Amerikan tipi opsiyon sözleşmesini ve O_XU030E ise BIST 30 Avrupa tipi opsiyon sözleşmesini temsil eder. 4.3 SÖZLEŞMELER Her bir sözleşme tipine bağlı olarak farklı vadeye sahip vadeli işlem sözleşmeleri ile farklı vade ve kullanım fiyatına (strike) sahip, alım ve satım opsiyonlarının her biri ise sözleşmeleri oluşturmaktadır. Örneğin; F_YKBNK1012S0 sözleşme kodu, Ekim 2012 vadeli standart pay vadeli işlem sözleşmesini, O_AKBNKA1112C10.00S0 sözleşme kodu, 10 TL kullanım fiyatına sahip, Kasım 2012 vadeli Amerikan tipi standart pay alım opsiyonunu, O_XU030E0513P S0 sözleşme kodu, 104 TL kullanım fiyatına sahip, Mayıs 2013 vadeli Avrupa tipi standart endeks satım opsiyonunu göstermektedir Sözleşme Vadeleri Sözleşme vadeleri sözleşme tipi bazında farklılaştırılmıştır. Sözleşme vadesi bilgisi sözleşme unsurlarında tanımlanmıştır. Eğer ilgili sözleşmenin sözleşme unsurlarında sözleşme vadeleri piyasada aynı anda; içinde bulunulan ay, takip eden ay ve takip eden döngü ayına ilişkin sözleşmeler olmak üzere üç sözleşme vadesi işleme açılır şeklinde tanımlanmışsa, son işlem gününü takip eden ilk işlem gününde, yukarıdaki döngüler dikkate alınarak bir sonraki vade ayına ait sözleşme işleme açılır. Örneğin; Ocak vadeli sözleşmenin vade bitim tarihini takip eden ilk işlem günü (Şubat ayının ilk işlem günü), işleme açık olan Şubat ve Mart vadeli sözleşmelerin yanı sıra Haziran vadeli sözleşmeler de işleme açılır. Vade sonu tarihi, vade ayının son işlem günüdür. Ancak Amerikan tipi opsiyonlar vade bitim tarihinden önce herhangi bir işlem gününde de kullanılabilir Sözleşme Kodları Piyasada işlem görecek sözleşmelerin unsurları ve işlem kodları Borsa tarafından ilan edilir. 30

41 Vadeli İşlem Sözleşmesi Vadeli işlem sözleşmelerinde sözleşme kodu; sözleşme tipi, dayanak varlık, vade tarihi ve sözleşme büyüklüğünün standart olup olmadığı bilgisini içerecek şekilde oluşturulmuştur. Örnek: F_SAHOL1112S0 F SAHOL 1112 S0 Vadeli (Futures) Dayanak varlık kodu Vade tarihi (AAYY-Kasım 2012) S: Standart N: Standart olmayan (özsermaye hali sonucu oluşan) Opsiyon Sözleşmesi Opsiyon sözleşmelerinde sözleşme kodu; sözleşme türü, dayanak varlık, opsiyon tipi, vade tarihi, C/P, kullanım fiyatı ve sözleşme büyüklüğünün standart olup olmadığı bilgilerini içerecek şekilde oluşturulmuştur. Örnek: O_YKBNKA1012P1.80S0 O YKBNK A 1012 P 1.80 S0 Opsiyon Dayanak varlık kodu A: Amerikanopsiyon vadesinde veya vadesinden önce kullanılabilir. Sözleşme vade tarihi (AAYY- Ekim 2012) C: Alım (call) opsiyonu P: Satım (put) opsiyonu Kullanım fiyatı, virgülden sonra 2 hane S: Standart N: Standart olmayan (özsermaye hali sonucu oluşan) E: Avrupaopsiyon yalnızca vadesinde kullanılabilir Opsiyon Sözleşmelerinde Kullanım Tipi Opsiyonlar, opsiyonun Avrupa (E) veya Amerikan (A) tipi olmasına bağlı olarak, vadede (A veya E) veya vadeden önce herhangi bir tarihte (sadece A) opsiyon alıcısı tarafından kullanılabilirler. Pay opsiyon sözleşmeleri Amerikan tipi, pay endeks opsiyon sözleşmeleri Avrupa tipidir. 31

42 4.3.4 Uzlaşma Yöntemi ve Uzlaşma Fiyatı Pay vadeli işlem sözleşmelerinde açık pozisyonlar, sözleşmenin vade sonu tarihinde fiziki uzlaşma yöntemi ile kapatılır. Pay opsiyon sözleşmelerinde ise vade tarihine kadar (vade tarihi dahil) kullanılmayan açık pozisyonlar sistem tarafından iptal edilir. Opsiyon sözleşmelerinde kullanım hakkı sadece uzun pozisyon sahiplerine aittir. Kullanım fiziki teslimat ile sonlandırılacak olup fiziki teslimat, dayanak varlığın sözleşme büyüklüğüne karşılık gelen miktarının kısa alım (call) ve uzun satım (put) pozisyonu sahipleri tarafından uzun alım ve kısa satım pozisyonu sahiplerine teslimini gerektirmektedir. Endeks opsiyon sözleşmelerinde vade sonunda uzun pozisyonu olan hesaplar karda ise otomatik kullanım söz konusu olacaktır. Vade sonu akşamı otomatik kullanım sonrası kısa opsiyon sahibi hesaplardan zararlar tahsil edilirken kardaki uzun opsiyon sahibi hesaplara karlar ertesi gün eklenir. BIST 30 Endeks Opsiyon, BIST 30 Endeks Vadeli İşlem, TLDolar Vadeli İşlem, TLEuro Vadeli İşlem, EUR/USD Çapraz Kuru Vadeli İşlem, TLDolar Opsiyon, Altın Vadeli İşlem, Dolar/Ons Altın Vadeli İşlem, EgePamuk Vadeli İşlem, Anadolu Kırmızı Buğday Vadeli İşlem, Baz Yük Elektrik Vadeli İşlem sözleşmelerinin uzlaşma yöntemleri nakdi uzlaşma olarak belirlenmiştir Günlük Uzlaşma Fiyatı ve Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı Uzlaşma fiyatı, hesapların güncellenmesinde ve nakdi veya fiziki uzlaşmada kullanılmak üzere belirlenen fiyattır. Her işlem günü sonunda günlük uzlaşma fiyatları, vade sonlarında ise vade sonu uzlaşma fiyatları sözleşme unsurlarında belirtilen yöntemlere uygun olarak Borsa tarafından belirlenir ve ilan edilir Standart ve Standart Olmayan Sözleşme Büyüklükleri Standart pay vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri 100 adet payı temsil eder. Dayanak varlığın pay dışında bir varlık olduğu diğer vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin sözleşme büyüklükleri farklı olarak belirlenebilir. Diğer taraftan, dayanak varlığın fiyat ve miktarını etkileyecek bedelli/bedelsiz sermaye artırımı ve benzeri durumlarda (özsermaye halleri), Borsa tarafından sözleşmede uyarlama yapılması halinde, sözleşme büyüklüğü standart sözleşme büyüklüğünden farklılaşabilir. Bu gibi durumlarda, Piyasada aynı dayanak varlık üzerine, farklı sözleşme büyüklüğüne sahip olan standart" ve "standart olmayan" vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri işlem görür. 32

43 4.3.6 Kullanım Fiyatları Opsiyon sözleşmelerinde kullanım fiyatları alım opsiyonları için alma hakkının geçerli olduğu fiyatları, satım opsiyonları için ise satma hakkının geçerli olduğu fiyatları göstermektedir. Örnek 1: O_AKBNKA0912C8.00S0 sözleşmesi, kullanım fiyatı 8 TL olan bir alım (call) opsiyonunu göstermektedir. Bu sözleşme, uzun pozisyon taşıyan yatırımcılara 28 Eylül 2012 tarihine kadar 8 TL fiyatla 100 adet Akbank payını alma hakkı verir. Opsiyon sözleşmesi; spot fiyat 8 TL nin üzerinde iken karda, 8 TL seviyesinde iken başabaşta ve 8 TL nin altındayken ise zarardadır. Örnek 2: O_AKBNKA0912P10.00S0 sözleşmesi, kullanım fiyatı 10 TL olan bir satım (put) opsiyonunu göstermektedir. Bu sözleşme, uzun pozisyon taşıyan yatırımcılara 28 Eylül 2012 tarihine kadar 10 TL fiyatla 100 adet Akbank payını satma hakkı verir. Opsiyon sözleşmesi; spot fiyat 10 TL nin altında iken karda, 10 TL seviyesinde iken başabaşta ve 10 TL nin üzerindeyken ise zarardadır Kullanım Fiyat Adımı Pay opsiyon sözleşmeleri için işleme açılacak sözleşmelerde kullanım fiyat adımı, dayanak varlığın fiyatına göre aşağıdaki şekilde belirlenecek olup, virgülden sonra iki basamak kullanılır. Tablo 14: Kullanım Fiyat Adımı Pay Opsiyon Sözleşmesi Kullanım Fiyatı Aralığı (TL) , , ve üzeri Kullanım Fiyatı Adımı (TL) 33

44 Endeks opsiyon sözleşmeleri için kullanım fiyat adımı 2 dir. (2.000 Endeks puanı) TLDolar opsiyon sözleşmeleri için kullanım fiyat adımı; -alım opsiyonları için 50 Türk Lirası na karşılık gelir. (Örnek: 2000, 2050, 2100, vb.) -satım opsiyonları için 25 Türk Lirası na karşılık gelir. (Örnek: 2000, 2025, 2050, vb.) Kullanım Fiyatı Değişim Limiti Dayanak varlıktaki fiyat değişim limitine bağlı olarak, her gün pay opsiyon sözleşmelerinde %20, endeks ve TLDolar opsiyon sözleşmelerinde %10 limit dahilindeki kullanım fiyatlı sözleşmeler sisteme tanımlanır. Pay opsiyon sözleşmeleri için; İşleme Açılacak Kullanım Fiyatı Üst Limiti Dayanak Pay Senedinin Önceki Seans Ağırlıklı Ortalama Fiyatı x 1,20 İşleme Açılacak Kullanım Fiyatı Alt Limiti Dayanak Pay Senedinin Önceki Seans Ağırlıklı Ortalama Fiyatı x 0,80 Endeks ve TLDolar opsiyon sözleşmeleri için; İşleme Açılacak Kullanım Fiyatı Üst Limiti Dayanak Endeksin Önceki Seans Kapanış Değeri x 1,10 İşleme Açılacak Kullanım Fiyatı Alt Limiti Dayanak Endeksin Önceki Seans Kapanış Değeri x 0,90 Sisteme sözleşme tanımlanması her gün sonunda yapılmakta ve tanımlanmış sözleşmeler bir sonraki işlem gününde işlem sistemine yüklenmektedir. Yeni sözleşme tanımlanmasında pay opsiyon sözleşmeleri için dayanak varlığın spot piyasadaki ikinci seans ağırlıklı ortalama fiyatının %20 altı ve üstünde kullanım fiyatı aralığına denk gelen kullanım fiyat adımları esas alınarak; endeks opsiyon sözleşmeleri için dayanak endeksin bir önceki gün spot piyasada son seansta oluşan kapanış değerinin %10 altı ve üstünde 2 olan kullanım fiyat adımı esas 34

45 alınarak; TLDolar opsiyon sözleşmeleri için Dolar için TCMB nin gösterge niteliğindeki satış kurunun1.000 ile çarpılmasıyla elde edilen değerin %10 altı ve üstünde kullanım fiyatı aralığına denk gelen kullanım fiyatları esas alınarak, tüm kullanım fiyatları sisteme tanımlanmaktadır. Örnek: O_TCELLA sözleşme tipinde kullanım fiyatı değişim limiti %20 olarak tanımlıdır. Dayanak varlığın önceki seans ağırlıklı ortalama fiyatı 10 TL dir. İşleme açılacak kullanım fiyatlarının üst limiti = 10 x 1,20 = 12 İşleme açılacak kullanım fiyatlarının alt limiti = 10 x 0,80 = 8 Bu durumda, gün içinde işleme açılabilecek en düşük kullanım fiyatlı sözleşmeler O_ TCELLA1112C8.00S0 ve O_ TCELLA1112P8.00S0 iken, en yüksek kullanım fiyatlı sözleşmeler O_ TCELLA1112C12.00S0 ve O_ TCELLA1112P12.00S0 olacaktır. Örnek: O_XU030E sözleşme tipinde kullanım fiyatı değişim limiti %10 olarak tanımlıdır. Dayanak endeksin önceki gün son seans kapanış değeri ,14 dür. Dayanak varlık fiyatı 86,391. İşleme açılacak kullanım fiyatlarının üst limiti = 86,391 x 1,10 = 95,03 İşleme açılacak kullanım fiyatlarının alt limiti = 86,391 x 0,90 = 77,75 Bu durumda, gün içinde işleme açılabilecek en düşük kullanım fiyatlı sözleşmeler O_XU C78.00S0 ve O_XU P78.00S0 iken, en yüksek kullanım fiyatlı sözleşmeler O_XU C94.00S0 ve O_XU P94.00S0 olacaktır. 35

46 Örnek: O_TRYUSD sözleşme tipinde kullanım fiyatı değişim limiti %10 olarak tanımlıdır. Dayanak döviz kurunun önceki gün son seans kapanış değeri 2,2118 dir. Dayanak varlık fiyatı İşleme açılacak kullanım fiyatlarının üst limiti = x 1,10 = 2.433,2 İşleme açılacak kullanım fiyatlarının alt limiti = x 0,90 = 1.990,8 Bu durumda, gün içinde işleme açılabilecek en düşük kullanım fiyatlı sözleşmeler O_TRYUSD0614C2000S0 ve O_TRYUSDP2000S0 iken, en yüksek kullanım fiyatlı sözleşmeler O_TRYUSD0614C2400S0 ve O_TRYUSDP2425S0 olacaktır İşleme Açılacak Kullanım Fiyatları Pay opsiyon sözleşmelerinde, her bir dayanak varlığın spot piyasada son seansta oluşan ağırlıklı ortalama fiyatı baz alınarak hesaplanan ±%20 lik limit içerisindeki kullanım fiyat seviyeleri için işlem sisteminde sözleşmeler oluşturulur. Bu limit, dayanak varlığın fiyat limitlerine paralel olarak Yönetim Kurulu tarafından değiştirilebilir. Oluşturulan sözleşmelerden en az biri karda, biri başabaşta ve biri zararda olmak üzere üç farklı kullanım fiyatı seviyesinden sözleşmeler işleme açılır. Seans içinde dayanak varlık fiyatında meydana gelen değişimlere göre yeni kullanım fiyatlı sözleşmeler işlem sisteminde otomatik olarak işleme açılır. İşlem sisteminde açık pozisyon veya emir bulunan sözleşme sıraları ±%20 lik limitlerin dışında kalsalar bile işleme açık olmaya devam ederler. Endeks opsiyon sözleşmelerinde, dayanak varlık olan endekslerin bir önceki işlem gününde spot piyasada son seansta oluşan kapanış değeri baz alınarak hesaplanan ±%10 luk limit içerisindeki kullanım fiyat seviyeleri için işlem sisteminde sözleşmeler oluşturulur. Bu limit, dayanak varlığın fiyat limitlerine paralel olarak Yönetim Kurulu tarafından değiştirilebilir. Oluşturulan sözleşmelerden ikisi karda, biri başabaşta ve ikisi zararda olmak üzere en az beş farklı kullanım fiyatı seviyesinden sözleşmeler işleme açılır. Gün içerisinde dayanak varlık değerinde meydana gelen değişimlere göre yeni kullanım fiyatlı sözleşmeler işlem sisteminde otomatik olarak işleme açılır. İşlem sisteminde açık pozisyon veya emir bulunan sözleşme sıraları ±%10 luk limitlerin dışında kalsalar bile işleme açık olmaya devam ederler. TLDolar opsiyon sözleşmelerinde ise, dayanak varlık olan yabancı para birimi için TCMB nin gösterge niteliğindeki satış kurunun ile çarpılmasıyla elde edilen değer 36

47 baz alınarak hesaplanan ±%10 luk limit içerisindeki kullanım fiyat seviyeleri için işlem sisteminde sözleşmeler oluşturulur. Bu limit, dayanak varlığın fiyat limitlerine paralel olarak Yönetim Kurulu tarafından değiştirilebilir. Alım ve satım opsiyon sözleşmelerinin her biri için biri başabaşta ve ikisi zararda olmak üzere üç farklı kullanım fiyatı seviyesinden sözleşmeler işleme açılır. İşlem sisteminde açık pozisyon veya emir bulunan sözleşme sıraları ±%10 luk limitlerin dışında kalsalar bile işleme açık olmaya devam ederler. Örnek 1: Spot piyasa fiyatı 2,50 TL olan bir dayanak varlığın (örneğin EREGLE) başabaşta sözleşmenin kullanım fiyatı 2,50 TL olmak üzere aşağıdaki alım ve satım sözleşmeleri işleme açılır. O_EREGLA0912C2.40S0 O_EREGLA0912C2.50S0 O_EREGLA0912C2.75S0 O_EREGLA0912P2.40S0 O_EREGLA0912P2.50S0 O_EREGLA0912P2.75S0 Örnek 2: Spot piyasa fiyatı 200 TL olan bir dayanak varlığın başabaşta sözleşmesinin kullanım fiyatı 200,00 TL olmak üzere aşağıdaki alım ve satım sözleşmeleri işleme açılır. O_TCELLA0912C190.00S0 O_TCELLA0912C200.00S0 O_TCELLA0912C210.00S0 O_TCELLA0912P190.00S0 O_TCELLA0912P200.00S0 O_TCELLA0912P210.00S0 Sistemdeki mevcut kullanım fiyatından sözleşmelerin yanı sıra, dayanak varlığın spot piyasa fiyatındaki hareketine bağlı olarak yeni kullanım fiyatlarından karda, başabaşta veya zararda sözleşmeler de işleme açılabilir (Örnek 1 de spot fiyatın 2,50 TL den 2,30 TL ye gerilemesi durumunda başabaşta sözleşme 2,30 olur, 2,20 ve 2,30 kullanım fiyatlı sözleşmeler işleme açılır). Ancak, fiyat hareketlerine bağlı olarak çok sayıda sözleşmenin işleme açık bulunması halinde, belirli bir sayının üstündeki sözleşme sıraları, açık emir ve pozisyon bulunmaması halinde gün sonunda geçici olarak durdurulabilir ve daha sonraki fiyat hareketlerine bağlı olarak tekrar işleme açılabilir Baz Fiyat ve Günlük Fiyat Değişim Limitleri Baz fiyat sözleşmelerin günlük fiyat değişim limitlerinin belirlenmesinde kullanılan fiyatı ifade eder. Günlük fiyat değişim limitleri ise her sözleşmenin fiyatının bir gün içerisinde hareket edebileceği oran veya mutlak tutar olarak belirlenen en düşük ve en yüksek değeri ifade eder. Baz fiyat ve günlük fiyat değişim limitleri sözleşme unsurlarında tanımlanmıştır. 37

48 5 ÖZSERMAYE HALLERİ 5.1 ÖZSERMAYE HALLERİ VE DÜZELTME KATSAYISI Dayanak varlık olan pay senedinin fiyatını ve/veya miktarını etkileyen bedelli/bedelsiz sermaye artırımı, temettü ödemesi, şirket birleşmesi, şirket bölünmesi ve benzeri şirket tarafından alınan kararlar özsermaye halleri olarak kabul edilmektedir. Sözleşmenin dayanak varlığı olan payda özsermaye hallerinden biri veya bir kaçının gerçekleşmesi durumunda, Borsa tarafından ilgili sözleşme için fiyat ve/veya sözleşme çarpanı (sözleşme büyüklüğü) ayarlaması yapılır ve yeni sözleşmeler işleme açılır. Özsermaye hali durumunda spot piyasalarda ilgili payın fiyatında bir düzeltme yapılmaktadır. Buna paralel olarak, vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinde de bir takım uyarlamalar yapılmaktadır. Bu uyarlamalar aşağıdaki değerler üzerinde yapılmaktadır: Sözleşme Büyüklüğü, Fiyat, Kullanım Fiyatı (sadece opsiyonlar için). Uyarlamalarda kullanılacak olan düzeltme katsayısı virgülden sonra sekiz haneli olarak, aşağıdaki formülde verilen şekilde hesaplanmaktadır. Düzeltme Katsayısı (DK) Dayanak Varlık Yeni AOF / Dayanak Varlık Son Seans AOF 5.2 ÖZSERMAYE HALLERİ UYARLAMALARI Özsermaye hallerinin gerçekleşmesiyle birlikte, öncelikle dayanak varlığın fiyatı düzeltme katsayısı kullanılarak değiştirilir. Açık pozisyon bulunan bütün sözleşmeler için N kodlu standart olmayan sözleşmeler oluşturulur. Bu sözleşmelerde; sözleşme büyüklüğü, kullanım fiyatları ve önceki günkü fiyatlar dışında kalan herşey orijinal standart sözleşmelerle aynıdır. Dönüşen standart sözleşmelerdeki açık pozisyonlar yeni oluşturulan ilgili standart olmayan sözleşmelere transfer edilir. Açık pozisyon taşımayan standart sözleşmeler ise sonlandırılır ve bu sözleşmelerde varsa açık emirler iptal edilir. 38

49 Yeni Sözleşme Büyüklüğü = Eski Sözleşme Büyüklüğü / DK Yeni Fiyat = Eski Fiyat x DK Yeni Kullanım Fiyatı = Eski Kullanım Fiyatı x DK N kodlu (standart olmayan) sözleşmelerde yeni kullanım fiyatlı sözleşmeler oluşturulmaz. N kodlu sözleşmelerde vadesi gelen sözleşmeler yerine yeni vadeler açılmaz. N kodlu sözleşmelerde gün sonunda açık pozisyon ve emir bulunmuyorsa, sözleşmeler işleme kapatılır. N kodlu sözleşmelerin yanında standart sözleşme büyüklüğüne sahip yeni S kodlu sözleşmeler işleme açılır. Örnek: AKBNKA sözleşme tipinde 23/02/2012 tarihinde aşağıdaki değerler geçerlidir: - Kullanım fiyat adımı : Opsiyon sözleşmesi kullanım fiyatı 2,5-5,0 aralığında 0,25; 5,0-10,0 aralığında 0,50. - Önceki gün periyodik (seansın son n dakikası) AOF : 6,72 - Önceki seans AOF :6,80 - Standart sözleşme büyüklüğü : 100 (düzeltme sonrası sözleşme çarpanı en yakın tamsayıya yuvarlanır). - Dayanak varlık fiyatı küsurat hanesi : 2 - Sözleşme tipi fiyatı küsurat hanesi : 2 - Kullanım fiyatı üst limiti : 6,80 x 1,20 = 8,16 - Kullanım fiyatı alt limiti : 6,80 x 0,80 = 5,44 AKBNK önceki gün periyodik AOF si 6,72 olduğundan, başabaşta (ATM) sözleşme olarak 6,50 kullanım fiyatlı sözleşmeler alınır. Şubat ayı olmasından dolayı sözleşmeler Şubat, Nisan, Haziran ve Aralık vadeli olur. Bu durumda aşağıdaki sözleşmeler işleme açılır. Sözleşme Sözleşme Sözleşme Sözleşme Büyüklüğü=100 Büyüklüğü=100 Büyüklüğü=100 Büyüklüğü=100 AKBNKA0212C6.00S0 AKBNKA0412C6.00S0 AKBNKA0612C6.00S0 AKBNKA1212C6.00S0 AKBNKA0212C6.50S0 AKBNKA0412C6.50S0 AKBNKA0612C6.50S0 AKBNKA1212C6.50S0 AKBNKA0212C7.00S0 AKBNKA0412C7.00S0 AKBNKA0612C7.00S0 AKBNKA1212C7.00S0 AKBNKA0212P6.00S0 AKBNKA0412P6.00S0 AKBNKA0612P6.00S0 AKBNKA1212P6.00S0 AKBNKA0212P6.50S0 AKBNKA0412P6.50S0 AKBNKA0612P6.50S0 AKBNKA1212P6.50S0 AKBNKA0212P7.00S0 AKBNKA0412P7.00S0 AKBNKA0612P7.00S0 AKBNKA1212P7.00S0 39

50 Örnek (devam) AKBNK payında 23/02/2012 günü son periyodik AOF 6,75; seans sonundaki AOF ise 6,70 olmuştur. Payda 24/02/2012 tarihinden geçerli olmak üzere bir özsermaye hali gerçekleşmiştir. Payın yeni AOF değeri 3,75 olarak hesaplanmıştır. Düzeltme katsayısı = 3,75 / 6,70 = 0, (düzeltme katsayısı küsurat hanesi olan sekize yuvarlanmıştır) olur. 24/02/2012 tarihi gün başında yapılacak olan işlemler şunlardır: a) AKBNK payı yeni periyodik AOF = 6,75 x 0, = 3,78 (dayanak varlık fiyat adımına yuvarlanır) b) AKBNK payı yeni önceki seans sonu AOF = 6,70 x 0, = 3,75 (dayanak varlık fiyat adımına yuvarlanır) c) AKBNK payında N kodlu sözleşmelerin çarpan değeri = 100 / 0, = 179 (sözleşme çarpanı tamsayıya yuvarlanmıştır) d) Açık pozisyon taşıyan mevcut her sözleşme için yeni N sözleşmeleri oluşturulur. Bu yeni sözleşmelerin kullanım fiyatları eski kullanım fiyatlarının düzeltme katsayısıyla çarpılmasıyla bulunur (bulunan bu fiyatlar en yakın sözleşme tipi fiyat adımına yuvarlanır). Kullanım Fiyatı Düzeltme Katsayısı Yeni Kullanım Fiyatları (Eski Kull. Fiy. x Düz. Katsayısı) Yuvarlanmış Yeni Kullanım Fiyatları Bu uyarlamalardan sonra işleme açılacak N kodlu standart olmayan sözleşmeler aşağıdaki gibi olur. Sözl.Büyüklüğü = 179 Sözl.Büyüklüğü=179 Sözl.Büyüklüğü = 179 Sözl. Büyüklüğü = 179 AKBNKA0212C3.36N1 AKBNKA0212C3.64N1 AKBNKA0212C3.92N1 AKBNKA0212P3.36N1 AKBNKA0212P3.64N1 AKBNKA0212P3.92N1 AKBNKA0412C3.36N1 AKBNKA0412C3.64N1 AKBNKA0412C3.92N1 AKBNKA0412P3.36N1 AKBNKA0412P3.64N1 AKBNKA0412P3.92N1 AKBNKA0612C3.36N1 AKBNKA0612C3.64N1 AKBNKA0612C3.92N1 AKBNKA0612P3.36N1 AKBNKA0612P3.64N1 AKBNKA0612P3.92N1 AKBNKA1212C3.36N1 AKBNKA1212C3.64N1 AKBNKA1212C3.92N1 AKBNKA1212P3.36N1 AKBNKA1212P3.64N1 AKBNKA1212P3.92N1 40

51 Örnek (devam) S kodlu sözleşmelerdeki bütün açık pozisyonlar özsermaye hali uyarlamasına göre yeni açılan ilgili N kodlu sözleşmelere aktarılır. Transfer işleminden sonra mevcut S kodlu standart sözleşmeler işleme kapatılır. Mevcut aktif ve durdurulmuş sözleşmelerden açık pozisyon bulunmayanlar kapatılır ve varsa açık emirler iptal edilir. S kodlu yeni sözleşmeler (sözleşme büyüklüğü = 100) yaratılır. Kullanım fiyatları kullanım fiyat adımlarına yuvarlanır. Kullanım Fiyatı Üst Limit = 3,75 x 1,20 = 4,50 Kullanım Fiyatı Alt Limit = 3,75 x 0,80 = 3,00 İlk gün, dayanak varlığın değişimine göre en yüksek 4,50 TL, en düşük ise 3,00 TL kullanım fiyatlı sözleşmeler sisteme tanımlanır. İlk etapta işleme açılacak sözleşmeler ise yeni hesaplanan periyodik AOF olan 3,78 in en yakın kullanım fiyat adımına yuvarlanmasıyla bulunan 3,75 TL baz alınarak aşağıdaki gibi olur. Sözleşme Sözleşme Sözleşme Sözleşme Büyüklüğü=100 Büyüklüğü=100 Büyüklüğü=100 Büyüklüğü=100 AKBNKA0212C3.50S1 AKBNKA0412C3.50S1 AKBNKA0612C3.50S1 AKBNKA1212C3.50S1 AKBNKA0212C3.75S1 AKBNKA0412C3.75S1 AKBNKA0612C3.75S1 AKBNKA1212C3.75S1 AKBNKA0212C4.00S1 AKBNKA0412C4.00S1 AKBNKA0612C4.00S1 AKBNKA1212C4.00S1 AKBNKA0212P3.50S1 AKBNKA0412P3.50S1 AKBNKA0612P3.50S1 AKBNKA1212P3.50S1 AKBNKA0212P3.75S1 AKBNKA0412P3.75S1 AKBNKA0612P3.75S1 AKBNKA1212P3.75S1 AKBNKA0212P4.00S1 AKBNKA0412P4.00S1 AKBNKA0612P4.00S1 AKBNKA1212P4.00S1 İşlemler başladıktan sonra AKBNK payında fiyat 3,90 olursa, başabaşta sözleşmenin (ATM) kullanım fiyatı 4,00 olur. ATM 4,00 olduğunda ise, en az bir adet karda (ITM) ve bir adet zararda (OTM) sözleşme olması gerektiğinden, 4,25 kullanım fiyatlı sözleşmeler de işleme açılır. İşleme açılacak ek sözleşmeler aşağıdaki gibi olur: Sözleşme Sözleşme Sözleşme Sözleşme Büyüklüğü=100 Büyüklüğü=100 Büyüklüğü=100 Büyüklüğü=100 AKBNKA0212C4.25S1 AKBNKA0412C4.25S1 AKBNKA0612C4.25S1 AKBNKA1212C4.25S1 AKBNKA0212P4.25S1 AKBNKA0412P4.25S1 AKBNKA0612P4.25S1 AKBNKA1212P4.25S1 S kodlu sözleşmeler için yeni kullanım fiyatları açılırken, N kodlu sözleşmeler için yeni kullanım fiyatları işleme açılmamaktadır. Mevcut S1 ve N1 kodlu sözleşmeler işleme açıkken bir özsermaye hali daha gerçekleşirse, yukarıdaki prosedürler çerçevesinde; 41

52 a) Mevcut N1 kodlu sözleşmeleri yerine N2 kodlu standart olmayan sözleşmeler işleme açılır ve N1 kodlu sözleşmelerdeki açık pozisyonlar N2 kodlu sözleşmelere aktarılır ve N1 kodlu sözleşmeler işleme kapatılır, b) Mevcut S1 kodlu sözleşmeler yerine N3 kodlu standart olmayan sözleşmeler işleme açılır ve S1 kodlu sözleşmelerdeki açık pozisyonlar N3 kodlu sözleşmelere aktarılır ve S1 kodlu sözleşmeler işleme kapatılır, c) Ayrıca, S2 kodlu yeni standart sözleşmeler işleme açılır. Yukarıda opsiyon sözleşmeleri için anlatılan uyarlamalar kullanım fiyatı ile ilgili olanlar hariç vadeli işlem sözleşmeleri için de aynı şekilde uygulanır. 42

53 6 ÜYELER VE ÜYELİK ESASLARI 6.1 ÜYELİK TÜRLERİ Piyasada işlemler üyeler vasıtasıyla gerçekleştirilir. Borsa Yönetim Kurulu, belirleyeceği kriterlere göre, üyelerin işlem yapma izinlerini sözleşmeler, sözleşme grupları ve pazarlar bazında belirlemeye yetkilidir. Üyeler tarafından Piyasada işlemlere başlanabilmesi için belirtilen şartların yerine getirilmiş olması gerekmektedir. İki tür üyelik bulunmaktadır: a) Takas Üyesi Olan Piyasa Üyeleri; sözleşmelere ilişkin işlemlerden kaynaklanan takas yükümlülüklerini teyit etmeyi ve yerine getirmeyi Takas Merkezine karşı taahhüt eden kuruluşlardır. Takas üyesi olan Piyasa üyeleri; sahip oldukları yetkiler bakımından doğrudan Takas üyesi ve genel Takas üyesi olmak üzere ikiye ayrılır. 1) Doğrudan Takas Üyeleri; sadece kendilerinin ve/veya müşterilerinin işlemlerinin takasını gerçekleştirmeye yetkilidir. Bu üyeler, başka bir Piyasa üyesinin takasını garanti edemez. 2) Genel Takas Üyeleri; Doğrudan Takas üyelerinin yetkisine ilave olarak diğer Piyasa üyelerinin işlemlerinin takasını da garanti etmeye yetkilidir. b) Takas Üyesi Olmayan Piyasa Üyeleri; bir genel Takas üyesinin takas garantisini elde etmeden Piyasaya doğrudan emir iletemeyen ve bu suretle işlem yapamayan kuruluşlardır. Takas üyesi olmayan Piyasa üyelerinin takas işlemleri, takası garanti eden genel Takas üyesi tarafından gerçekleştirilir. Bu durumda, garanti veren genel Takas üyesinin onayı ile Takas üyesi olmayan Piyasa üyesinin takas işlemleri, genel Takas üyesine bağlı, kendi adına açılan takas hesaplarında izlenebilir. Takas üyesi olmayan Piyasa üyesinin Takas Merkezi nezdindeki riskleri takas garantisi veren genel Takas üyesinin riskleri ile konsolide edilerek izlenir. 6.2 PİYASA ÜYELİĞİ Piyasa Üyeliği Şartları Piyasa üyeliği için en az aşağıdaki şartların sağlanmış olması gerekir: 43

54 a) Borsa üyesi olunması, b) SPK dan türev araçların alım satımına aracılık yetki belgesi alınmış olması, c) İçeriği Borsa Yönetim Kurulunca belirlenen taahhütnamelerin imzalanarak ibraz edilmiş olması, d) Yönetmelikte ve Yönetmeliğe dayanılarak yapılan düzenlemelerde öngörülen teminatların yatırılmış olması, e) Yönetim Kurulunca istenebilecek diğer bilgi ve belgelerin sunulmuş olması. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasının Piyasa ve Takas üyeliği için yukarıdaki şartlar aranmaz Piyasa Üyeliği İçin Başvuruda Verilecek Bilgi ve Belgeler Piyasa üyeliği için başvuruda bulunurken Borsa İstanbul mevzuatında belirtilen bilgi ve belgeler dışında: a) Piyasa üyelik başvuru dilekçesi b) Sermaye Piyasası Kurulu Türev Araçların Alım Satımına Aracılık Yetki Belgesi"nin noter onaylı fotokopisi c) Noterde düzenlenmiş Piyasa Üyelik Taahhütnamesi d) Elektronik Rapor Dağıtım Taahhütnamesi e) Borsa ve Takas Merkezine verilmek üzere, takas üyesi olmayan piyasa üyelerinin piyasada işlemlere başlayabilmeleri için, üyenin işlemlerinin takasını garanti eden genel takas üyesinden alınmış taahhütname f) Piyasa Yapıcılık yetkisi alacak üyeler için Piyasa Yapıcılığı Taahhütnamesinin verilmesi gerekir. Genel takas üyeleri ve doğrudan takas üyelerinin Borsaya üye olmaları zorunludur. TCMB, üyelik için aranan şartlara ve mali yükümlülüklere tabi değildir Üyenin Piyasada Faaliyete Başlaması Piyasada işlem yapmak isteyen üyeler, piyasada işlem yapmak istediklerine ilişkin bir yazı ile Borsaya başvuru yapmak zorundadırlar. Başvurunun kabul edilmesi durumunda, Takasbank nezdinde, Takas üyeliği ile ilgili ve diğer düzenlemeler uyarınca gerekli yükümlülükleri yerine getiren üyeler, Piyasada faaliyette bulunabilirler. Üyeler piyasada sadece yetkilendirildikleri sözleşmelerde işlem yapabilirler. 44

55 Piyasada faaliyete başlayan üyelere tahsis edilen terminaller Borsa İstanbul uzaktan erişim noktaları tesisi ve bunların kullanım esaslarına ilişkin mevcut düzenlemelerde tanımlanmış olan uzaktan erişim noktalarında kullanılabilir. Sermaye Piyasası Kurulunun 14/03/2013 tarihli ve 9/304 sayılı kararı çerçevesinde bankaların; Borsa İstanbul A.Ş. bünyesinde işlem gören/görecek olan pay senetlerine ve pay senedi endekslerine dayalı türev araçları hariç olmak üzere, döviz, faiz, kıymetli madenler ve taşlar, emtia ve enerji üzerine türev araçların kendi hesabına alım ve satımı ile müşteri adına ve hesabına veya kendi adına ve müşteri hesabına alım satımını yapabilmeleri için piyasa üyesi olarak kabul edilmelerine, ve bu şekilde takas üyeliklerinin de gerçekleştirilmesine karar verilmiştir Piyasa Üyeliğinin Sona Ermesi Piyasa üyeliği, Piyasa üyesinin kendi talebi veya Borsa ve/veya Piyasa üyelik şartlarının kaybedilmesi ve verilen süre içerisinde piyasa üyeliği şartlarının sağlanamaması ya da Yönetmelikte belirtilen diğer şartların oluşması halinde Yönetim Kurulu kararı ile geçici veya sürekli olarak sona erdirilebilir. Piyasa üyeliğinden ayrılmak isteyen üye, durumu yazılı olarak Borsaya bildirmekle yükümlüdür. Piyasa üyeliğinin geçici veya sürekli olarak sona ermesi durumunda ilgili üyenin Yönetmelik ve sözleşmelerden kaynaklanan tüm yükümlülükleri devam eder. Bu durumda yükümlülüklerin tasfiye yöntemi Borsanın uygun görüşü alınarak Takas Merkezi tarafından belirlenir. 6.3 TAKAS ÜYELİĞİ Takas Üyeliği Şartları Takas üyeliği için Takas Merkezine başvurulur. Piyasada gerçekleşen işlemler için Takas Merkezi, İstanbul Takas ve Saklama Bankası A.Ş. (Takasbank) dir. Doğrudan takas üyeliği şartları ve başvuru için Takasbank tarafından belirlenen bilgi ve belgeler aşağıda yer almaktadır: a) Sermaye Piyasası Kurulundan Türev Araçlarının Alım Satımına Aracılık Yetki Belgesinin alınmış olması, b) Borsa üyeliğinin kesinleşmesi ve Borsa Yönetim Kurulundan Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasasında işlem yapma yetkisinin alınmış olması, 45

56 c) Takas üyeliği için gerekli olan teknik alt yapı ve donanıma sahip olunması, d) Borsa İstanbul Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası Takas Üyeliği Taahhütnamesinin Takas Üyesi tarafından imzalanması, e) Takas Üyeliği için gerekli olan Garanti Fonu katkı payının yatırılmış olması, f) Müşterilere ve diğer üçüncü şahıslara karşı doğabilecek mali ve hukuki sorumluluğun teminat altına alındığı konusunda genel ve özel mahiyette ve Takasbank tarafından öngörülebilecek sigorta ve diğer düzenlemelere uyulması, g) Takasbank tarafından Borsa Yönetmeliği çerçevesinde talep edilecek diğer bilgi ve belgelerin ibraz edilmiş olması. Genel takas üyeliği şartları ayrıca belirlenir Takas Üyeliği İçin Başvuruda Verilecek Bilgi ve Belgeler Takas üyeliği için başvuracak üyelerin, Takasbank Genel Müdürlüğü ne hitaben başvuru talebini içeren bir yazı ile müracaatta bulunması ve bu yazının ekinde; a) Takasbank üyelik başvuru formu, b) Sermaye Piyasası Kurulu Türev Araçların Alım Satımına Aracılık Yetki Belgesi, c) Takas Üyeliği Taahhütnamesi, d) Noter tasdikli imza sirküleri, e) Nakit, Kıymet, Teminat, Şartlı Virman ve Elektronik EFT Talimatı Taahhütnamesi, f) İstanbul Takas ve Saklama Bankası A.Ş. ye Gönderilecek Müşteri Talimatları ile İlgili Uygulama Sözleşmesi ile Takasbank tarafından ilgili mevzuat çerçevesinde talep edilecek diğer belgelerin bulunması gerekir Takas Üyesinin Genel Sorumlulukları Takası garanti eden üye, içeriği Takas Merkezince belirlenecek ve garanti ettiği Piyasa üyesinin Piyasadaki tüm işlemlerini kayıtsız şartsız garanti ettiğini belirten bir taahhütnameyi Borsaya ve Takas Merkezine verir. Bu taahhütnamedeki takas garantisinin kapsamı, Takas Merkezinin talebi ve Borsanın onayıyla genişletilebilir. Takas garantisi vermekle, takası garanti eden üye, takası garanti edilen Piyasa üyesinin ve müşterilerinin Piyasada gerçekleştirdiği işlemler nedeniyle Takas Merkezine karşı oluşan yükümlülüklerinden müşterek borçlu ve müteselsil kefil olarak sorumlu hale gelir. Sözleşme vadelerine göre belirlenmiş olan son işlem gününden bir önceki iş günü, tüm Takas üyeleri kayıtlarındaki müşteri hesaplarının tamamını gözden geçirerek, pozisyonların 46

57 Yönetmelikte belirtildiği şekilde tasfiye edilmemesi durumunda teslimat için gerekecek nakit tutar ve/veya dayanak varlığın hesaplarda mevcudiyetini takip eder ve gerekirse müşterilerini uyarır. Bu incelemeler sonrası teslimat yükümlülüğünü yerine getiremeyecek olan veya teslimat yükümlülüğünü yerine getirmekten imtina eden müşteriye ait hesap tasfiye edilir. Bu konuda ihmalden kaynaklanan tüm sorumluluk söz konusu Takas üyesine aittir. Genel Takas üyesi, takasını garanti ettiği Piyasa üyelerinin temerrüde düşmesi durumunda, konuyu derhal Takas Merkezine ve Borsaya bildirir. Takas Merkezi, Piyasada gerçekleşen işlemler nedeniyle takası garanti edilen Piyasa üyesine verilmesi gereken varlıkları doğrudan takası garanti eden üyeye aktarabilir. Bu durumda takası garanti eden üye, bu tutarları takasını garanti ettiği üyeye zamanında aktarmakla yükümlüdür. Takas Merkezi bu tutarların takası garanti edilen üyeye aktarılmamasından sorumlu değildir. Takas Merkezi, takası bir başka üye tarafından garanti edilen üyelerin Piyasa işlemleri nedeniyle oluşan alacaklarını, takası garanti eden üyenin kabulü koşuluyla, takası garanti eden üyenin hesaplarını kullanmadan doğrudan takası garanti edilen üyeye aktarabilir. Bu durumda, takası garanti eden üyeye Takas Merkezi tarafından bilgi verilir Takas Üyesi Tarafından Takas Garantisinin Kaldırılması Garanti veren Takas üyesi, Borsanın ve Takas Merkezinin onayını almak kaydıyla, herhangi bir Piyasa üyesi için verdiği garantiyi, ilgili üyenin açık pozisyonlarının başka bir üyeye devredilmesi veya tasfiyesi halinde kaldırabilir. Takas üyesinin garantiyi kaldırma talebinden sonra garantisi kaldırılmak istenen Piyasa üyesinin yeni pozisyon açması kısıtlanabilir Takas Üyeliğinin Sona Ermesi Takas üyeliği, a) Genel ve doğrudan Takas üyelerinin Piyasa üyeliği izninin kaldırılması, b) Takas Merkezinin kararı veya c) Takas üyesinin talebi ile sona erebilir. Takas Merkezi, Borsanın uygun görüşünü alarak takas üyeliği sona eren kurumun takasını garanti ettiği üyelerin ve müşterilerine ilişkin işlemlerinin düzenli şekilde yürütülmesini sağlamak amacıyla, garanti süresini uzatma da dahil olmak üzere gerekli tedbirleri almaya yetkilidir. 47

58 Takas üyeliğinden çıkmak isteyen Takas üyeleri, bu durumu Takas Merkezi ve Borsaya yazılı olarak bildirir. Takas üyeliğinden çıkma ve çıkarılma şartları Borsanın uygun görüşü alınarak Takas Merkezi tarafından belirlenir. Takas üyeliğinden çıkma Piyasa üyeliğini etkilemez. Takas üyeliği sona eren kurumların Garanti Fonundaki payı, Garanti Fonu İşleyiş Esasları çerçevesinde ilgili kuruma iade edilir. 6.4 ÜYE TEMSİLCİLERİ Sermaye Piyasası Kurulu nun Seri VIII, No 34 sayılı Sermaye Piyasasında Faaliyette Bulunanlar İçin Lisanslama ve Sicil Tutmaya İlişkin Esaslar Hakkında Tebliği nin ilgili maddeleri ile Borsa İstanbul Yönetmeliği nin 11 inci maddesinde belirtilen niteliklere sahip olan ve tüm şartları yerine getirerek Borsa tarafından katılımın zorunlu tutulabileceği "Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası Üye Temsilcisi" eğitim programını başarı ile tamamlamış olanlar Piyasada üye temsilcisi olarak görev yapmaya hak kazanacaklardır. Borsa Genel Müdürlüğü, bir Piyasa üyesi adına işlem yapabilecek temsilci sayısına ve yetkilendirmeye ilişkin hususlarda düzenleme yapmaya yetkilidir. Türev araçlarının işlem gördüğü borsalarda uzman veya üstü unvanlarda en az üç yıl süre ile çalışanlar ile bu borsalarda üye temsilcisi olarak çalışmış olan kişilerin de yukarıdaki şartlar aranmaksızın Piyasada üye temsilcisi olmalarını Borsa Yönetim Kurulu kararlaştırabilir. 48

59 7 HESAPLAR 7.1 HESAP TÜRLERİ Piyasada üç tür hesap bulunur. Bunlar: 1- İşlem hesabı 2- Saklama hesabı 3- İşlem ve saklama hesabı İşlem Hesabı Piyasada alım satım işlemlerinin gerçekleştirildiği hesap işlem hesabı olup, emirler ve işlemler bu tür hesaplar bazında takip edilir. Takasbank nezdinde açılan bir işlem hesabının, Piyasada işlem yapabilmesi için mutlaka bir saklama hesabı ile ilişkilendirilmesi ve saklama hesabı tarafından bu işlemin onaylanması gerekmektedir. Bir işlem hesabı yalnızca bir saklama hesabıyla ilişkilendirilebilir Saklama Hesabı Pozisyonların ve risklerin izlendiği, teminatların tutulduğu hesap saklama hesabıdır. Bir saklama hesabına birden fazla işlem hesabı bağlanabilmektedir İşlem ve Saklama Hesabı İşlem ve saklama hesabı, işlem ve saklama hesaplarını ayırmak istemeyenler için bu iki hesabın yapabildiği işlemleri birlikte gerçekleştirebileceği hesap türüdür. 7.2 HESAP TİPLERİ Takasbank nezdinde Müşteri, Portföy, Global ve Piyasa Yapıcı olmak üzere dört farklı tipte hesap açılabilir. Hesap tiplerinin özellikleri aşağıda yer almaktadır: a) Müşteri Hesabı: Üyenin müşterileri için yaptığı işlemlerin izlendiği hesaptır. b) Portföy Hesabı: Üyenin kendi portföyü için yaptığı işlemlerin izlendiği hesaptır. c) Global Hesap: Birden fazla müşterinin tek bir hesabı kullanarak işlem yaptığı hesaplardır. d) Piyasa Yapıcı Hesabı: Piyasa yapıcıların, piyasa yapıcılık faaliyetleri çerçevesinde gerçekleştirdiği işlemleri takip ettiği hesaptır. Aynı kurumda birden fazla piyasa yapıcı 49

60 hesabı açılabilir ancak her piyasa yapıcı temsilcisinin yalnız bir piyasa yapıcı hesabı olabilir. 7.3 HESAP DURUMLARI Yeni açılan hesapların statüsü, işlem sistemine işlem yapmada herhangi bir kısıt olmayan anlamında, aktif olarak tanımlanır, ancak Takas Merkezi veya risk yönetim sisteminin yapacağı bildirimler sonrası hesap durumu otomatik olarak ya da Borsa tarafından manuel olarak değiştirilebilir. Hesap durumları aşağıda açıklanmaktadır. - Aktif (A): Hesabın işlem yapabilmesine ilişkin bir kısıtın olmadığı durumdur. - Kısıtlanmış (S): Hesabın işlem yapabilme imkânlarının kısıtlandığı veya engellendiği (hesap sahibinin yasaklı olması vb.) durumdur. - Kapalı (D): Hesap, sahibinin isteği üzerine Takas Merkezi sisteminde kapalı hale getirilir. 7.4 HESAP RİSK DURUMLARI Takasbank sistemi tarafından saklama hesabı bazında risk durumları izlenir. Sürdürme Teminatı tutarının, Toplam Teminat ± Geçici Kar/Zarar tutarına oranı %100 den büyük ise ilgili hesap riskli duruma düşer. Risk seviyeleri Takasbank tarafından Borsaya bildirilerek söz konusu saklama hesabına bağlı işlem hesaplarının risk durumu aşağıdaki tabloda verildiği üzere 0, 1, 2, 3 olarak Borsa tarafından güncellenir. Tablo 15: Hesap Risk Seviyeleri Risk Oranı (%) Risk Seviyesi 75 >=Risk Oranı 0 90 >=Risk Oranı> >=Risk Oranı> 90 2 Risk Oranı> ve 2 risk seviyeleri uyarı niteliğindedir, sadece riskli hesap statüsüne yaklaşıldığını gösterir. Risk seviyesi 3 olan hesaplar riskli hesap statüsündedir. Söz konusu hesapların pasif emirleri VİOP sisteminde otomatik olarak iptal edilerek sadece risk azaltıcı işlem yapmasına izin verilir. Riskli hesaplara ilişkin esaslar Kılavuzun Risk Yönetimi ve Teminatlandırma bölümünde detaylı olarak açıklanmaktadır. 50

61 7.5 HESAPLARIN AÇILMASI Piyasa üyesi, adına işlem yapmak istediği her müşterisi ve kendi portföyü için Takasbank nezdinde hesap açmak zorundadır. Piyasada işlem yapacak hesap sahiplerine ilişkin kimlik bilgileri ve diğer bilgiler Merkezi Kayıt Kuruluşunda (MKK) tanımlanacaktır. Yeni açılan bir hesabın Borsada işlem yapabilmesi için, bu hesabın bir önceki işlem günü saat 17:45 e kadar Takasbank nezdinde açılmış olması gerekmektedir. Saat 17:45 ten sonra açılan hesaplarda, hesap açılışını izleyen ikinci işlem gününde işleme başlanabilir. Piyasada teminatlandırma, sözleşme alım/satımı ve pozisyon takip işlemleri hesap bazında yapıldığından, işlem yapılacak hesapların Takasbank Vadeli İşlem Sisteminde (TVİS) tanımlanmış olması gerekmektedir. TVİS de ilgili hesapların tanımlanabilmesi için öncelikle bu hesapların MKK da açılmış olması gerekmektedir. Açılan hesaplara ilişkin kimlik bilgilerinin MKK tarafından Takasbank a iletilmesi sonrası ilgili hesaplar Takasbank ta açılabilir. Global hesap açma işlemleri ve global hesaba bağlı alt hesap tanımlama işlemleri, kimlik eşleştirme prosedürüne uygun olarak ilgili takas üyesi tarafından yapılır. Tüm emirler ve işlemler işlem hesabı bazında, açık pozisyonlar ve teminatlar ise saklama hesabı bazında takip edilecektir. 7.6 HESAP İLİŞKİLENDİRME İşlem hesaplarının, bu hesaplarda gerçekleştirilecek olan işlemlerin gerektirdiği teminatların saklandığı saklama hesapları ile ilişkilendirilmesi gerekmektedir. İlişkilendirme işlemleri Takasbank ekranları vasıtasıyla yapılır. Hesap işlemlerine ilişkin Takasbank tarafından belirlenen son saatten sonra hesap ilişkilendirme talimatı girilmesine izin verilmez. Saklama hesabıyla ilişkilendirilmemiş işlem hesabı Borsaya bildirilmeyeceğinden saklama ilişkisi tamamlanmamış işlem hesapları Piyasada işlem yapamaz. Bir işlem hesabı, tanımlı olduğu üyeden farklı bir üyede tanımlı olan saklama hesabı ile ilişkilendirilebilir, ancak portföy, piyasa yapıcı ve global hesap türündeki hesaplara ait işlem ve saklama hesapları aynı üye altında olur. İşlem hesabının türü ile ilişkilendirileceği saklama hesabının hesap türü aynı olur (Örneğin, müşteri hesabı müşteri hesabı ile, global hesap global hesap ile ilişkilendirilebilir). Saklama hesabı kendisi ile aynı üyeye bağlı olan işlem hesaplarının işlemlerini takip edebilir ancak kendisi ile ilişkilendirilen farklı üyeye ait işlem hesaplarının işlemlerini takip edemez. 51

62 Gerçek kişi yatırımcılar için sadece işlem ve saklama türünde hesap açılabilecektir. Aynı üye altında gerçek kişi yatırımcının birden fazla işlem ve saklama hesabı bulunamaz. Tüzel kişiler için ilişkilendirmede kimlik kontrolü yapılmaz. Piyasa üyesi altında açılmış olan bir işlem hesabının ilişkilendirildiği saklama hesabının bağlı olduğu üye doğrudan takas üyesi ya da genel takas üyesi olmalıdır. 7.7 TEMİNAT YATIRMA VE ÇEKME İŞLEMLERİ Teminat yatırma/çekme işlemleri üye ekranlarından TVİS e bağlanılarak iki aşamalı şekilde gerçekleştirilir. Üyelerin yetkili kullanıcıları ilk adımda teminat yatırma/çekme işlemine ait kayıtları TVİS e girmeli, sonraki adımda ise üyenin yetkili bir başka kullanıcısı yatırma/çekme işlemini onaylamalıdır. Teminat yatırma çekme işlemleri fiziki olarak değil elektronik ortamda yapılır. Teminat yatırma ve çekme işlemleri, ilgili varlığa ait üye serbest hesaplarından veya serbest hesaplarına elektronik virman yapılması suretiyle gerçekleştirilir. Teminat yatırma ve çekme işlemleri, Takasbank ın belirlediği saatler dahilinde gerçekleştirilebilir. Teminat çekme işlemlerinde, ilgili hesapta pozisyon bulunması durumunda, nakit teminat/nakit dışı teminat minimum oranını bozan teminat çekme talepleri reddedilir. Gerçekleşen işlemler dolayısı ile tahsil edilecek opsiyon primi T günü seans sonrasında opsiyon alan hesabın nakit teminat miktarından düşülürken, ödenecek opsiyon primi T+1 günü opsiyon satan hesabın nakit teminatlarına eklenir. Teminat çekme işlemleri Takasbank üzerinden gerçekleştirilir. İlgili hesapta bulunan pozisyonlar dolayısı ile bulundurulması gereken teminat tutarlarının çekilmesine izin verilmez. Teminat tamamlama yükümlülüğü bulunan hesaplardan teminat çekme işlemi gerçekleştirilemez. Piyasa/Takas üyelerinin, bloke hesaplarına ait nakit yatırma ve çekme işlemlerine ilişkin uygulama esasları Takasbank tarafından belirlenir. TVİS de TL ödemeler için EFT, döviz ödemeler için SWIFT saatleri bağlayıcı olmakla birlikte, son saatlerin belirlenmesinde piyasadaki likidite ve operasyonel riskler de göz önünde bulundurulur. Tablo 16: İşlem Teminatı Yatırma ve Çekme Süreleri Teminat Türü İşlem Hesaben Fiziken Talimat Son Açıklama Saati TL Yatırma 17:30 14:00 14:00 Efektif TL Teminat Çekme 15:40 Yatırma Son Saati Döviz Yatırma 17:30 Yok 15:00 USD için Citibank NY

63 DİBS Pay ve Borsa Yatırım Fonu Yatırım Fonu Katılma Belgesi Çekme 17:00 Yok EUR için Citibank FF 411/5556/024 Yatırma 17:30 Yok Çekme 17:30 Yok Yatırma 17:30 Yok Çekme 17:30 Yok Yatırma 17:30 Yok Çekme 17:30 Yok 7.8 HESAP AKTARIMI Bir yatırımcıya (sicile) ait üye nezdindeki hesabın tüm açık pozisyonlarının ve teminatlarının, bir başka üye nezdindeki hesabına aktarılmasına hesap aktarımı denir. Hesap aktarım işlemi, Takasbank tarafından tutulan kayıtlar üzerinden, ilgili teminat hesaplarıyla birlikte yapılır. Hesap aktarımı aşağıdaki hallerde yapılır: a) İki veya daha fazla takas üyesinin birleşmesi, b) Takas üyesinin takas üyeliğinden çekilmesi veya çıkarılması, c) Takas üyesi olmayan bir üyenin takas üyesi olması, d) Takas üyesinin işlemlerinin geçici veya sürekli olarak durdurulması, e) Takas üyesinin verdiği takas garantisini kaldırması, f) Takas garantisi veren üyenin değişmesi, g) Takas üyesinin yükümlülüklerini yerine getirememesi veya finansal durumunun zayıfladığına ilişkin belirtilerin ortaya çıkması, h) Haklı gerekçelerin varlığı ve Takasbank ın kabulü şartıyla müşterinin talebi ve diğer olağanüstü haller. Hesap aktarımı gerçekleştirmeden önce her iki takas üyesi de bu durumla ilgili Takasbank a bilgi vermek zorundadır. 7.9 POZİSYON TRANSFERİ Bir hesapta bulunan pozisyonların tamamının ya da bir kısmının diğer bir hesaba aktarılmasına pozisyon transferi denir. Bir saklama hesabı ile eşleştirilen işlem hesabı adına yapılan işlemler sonucunda saklama hesabı nezdinde oluşan pozisyonlar haricinde hesaplar arasında pozisyon transferi yapılamaz. Farklı üyeler nezdindeki işlem ve saklama hesapları için ilgili üyeler ve müşterileri arasında bir sözleşme imzalanması zorunludur. Söz konusu sözleşmenin asgari unsurları ile uygulama esasları Borsanın uygun görüşü alınarak Takasbank tarafından belirlenir. Bir saklama hesabı ile eşleştirilen işlem hesabı adına yapılan işlemler sonucunda saklama hesabı nezdinde oluşan pozisyonlar ve teminat hesaplarından doğan hak ve yükümlülükler, 53

64 Piyasa işlemi neticesinde oluşan açık pozisyonlardan doğan hak ve yükümlülüklerle aynı kapsamda değerlendirilir. 54

65 8 İŞLEM SİSTEMİ Piyasa işlem sisteminde ilk etapta çok fiyat sürekli müzayede yöntemi kullanılır. Emir öncesi ve işlem sonrası risk yönetimi Takas Merkezi olarak belirlenen Takasbank ile bağlantılı şekilde gerçekleştirilir. Piyasa üyeleri emirlerini, yetkili temsilcileri aracılığıyla işlem hesapları üzerinden Piyasa işlem sistemine ileteceklerdir. Gerçekleşen işlemlerden oluşan pozisyonlar saklama hesaplarında takip edilir. Takasbank tarafından risk kontrolleri saklama hesapları için yapılır. Bir saklama hesabının durdurulması halinde, o saklama hesabına bağlı tüm işlem hesapları Piyasada otomatik olarak durdurulur. Dayanak varlığın, işlem gördüğü spot piyasada durdurulması halinde, bu dayanak varlığa bağlı olarak işleme açılan tüm vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin de işlemleri durdurulur. Aşağıdaki şekilde Piyasa işleyişi ve Borsa İstanbul Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası ile Takasbank ın etkileşimi ve fonksiyonları gösterilmektedir. Şekil 2: Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasasının İşleyişi Emir Öncesi Risk Yönetimi (Riskli hesaplar) Üyeler Emirler Bağlantılar Pay Piyasası Borçlanma Araçları Piyasası İşlemler 1 2 Fiyat ve faiz oranları Borsa İstanbul Emir eşleştirmesi Yeni sözleşmelerin işleme açılması Uzlaşma fiyatı hesaplanması Pozisyon takibi MKK Yeni açılan hesaplar Anlık İşlemler Anlık Risk Durumu Güncellemesi 3 6 Belirli sürelerde; Uzlaşma fiyatları Dayanak varlık fiyat ve faiz oranları Takasbank İşlemlerden pozisyon oluşturulması İşlem sonrası gerçek zamanlı risk yönetimi Portföy bazlı teminatlandırma (SPAN) Pozisyon takibi Pozisyon ve kullanım limitleri Kar/zarar hesabı 4 5 Teminat tamamlama hesaplaması ve çağrılarının yapılması Takas işlemleri Teminat yatırma/çekme Hesap açılışları Uzlaşma fiyatlarının güncellenmesi Fiziki Teslimat 55

66 Emir iletimi, Piyasa işlem sistemi ile üyelerin merkezi sistemlerini elektronik bir altyapıda iletişim protokolü ile bağlamak ve üyelerin emir işlemlerini (giriş, düzeltme, iptal, sorgular vb.) elektronik ortamda yapabilmelerini sağlamak için oluşturulan API yapısı ile üye ofislerinden gerçekleştirilir. 8.1 GÜNLÜK İŞ AKIŞI VE SEANS SAATLERİ Günlük iş akışı; işlem yapılmayan dönem, normal ve tek fiyat seansları (fiyat sabitleme seansları), uzlaşma fiyatının ilanı ve seans sonrası işlemler olarak tanımlanır. Günlük iş akış sıralaması aşağıdaki şekilde görüldüğü gibidir: Şekil 3: Günlük İş Akışı ve Seans Saatleri İşlem Yapılmayan Dönem İşlem sisteminin açıldığı andan normal seans başlangıcına veya açılış seansı olması durumunda bu seansın başlangıcına kadar geçen dönem işlem yapılmayan dönem olarak adlandırılır. İşlem yapılmayan dönemde, işlem sistemi açık olmakla birlikte emir girişi ya da işlem gerçekleşmesi mümkün değildir. Bu dönemde üye temsilcileri tarafından; a) işlem sistemine bağlanılabilir, b) sorgulama yapılabilir, c) önceki günlerden kalan iptale kadar geçerli veya tarihli emirler iptal edilebilir, d) önceki günlerden kalan iptale kadar geçerli veya tarihli emirlerin miktarı azaltılabilir ve/veya fiyatları daha kötü (alışta daha düşük, satışta daha yüksek) fiyatlarla değiştirilebilir, e) işlem sistemine gönderilmek üzere, toplu emir dosyası oluşturulabilir. 56

67 8.1.2 Normal Seans Normal seans, fiyat ve zaman önceliğine dayanılarak çok fiyat sürekli müzayede esasıyla işlemlerin gerçekleştirildiği seanstır. Tüm sözleşmeler için normal seans adı verilen tek bir seans düzenlenir ve bazı sözleşmelerde 12:30-13:55 saatleri arasında işlemlere ara verilir. Normal seansın son 10 dakikası kapanış aralığı olarak adlandırılır. Sözleşmelerin normal seans saatleri aşağıdaki tabloda yer almaktadır: Tablo 17: Sözleşme Bazında Normal Seans Saatleri Sözleşmeler Normal seans saatleri Öğle arası Pay Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmeleri Endeks Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmeleri Döviz Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmeleri Altın ve Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmeleri Emtia Vadeli İşlem Sözleşmeleri 09:10-17:40 12:30-13:55 09:10-17:45 12:30-13:55 09:10-17:45 Yok 09:10-17:45 Yok 09:10-17:45 12:30-13:55 Normal seans sonrasında, uzlaşma fiyatlarının ilan edilmesiyle birlikte, kapanış fiyatından girilmiş olan emirler de işlem sistemi tarafından eşleştirilir. Bu işlemler, normal seans işlemlerine dahil edilir. VİOP ta ilk etapta kapanış fiyatından emir eşleştirme yapılmayacaktır Fiyat Sabitleme Seansları Normal seanstan önce, sonra ya da normal seans içinde bir ya da birden fazla sözleşmede ve pazarda fiyat sabitleme seansları düzenlenebilir. Günlük akış içerisinde normal seans başlamadan önce açılış seansı, normal seans sırasında tek fiyat belirleme seansı ve normal seans bittikten sonra kapanış seansı adları altında farklı fiyat sabitleme seanslarının düzenlenmesi mümkündür. Fiyat sabitleme seanslarının düzenlenmesi halinde, bunların saatleri ve süreleri Borsa tarafından duyurulur. Fiyat sabitleme seansları süresince, ilgili sözleşmelerde fiyat ve derinlik bilgileri gösterilmez. Bu seanslarda girilen emirler gerçekleşmezse, seansın bitimiyle birlikte işlem sistemi tarafından otomatik olarak iptal edilir. Normal seansta girilmiş olan emirler fiyat sabitleme seanslarında geçerli değildir. Fiyat sabitleme seanslarına ilişkin işleyiş özellikleri aşağıda belirtilmektedir: a) Açılış seansında belirlenen denge fiyatı, normal seans açılırken baz fiyat olarak kullanılabilir, dolayısıyla günlük fiyat hareket limitleri bu fiyat üzerinden tespit edilebilir. 57

68 b) Normal seans sırasında düzenlenen fiyat sabitleme seansının bitiminde, normal seansa kalınan yerden devam edilir. Normal seans sırasında düzenlenen fiyat sabitleme seansında belirlenen denge fiyatı baz fiyatta herhangi bir değişiklik yaratmaz. c) Kapanış seansında belirlenen denge fiyatı, o günün uzlaşma fiyatı olarak kullanılabilir. Fiyat sabitleme seanslarında tek fiyat yöntemi uygulanır. Fiyat sabitleme seanslarına sadece limit ve piyasa emirleri iletilebilir Uzlaşma Fiyatlarının İlanı Seans bitiminde işlem gününe ait uzlaşma fiyatları ilan edilir. 8.2 İŞLEM YÖNTEMLERİ Piyasada çok fiyat sürekli müzayede ve tek fiyat olarak adlandırılan iki farklı işlem yöntemi uygulanabilir Çok Fiyat Sürekli Müzayede Yöntemi Bu yöntemde işlemler, işlem sistemine iletilen emirlerin fiyat ve zaman önceliği esaslarına uygun olarak eşleşmesi sonucunda oluşan fiyatlar üzerinden gerçekleştirilir. Bu yöntem normal seansta kullanılır Tek Fiyat Yöntemi Bu yöntemde, işlem sistemine iletilen emirler ilan edilen süre boyunca toplanır ve bu sürenin bitiminde en yüksek miktarın gerçekleşmesine imkan verecek olan denge fiyatı üzerinden yine fiyat ve zaman önceliklerine uygun olarak işlemler gerçekleştirilir. Denge fiyatının belirlenmesinde sadece limit emirler dikkate alınır. Limit emirlerin eşleşmesinden sonra Piyasa emirleri, denge fiyatı üzerinden öncelikle diğer limit emirlerle, daha sonra diğer piyasa emirleri ile eşleşir. Bu yöntem fiyat sabitleme seanslarında kullanılır. 58

69 8.3 EMİRLER Emirlerin Piyasaya İletilmesi Emirler, Piyasa üyeleri tarafından Borsa düzenlemelerinde tanımlanan uzaktan erişim noktalarındaki işlem terminallerinden veya üyelere tahsis edilen emir iletim arayüzleri vasıtasıyla, Borsa tarafından düzenlendiği şekilde işlem sistemine iletilir. Emirler tek bir dayanak varlık için verilen fiyat üzerinden girilir. Gerçekleşen işleme ilişkin hacim verileri emir için girilen fiyat, miktar ve sözleşme çarpanı kullanılarak hesaplanır. Vadeli İşlem Sözleşmeleri İçin İşlem Hacmi [Fiyat] x [Miktar] x [Sözleşme Çarpanı (Sözleşme Büyüklüğü)] Opsiyon Sözleşmeleri İçin İşlem Hacmi [Kullanım Fiyatı] x [Miktar] x [Sözleşme Çarpanı (Sözleşme Büyüklüğü)] Opsiyon Sözleşmeleri İçin Prim Hacmi [Prim Fiyatı] x [Miktar] x [Sözleşme Çarpanı (Sözleşme Büyüklüğü)] Temsilci ekranlarında bulunan Emirler sorgu ekranında bulunan İşlem Hacmi alanında opsiyon sözleşmelerinin kullanım fiyatı üzerinden hesaplanan işlem hacmi ve vadeli işlem sözleşmelerinin işlem hacmi bulunur. Prim Hacmi alanında ise opsiyon sözleşmeleri için opsiyon prim hacmi bulunur. Bu alan vadeli işlem sözleşmeleri için boş olarak görünür Emirlerde Hesap Numarası Girme Zorunluluğu Emirlerin işlem sistemine hesap numarası belirtilerek girilmesi zorunludur. Piyasada, bir hesaba emir iletilebilmesi için hesabın Takas Merkezi nezdinde açılmış ve Takas Merkezi tarafından işlem sistemi açılmadan önce Borsaya bildirilmiş olması gerekmektedir. İşlem sisteminde, işlem ve saklama hesabı olmak üzere iki hesap türü tanımlıdır. Alım satım emirlerinin iletildiği hesap işlem hesabı olup, emirler ve işlemler bu tür hesaplar bazında izlenir. Emirlerin işleme dönüşmesi sonucunda oluşan pozisyonlar işlem hesabının bağlı olduğu saklama hesaplarında oluşur. Bir işlem hesabı sadece bir saklama hesabına bağlanabilirken, bir saklama hesabına birden fazla işlem hesabı bağlanabilir. Risk izleme ve teminat yönetimi, saklama hesapları bazında yapılır. İşlem hesabı ile saklama hesapları aynı veya farklı kurumlarda açılabilir. İşlem ve saklama hesaplarının farklı kurumlarda açılması durumunda, nezdinde işlem hesapları bulunan üyeler hesabın bağlı bulunduğu saklama hesabına ait pozisyonları, nezdinde saklama hesabı 59

70 bulunan üyeler ise işlem hesabına ait emir ve işlem bilgilerini göremezler. İşlem hesapları tarafından girilen emirler nedeniyle saklama hesaplarında oluşan pozisyonların risk ve teminat yükümlülükleri saklama hesabının bulunduğu üyenin sorumluluğundadır. Temsilciler sadece kendilerine tanımlı işlem hesabına emir iletebilirler. Bir hesap, yönetici temsilci tarafından birden fazla temsilciye tanımlanabilir. İşlem sisteminde portföy, müşteri, global ve piyasa yapıcısı olmak üzere dört tip hesap bulunmaktadır. Hesapların hesap tipi ayrımı gözetilerek açılması üyenin sorumluluğundadır. Global hesaplar birden fazla müşterinin işlem yaptığı hesaplar olup bu hesaplara girilen emirlerin pozisyon kapatıcı olup olmadığı emir giriş anında belirtilmelidir. Aynı kurumda birden fazla piyasa yapıcı hesabı açılabilir, ancak her piyasa yapıcı temsilcisinin yalnız bir piyasa yapıcı hesabı olabilir Toplu Emir Dosyası İşlem yapılmayan dönemde, normal seansta ya da fiyat sabitleme seanslarında temsilciler tarafından kullanıcı terminalleri aracılığı ile işlem sistemine gönderilmek üzere toplu emir dosyaları hazırlanabilir. Daha önceden hazırlanan toplu emir dosyaları normal seans ya da fiyat sabitleme seansları sırasında işlem sistemine gönderilebilir. Emirlerin gönderilmesi sırasında işlem sistemi, emirlere ilişkin her türlü kontrolü ilgili seansa göre yapar. Bu kontroller sonucunda geçerli olmayan emirler işaretlenir ve işlem sistemine gönderilmez. İşaretlenen emirler düzeltilerek yeniden gönderilebilir ya da silinebilir. Bir toplu emir dosyasında en fazla 50 tane emir hazırlanabilir. Toplu emir dosyalarındaki emirler, tek tek gönderilebileceği gibi grup halinde ya da tamamı tek seferde gönderilebilir. Toplu emirler, farklı hesaplar için, farklı sözleşmeler ve emir süreleri ile farklı emir yöntemleri ve türleri kullanılarak hazırlanabilir Emirlerin Eşleşmesinde Öncelik Kuralları İşlem sistemine gönderilen emirler Ana Pazarda fiyat ve zaman önceliğine göre eşleşirler. Eşleşme esnasında uygulanacak öncelik kuralları aşağıdaki gibidir: a) Fiyat Önceliği Kuralı: Daha düşük fiyatlı satım emirleri, daha yüksek fiyatlı satım emirlerinden; daha yüksek fiyatlı alım emirleri, daha düşük fiyatlı alım emirlerinden önce karşılanır. b) Zaman Önceliği Kuralı: Fiyat eşitliği halinde, zaman açısından işlem sistemine daha önce gelen emirler önce karşılanır. 60

71 Piyasa üyeleri, Piyasadaki fiyatların ve tekliflerin müşterilerin verdikleri emirleri karşılaması durumunda, ilk önce müşteri emirlerini gerçekleştirmek zorundadırlar. Piyasa üyelerinin kendi portföylerine yaptıkları işlemler ile doğrudan veya dolaylı olarak kendileriyle ilişkili kişi ve kurumlar adına yaptıkları işlemler, Piyasa üyelerinin kendi işlemi olarak değerlendirilir. Piyasa yapıcılığına ilişkin hususlar saklıdır Emir Yöntemleri İşlem sistemine girilecek emirlerde aşağıda belirtilen üç fiyat belirleme yönteminden birinin seçilmesi zorunludur. Tablo 18: Emir Yöntemleri, Türleri ve Süreleri Emir Yöntemleri Emir Türleri Emir Süreleri Limit (LMT) Kalanı Pasife Yaz (KPY) Seans (SNS) Piyasa (PYS) Gerçekleşmezse İptal Et (GIE) Günlük (GUN) Kapanış Fiyatından (KAP) Kalanı İptal Et (KIE) İptale Kadar Geçerli (IKG) Şarta Bağlı (SAR) Strateji Emirleri Tarihli (TAR) Limit (LMT) Limit emir, belirlenen limit fiyat seviyesine kadar işlem gerçekleştirmek için kullanılan emir yöntemidir. Bu yöntem kullanıldığında fiyat ve miktar girilmesi zorunludur Piyasa (PYS) Emrin girildiği anda ilgili sözleşmede piyasada bulunan en iyi fiyatlı emirden başlayarak emrin karşılanması amacıyla kullanılan emir yöntemidir. "Piyasa" yöntemi seçildiğinde ekranda oluşan En İyi Fiyat seçeneğinin işaretlenmesi durumunda ise emir sadece Piyasada o anda bekleyen en iyi fiyat seviyesindeki emirlerle eşleşir Kapanış Fiyatından (KAP) Gün sonunda ilan edilen uzlaşma fiyatı üzerinden işlem gerçekleştirmek amacıyla kullanılan emir yöntemidir. Uzlaşma fiyatı ilan edildikten sonra Kapanış Fiyatından emirler eşleşir. Alış ve satış tarafında bekleyen Kapanış Fiyatından emirler eşleştikten sonra kalan Kapanış Fiyatından emirler uzlaşma fiyatını karşılayan normal seans emirleri ile eşleşir. Kapanış fiyatından emirler sadece Kalanı Pasife Yaz emir türü ve Seans emir süresi kullanılarak sisteme iletilebilir. Eşleşmeyen kapanış fiyatından emirler seans sonunda iptal edilir. 61

72 8.3.6 Emir Türleri Yukarıda belirtilen emir yöntemlerinden biri belirlendikten sonra aşağıda açıklanan 4 emir türünden birinin seçilmesi gerekmektedir Kalanı Pasife Yaz (KPY) Emrin girildiği anda tamamının gerçekleşmesi esas olmakla birlikte, tamamının gerçekleşmemesi durumunda kalan miktarın maksimum pasif emir miktarına kadar olan kısmının, emrin yöntemine göre limit fiyatından ya da gerçekleştiği son fiyat üzerinden pasife limit emir olarak yazılması için kullanılan emir türüdür Gerçekleşmezse İptal Et (GIE) Girildiği anda, pasifte karşı tarafta bekleyen emirlerin durumuna göre emrin tamamının gerçekleşmesi, aksi takdirde tamamının iptal edilmesi için kullanılan emir türüdür Kalanı İptal Et (KIE) Girildiği anda, pasifte karşı tarafta bekleyen emirlerin durumuna göre emrin tamamının veya bir kısmının gerçekleşmesi, aksi takdirde gerçekleşmeyen kısmının iptal edilmesi için kullanılan emir türüdür Şarta Bağlı (SAR) Bu emir türü, ilgili sözleşmede gerçekleşen son işlem fiyatının, emrin aktivasyon fiyatına eşit ya da alış emirleri için daha yüksek ve satış emirleri için daha düşük olması durumunda, emrin işlem sisteminde aktif hale gelmesi amacıyla kullanılır. Şarta bağlı emir türünün kullanılması durumunda, emrin giriş yönteminin yanı sıra aktivasyon fiyatının belirtilmesi de zorunludur Strateji Emirleri İki veya daha fazla emirden oluşan ve belirli bir alım satım stratejisi içeren emir grubuna strateji emirleri adı verilir. İşlem sisteminde üç farklı strateji emri bulunmaktadır: a) Hepsi veya Hiçbiri (AON-All or None): Birbirine bağlı olarak verilen emirlerin hepsinin aynı anda gerçekleşmesi şartı bulunan emirlerdir. Bu strateji emri bir seferde en fazla altı emirden oluşabilir. Sadece Seans ve Günlük emir süresi kullanılarak işlem sistemine iletilebilirler. Bir Hepsi veya Hiçbiri strateji emir grubuna bağlı emirlerin hepsinin aynı hesap adına ve farklı sözleşmelerde girilmesi zorunludur. Bu emirler, emir defterinde görünmezler. b) Biri Diğerini İptal Eder (OCO-One Cancels the Other): Birbirine bağlı olarak girilen emirlerden sadece birisinin gerçekleşmesinin istenmesi durumunda kullanılan emir 62

73 türüdür. Girilen emirlerden biri gerçekleşirse, diğeri işlem sistemi tarafından otomatik olarak iptal edilir. Bu emirler, emir defterinde görünmezler. c) Biri Diğerini Aktive Eder (ATO-One Activates the Other): Bir emrin ve bu emir gerçekleştiğinde Piyasaya iletilmek istenen ikinci bir emrin aynı anda işlem sistemine girilebildiği emir türüdür. İlk emir gerçekleştiğinde, ikinci emir işlem sistemi tarafından otomatik olarak aktif hale getirilir. Aynı grup içerisindeki strateji emirleri işlem sisteminde aynı strateji emir numarası altında izlenir. Strateji emirleri, diğer emirler ve strateji emirleri ile eşleşebilir. Sadece Hepsi veya Hiçbiri strateji emirleri diğer bir Hepsi veya Hiçbiri strateji emri ile eşleşemez Emir Süreleri Emir girişinde emrin sistemde geçerli olacağı süreye ilişkin aşağıda yer alan dört seçenekten birinin seçilmesi gerekmektedir Seans Emri (SNS) Emir, sadece girildiği seansta geçerlidir. Seans sonuna kadar eşleşmezse işlem sistemi tarafından otomatik olarak iptal edilir Günlük Emir (GUN) Emir, girildiği günde geçerlidir. Gün sonuna kadar eşleşmezse işlem sistemi tarafından otomatik olarak iptal edilir İptale Kadar Geçerli Emir (IKG) Emir, girildiği seanstan itibaren iptal edilene kadar geçerlidir. Bu emir süresi seçildiğinde, emrin iptal edilmediği ve eşleşmediği durumda, emir sözleşmenin vade sonuna kadar geçerli olur ve vade sonunda işlem sistemi tarafından otomatik olarak iptal edilir Tarihli Emir (TAR) Emir, işlem sistemine girilirken belirtilen tarihe kadar geçerlidir. Belirtilen tarihe kadar eşleşmezse ya da iptal edilmezse, bu tarihte gün sonunda işlem sistemi tarafından otomatik olarak iptal edilir. İşlem sisteminde, sözleşmenin vade sonundan daha ileri bir tarih girilmesine izin verilmez. SNS ve GUN emir tipleri için günlük fiyat değişim limitleri geçerlidir. IKG ve TAR emir tipinin seçilmesi durumunda, günlük fiyat değişim limitlerinin dışında emir girilebilir. Bu tip emirler fiyat değişim limitlerine dahil olduklarında işleme konu olurlar. 63

74 8.3.8 Maksimum Emir Büyüklükleri Emir girişinde işlem sistemi tarafından fiyat ve miktar kontrolü yapılır. İlgili seans özelliklerine uygun olmayan emirler işlem sistemine girilemez. Maksimum emir büyüklükleri, işlem yapılan pazarlara ve dayanak varlığın son seans ağırlıklı ortalama fiyatına (AOF) veya kapanış fiyatına (değerine) göre belirlenmektedir. Maksimum emir miktarı pay vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri için seans ağırlıklı ortalama fiyatına, diğer vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri için ise kapanış değerine göre belirlenmektedir. Maksimum emir miktarı işlem sistemine girilen tüm emir tipleri için kontrol edilir. Piyasada uygulanacak minimum ve maksimum emir büyüklükleri aşağıdaki tablodaki gibidir: Tablo 19: Pay Senedi Sözleşmelerinde Emir Büyüklükleri Pazar Dayanak Varlık AOF (Kapanış Değeri) <25 TL Ana Pazar (Minimum Emir Miktarı) 1 1 Dayanak AOF Ana Pazar (Maksimum Emir Miktarı) Özel Emir ve Özel Emir İlan Pazarları Min. Emir Miktarı Özel Emir ve Özel Emir İlan Pazarları Maks. Emir Miktarı Varlık (Kapanış Değeri) >=25 TL Dövize ve altına dayalı sözleşmelerde ana pazar maksimum emir miktarı 5.000, endeks ve diğer sözleşmelerde adettir. Özel emir ve özel emir ilan pazarında minimum emir miktarları dövize ve altına dayalı sözleşmelerde 5.000, endeks ve diğer sözleşmelerde adettir. Tüm sözleşmelerde özel emir ve özel emir ilan pazarı maksimum emir miktarı, özel emir ve özel emir ilan pazarı minimum miktarının iki katıdır Emir Düzeltme İşlem sisteminde bekleyen açık emirler ya da kısmi olarak gerçekleşmiş olan emirlerin gerçekleşmeden bekleyen kısımları istenildiği anda ilgili üye tarafından değiştirilebilir. Üye temsilcileri kendi emirlerini, üye yönetici temsilcileri ise üyeye ait tüm emirleri değiştirebilirler. İşlem sisteminde emrin bazı unsurları asli kabul edilerek değiştirilemezken, bazı unsurlarında değişiklik yapılabilir. Aşağıdaki tabloda emrin unsurlarında değişiklik yapılabilen alanlar ve yapılan değişiklikler dolayısıyla emrin zaman önceliğinin korunup korunmadığı gösterilmektedir: Tablo 20: Emir Düzeltmede Yapılabilecek Değişiklikler ve Zaman Önceliğine Etkisi Alan Değiştirilebilir Zaman Önceliği Korunur Pazar Hayır - Sözleşme Hayır - 64

75 Alan Değiştirilebilir Zaman Önceliği Korunur Hesap Hayır - Pozisyon Kapatma Evet Evet Emir Yöntemleri Sadece limit emirler piyasa emrine Hayır (LMT/PYS/KAP) dönüştürülebilir. Fiyat Evet Hayır En İyi Fiyat Limit emir piyasa emrine değiştirilirken Evet işaretlenebilir. Piyasa/şarta bağlı emirler, en iyi fiyatlı olarak değiştirilebilir. Miktar Sadece azaltılabilir Evet Emir Türleri Hayır - (KPY/GIE/KIE/SAR) Aktivasyon Fiyatı Evet Aynı aktivasyon fiyatında bekleyen diğer emirler arasında son sıraya yerleştirilir. Süre Evet Evet Tarih Evet Evet Temsilci Referansı Evet Evet Açıklamalar Evet Evet IKG ya da TAR emir tipleri, seanstan önce işlem yapılmayan dönemde de değiştirilebilir. Ancak bu dönemde fiyat değişiklikleri sadece daha kötü fiyata doğru yapılabilir. Hepsi veya Hiçbiri strateji emir grubuna bağlı emirler değiştirilemez, ancak iptal edilebilirler Emir İptali İşlem sisteminde açık olarak bekleyen emirler ya da kısmi olarak gerçekleşmiş olan emirlerin gerçekleşmemiş olarak bekleyen kısımları emri giren üye tarafından iş akışında belirtilen süreler içerisinde iptal edilebilir. Üye temsilcileri kendi emirlerini, üye yönetici temsilcileri üyeye ait tüm emirleri, yetkili Borsa personeli ise işlem sistemindeki tüm emirleri iptal edebilir. Üye temsilcileri tarafından iptal edilen emirlerin parasal büyüklüğü üzerinden ilgili üyelerden İradi Emir İptal Ücreti alınır. Bu şekilde iptal edilen emirlerin parasal büyüklüğünün aylık olarak ilgili üye tarafından gerçekleştirilen aylık işlem hacmine oranının %50 yi aşması durumunda aşan kısmın parasal büyüklüğünün yüzbinde 1 i İradi Emir İptal Ücreti olarak Borsaya ödenir. Parasal büyüklüğün ve işlem hacminin hesaplanmasında emrin fiyatı esas alınır. Yabancı para birimi cinsinden işlem gören sözleşmelere ilişkin hesaplamalarda döviz kuru bilgisi de kullanılır. 65

76 BIST 30 Endeks Vadeli İşlem Sözleşmeleri dışındaki sözleşmelerde piyasa yapıcı olan üyeler için piyasa yapıcı olunan sözleşmelerdeki emir iptalleri İradi Emir İptal Ücreti hesaplamasından muaf tutulur. Herhangi bir dayanak varlıkta sicil bazında pozisyon limitini aşan hesaplara ait emirler ve dayanak varlık bazında piyasadaki toplam açık pozisyon limitinin aşılması durumunda tüm hesapların ilgili sözleşmelerdeki emirleri işlem sistemi tarafından iptal edilir. Riskli duruma gelen hesaplara ait açık emirler, risk azaltıcı olup olmadığına bakılmaksızın işlem sistemi tarafından iptal edilir. Riskli hesabın göndermiş olduğu emirler, seans sona erdiğinde ya da seans ara verildiğinde kontrolde statüsünde ise iptal olur. Piyasada işlem yapma yetkileri geçici olarak kaldırılan veya kapatılan üyelere ait IKG ya da TAR tipli emirler, Borsa tarafından başka bir uyarıya gerek kalmaksızın işlem sisteminden silinir. İradi emir iptalleri dışındaki emir iptallerinden ve özel emir pazarındaki iptallerden emir iptal ücreti alınmaz. 8.4 HATALI İŞLEM DÜZELTMELERİ Üyeler tarafından hesap numarası hatalı olarak girilen emirler sonucunda hatalı olarak gerçekleşen işlemlere ilişkin düzeltme işlemleri ilgili üyenin/üyelerin yönetici temsilcisi yetkisindeki kullanıcısı tarafından işlem terminalleri üzerinden gerçekleştirilir. Hatalı işlem düzeltmesi, hatalı girilen hesapta oluşan pozisyonların ya da pozisyon kapatmaların, yönetici temsilci yetkisine sahip kullanıcı tarafından işlem terminalleri üzerinden başka bir hesaba taşınmasına imkan veren yeni işlemlerin oluşturulması ve varsa açık emirlerin ilgili hesaba aktarılması işlemidir. Pozisyon transferi işlemlerine ilişkin hükümler saklı kalmak üzere, farklı üyeler nezdindeki hesaplar arasında hatalı işlem düzeltmesi gerçekleştirilemez. Bir emire ait gerçekleşen tüm işlemler bir bütün olarak düzeltilebilir, parçalı olarak düzeltme yapılamaz. Önceki işlem günlerine ait işlemlere ilişkin olarak sistemde hatalı işlem düzeltmesi gerçekleştirilemez. Aynı iş gününe ait işlemlerde ise gün sonunda uzlaşma fiyatlarının ilan edildiği andan sonra hatalı işlem düzeltmesi yapılamaz. Hatalı girilen hesap ve/veya transfer edilecek hesap riskli durumdaysa ya da durdurulmuşsa hatalı işlem düzeltmesi yapılamaz. Hatalı işlemin girileceği sözleşme, sözleşmenin işlem gördüğü pazar, piyasa, sözleşmeye ilişkin dayanak 66

77 varlık durdurulmuşsa hatalı işlem düzeltmesi yapılamaz. Özel emir sonucu oluşan işlemler, hatalı işlem düzeltmesine konu olamaz. Hatalı işlem düzeltmesi nedeni ile ilgili hesaplarda meydana gelebilecek teminat eksikliklerinin giderilmesinde sorumluluk, hatalı işlem düzeltmesi talebinde bulunan üyeye aittir. Üyenin genel iş kuralları dışında herhangi bir nedenden dolayı hatalı işlem düzeltmesi yapamaması halinde, hatalı işlem düzeltmesine ilişkin taleplerin, hatalı işleme neden olan emri veren üye tarafından aynı gün seans saatleri içerisinde Ek-1 de örneği verilen form ile Borsaya iletilmesi esastır. Hatalı işlem düzeltmesi, hatalı gerçekleşen işlem fiyatı üzerinden yapılır. Hatalı işlem düzeltmelerinde düzeltilen işlem için alınan borsa payı yanında işlemin parasal tutarının % 0,01 i oranında hatalı işlem düzeltme ücreti alınır. İşlemin parasal tutarının hesaplanmasında işlemin fiyatı esas alınır. 8.5 İŞLEMLERİN DURDURULMASI Borsa İstanbul Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasasında işlemler, piyasada ve sözleşmelerde olmak üzere iki şekilde durdurulur Piyasada İşlemlerin Durdurulması Piyasada tüm pazarlardaki işlemler, Borsa Genel Müdürlüğünün kararıyla, herhangi bir işlem gününde sürekli veya geçici olarak durdurulabilir. Aynı şekilde işlemlerin tekrar başlatılması için de Borsa Genel Müdürlüğünün kararı gereklidir. Olağan dışı gelişmelerin meydana gelmesi halinde, Piyasanın üç güne kadar kapatılmasına Borsa Genel Müdürlüğü yetkilidir. Üç günü aşan süreler için Borsa İstanbul Yönetmeliğindeki ilgili hükümler çerçevesinde uygulama yapılır Sözleşmelerde İşlemlerin Durdurulması Piyasada işlem gören sözleşmelere dayanak teşkil eden bir varlığın spot piyasa işlemlerinin durdurulması veya endeks sözleşmelerinde endeks değerlerinin hesaplanamaması veya sisteme aktarılamaması ya da veri yayınının yapılamaması halinde, ilgili varlığa dayalı sözleşmeler aynı anda işlem sistemi tarafından otomatik olarak veya Borsa Genel Müdürlüğü kararı ile durdurulabilir. Söz konusu sözleşmelerin yeniden işleme açılış zamanı Piyasaya duyurulur. Sözleşmelerin işleme açılış zamanı Borsa Genel Müdürlüğü tarafından dayanak varlığın işleme açıldığı andan farklı olarak belirlenebilir. 67

78 Borsa Genel Müdürlüğü sözleşmelere ait işlemleri en fazla 5 işlem günü için durdurabilir. 5 işlem gününü aşan süreler için Yönetim Kurulu karar verebilir. Yönetim Kurulunun işlemleri geçici olarak durdurulan dayanak varlıkla ilgili olarak belirsizlik halinin giderilmesi için ilgili şirkete ek süre vermesi durumunda, ilgili sözleşmelerin pazarları sürekli olarak işleme kapatılır. Bu durumda Yönetim Kurulu takas ve teslimata ilişkin takip edilecek yöntemi belirler. Piyasada, dayanak varlığın işleme açık olduğu dönemler içinde ilgili sözleşmelerin de işleme açık olması esas olmakla beraber, Borsa Genel Müdürlüğü sözleşmelerin işleme açık veya kapalı olma halini dayanak varlıktan farklı olarak belirleyebilir. 8.6 İŞLEMLERİN İPTALİ Piyasada oluşan fiyatlar üzerinden gerçekleşen işlemler, Borsa İstanbul Yönetmeliğinde belirtilen nedenler ve/veya olağanüstü durumların ortaya çıkması ile, bu durumları gidermeye yönelik olarak Yönetmelik çerçevesinde alınacak tedbirlerin yetersiz kalması halinde Borsa Başkanlığı tarafından iptal edilebilir. 8.7 İŞLEMLERİN BİLDİRİMİ VE İŞLEM BİLGİLERİNİN İLANI Piyasada gerçekleşmiş olan işlemlerin teyidi seans süresi boyunca ilgili işlem sistemi ekranlarından sürekli yapılabileceği gibi, seans sonunda Piyasa üyelerine yazılı ve/veya elektronik ortamda verilebilir. 68

79 9 DİĞER HUSUSLAR 9.1 BORSANIN YETKİLERİ Yönetmelik ve diğer düzenlemelerde yer alan yetkileri saklı kalmak üzere Borsa Genel Müdürlüğü, piyasanın etkin, dürüst ve güvenilir bir şekilde çalışmasını sağlamak amacıyla veya olağanüstü fiyat ve miktar hareketleri, yapay fiyat oluşumu ve benzeri etkilere sahip durumlarda gerekli gördüğünde; a) Fiyat sabitleme seansı düzenlemeye, b) Fiyat hareketlerine ve işlem miktarlarına bağlı olarak seansa belirli bir süre ara vermeye, c) Özel Emirler Pazarı ve Özel Emir İlan Pazarını işleme açıp açmamaya, d) Emir yöntemlerine, türlerine ve sürelerine kısıtlama getirmeye, e) Bekleyen emirlerin tamamını veya bir kısmını iptal etmeye, f) Üyelerin kullanabilecekleri kullanıcı terminali ile bağlantı sayısı ve kapasitesine kısıtlama getirmeye veya kullanımlarını durdurmaya, g) Yayınlanacak verilerin kapsamını değiştirmeye, h) Günlük iş akışında belirtilen saatleri, seans ve takas süresini, uzlaşma fiyatının açıklanma zamanını değiştirmeye yetkilidir. Borsa Genel Müdürlüğü, yukarıda sayılan işlemleri önceden bildirimde bulunmaksızın gerçekleştirebilir. 9.2 HESAPLARIN AYRIŞTIRILMASI Üyeler, tutacakları defter, belge ve kayıtlarda, her müşterinin haklarını, yükümlülüklerini ve varlıklarını, kendilerinin ve diğer müşterilerinin haklarından, yükümlülüklerinden ve varlıklarından ayrı olarak izlerler. Takas Merkezinde açılacak hesaplarda, müşteri varlıklarının, pozisyonlarının ve teminatlarının ayrı ayrı izlenmesi zorunlu kılınabilir. 9.3 POZİSYONLARIN BİLDİRİMİ Üyelerin, Borsa tarafından belirlenen şekil ve sürelere uygun olarak müşterilerinin ve kendilerinin Piyasada aldıkları pozisyonları Borsa ve/veya Takas Merkezine bildirmeleri talep edilebilir. 69

80 9.4 MÜŞTERİLERİN RİSKLER HAKKINDA BİLGİLENDİRİLMESİ Sermaye Piyasası Kurulunun, Seri V, No 46 sayılı Aracılık Faaliyetleri ve Aracı Kuruluşlara İlişkin Esaslar Hakkında Tebliğ i çerçevesinde Piyasa üyeleri, müşterileri için herhangi bir işlem gerçekleştirmeden ve sözleşme imzalamadan önce, söz konusu işlemlerin risklerini belirten bir açıklama yapmak, bu açıklamaları yaparken içeriği Kurulca belirlenen Türev Araçlar Risk Bildirim Formu nu kullanmak ve bu formun bir örneğini müşterilerine vermek zorundadırlar. 9.5 ÜYELERİN MÜŞTERİ HESAPLARINI İZLEMEYE İLİŞKİN YÜKÜMLÜLÜKLERİ Üyeler, müşteri hesaplarını her gün güncellemek ve müşterilerine gerekli teminat tamamlama çağrılarını yapmak, gerekli teminatı yatırmayan müşterilerin pozisyonlarını işleme tabi tutmakla yükümlüdürler. 9.6 FAALİYETLERİ DURDURULAN ÜYELER VE İŞLEM YASAĞI GETİRİLEN YATIRIMCILAR Faaliyetleri geçici veya sürekli olarak durdurulan üyelerin taşıdıkları pozisyonların tasfiyesi veya başka üyelere transfer edilmesi ile işlem yasağı getirilen yatırımcıların pozisyonlarını kapatmaya ilişkin esaslar Borsanın uygun görüşü alınarak Takas Merkezi tarafından belirlenir. 9.7 BORSA NEZDİNDEKİ PİYASA, PAZAR, PLATFORM VE SİSTEMLER ARASINDA BORÇ VE ALACAK MAHSUBU Sözleşmeye taraf olan üyelerin mevcut diğer piyasa, pazar, platform ve sistemlere ait takas bakiyeleri de, mevcut sözleşmelere ilişkin takas yükümlülüklerinin yerine getirilebilmesi için kullanılabilir. Sözleşmelerden doğan borç ve alacaklar diğer piyasa, pazar, platform ve sistemlerden doğan aynı nitelikteki borç ve alacaklarla mahsup edilebilir. Mahsup işlemlerine ilişkin esaslar Borsanın uygun görüşü alınarak Takas Merkezi tarafından belirlenir. 9.8 OLAĞANÜSTÜ DURUMLAR VE DEĞİŞİKLİKLER Piyasada işlemlerin düzenli ve güvenilir bir şekilde gerçekleşmesini engelleyen veya engelleyebilecek tüm işlemler ve gelişmeler ile, beklenmedik diğer olaylar olağanüstü durum olarak kabul edilir. Olağanüstü durumların vukuu halinde, Piyasanın düzenli ve 70

81 güvenilir bir şekilde işlemesini sağlamaya yönelik tedbirler alınır. Aşağıdaki durumlar olağanüstü durumlara örnek olarak verilebilir: a) Yapay fiyat ve piyasa oluşturulmasına yönelik Borsa İstanbul Yönetmeliğinin 24 üncü maddesinde belirtilen hallerden herhangi birinin var olduğunun tespit edilmesi, b) Sözleşmelerin düzenli olarak ifa edilmesini engelleyebilecek şekilde, bir veya birlikte hareket eden birden fazla kişi ve/veya kurumun sözleşmelerde teslim edilebilir dayanak varlığa oranla fiyatları etkileyebilecek büyüklükte pozisyon alması veya dayanak varlıkta fiyatları etkileyebilecek bir kontrole sahip olması, kısa pozisyon sahiplerinin çok yüksek bir fiyat farkı ödemeksizin pozisyonlarını kapatacak istekli karşı taraf bulamamaları veya kısa pozisyon sahiplerinin yüksek fiyat ödemek suretiyle pozisyonlarını kapatmak zorunda kalmaları, c) Ödeme sisteminde oluşacak aksaklıklar, üyeler ve açık pozisyon taşıyan müşteriler hakkında iflas davası açılması ve bu davaların makul bir süre içinde kapatılmasının mümkün görülmemesi veya üyelerin geniş çaplı temerrüde düşmesi, kamu kuruluşları veya hükümetler tarafından alınan ve Piyasada işlem gören sözleşmeleri doğrudan etkileyen kararlar gibi Piyasada gerçekleşen sözleşmelerin ifasını ve Piyasa işlemlerini önemli derecede etkileyen işlem ve olayların meydana gelmesi, d) Kötü hava şartları, deprem, yangın, su basması, savaş, terör saldırıları, elektrik kesintisi, iletişim hatlarında ve/veya bilgisayar sistemlerinde meydana gelen arızalar, takas sisteminin gecikmesi, verilerin işlenmesinde güçlüklerin ortaya çıkması nedeniyle Piyasa işlemlerinde aksama meydana gelmesi, e) Fiziki teslim öngörülen sözleşmelerde, sözleşmenin vadesinde teslim edilecek dayanak varlığın miktarının kısıtlı olması. Olağanüstü durumun niteliğine göre Borsa tarafından bunlarla sınırlı olmaksızın aşağıdaki tedbirlerden biri veya birkaçı birlikte alınabilir: a) Piyasa üyelerinin mali yükümlülükleriyle ilgili şartları değiştirmek, b) İşlemlerin sadece mevcut pozisyonların kapatılmasına yönelik olarak yapılmasını istemek, c) Sözleşmelerin vade tarihini değiştirmek, d) Uzlaşma yöntemi ve şartlarını değiştirmek e) Günlük fiyat değişim limitlerini değiştirmek, f) Açık pozisyonların kapatılmasını istemek ve sözleşmenin uzlaşma fiyatını belirlemek, g) Seansın açılış ve kapanış saatlerini değiştirmek, işlemleri durdurmak veya kısıtlamak, 71

82 Olağanüstü durumun niteliğine göre Borsanın uygun görüşü alınarak Takas Merkezi tarafından bunlarla sınırlı olmaksızın aşağıdaki tedbirlerden biri veya birkaçı birlikte alınabilir: a) Takas üyelerinin mali yükümlülükleriyle ilgili şartları değiştirmek, b) Yeni pozisyon ve kullanım limitleri belirlemek, c) İlave teminat talep etmek, d) İlgili teminatlar dahil olmak üzere açık pozisyonların başka bir üyeye aktarımını istemek e) Teslim tarihi ve/veya teslim şartlarını değiştirmek, f) Takas ve kullanım süresi ile şartlarını değiştirmek. Bu madde uyarınca üyeden veya bir müşterisinden yapılması istenen işlemlerin Borsa veya Takas Merkezi tarafından belirlenen süre içerisinde yapılmaması durumunda, Borsa veya Takas Merkezi tarafından yerine getirilmesi mümkün olan işlemler, başkaca bir bildirime gerek olmaksızın Borsa veya Takas Merkezi tarafından re sen yerine getirilir. Olağanüstü durumlarda uygulanan tedbirler Kurula bildirilir. 9.9 PİYASA GÖZETİMİ Borsa, Piyasa işlemlerini ve Piyasa işlemlerinin spot piyasa işlemleriyle olan etkileşimini dikkate alarak; Piyasada işlemlerin şeffaf, düzenli ve dürüst bir şekilde gerçekleşmesini sağlamak amacıyla gerekli Piyasa gözetim altyapısını oluşturur. 72

83 10 KULLANICI EKRANLARI İşlem sistemine erişebilme ve sistemi kullanabilme yetkisine sahip üye temsilcileri farklı yetki seviyelerinde belirlenebilmektedir. Piyasa açılışı aşamasında bir üyenin bildirmiş olduğu üye temsilcileri için Borsa İstanbul Yatırım Kuruluşları ile İlişkiler Müdürlüğünden kullanıcı adı ve şifresi verilir. Sistemdeki temsilci tipleri yönetici temsilciler, normal temsilciler, sadece sorgu yapabilen temsilciler ve piyasa yapıcı temsilcilerdir. Üyenin talebi doğrultusunda, hangi kullanıcının yetkisinin ne olacağı Borsa tarafından sisteme tanımlanır. Yönetici temsilci sistemin kendisine tanıdığı hak sayesinde, üyenin tüm alt hesaplarına ait detay bilgilere ulaşabilmekte ve firmasına ait müşteri hesaplarını tek tek istediği temsilciye tahsis edebilmekte iken, normal temsilcinin böyle bir yetkisi bulunmamaktadır. Emirlerin sisteme girilebildiği kullanıcı ekranlarının başlıca işlevleri aşağıda belirtilmiş olup, kullanıcı ekranlarının başlıca fonksiyonları izleyen bölümlerde detaylı olarak verilmektedir. - Emir girişi, emir iptali, emir değişikliği, - Piyasadaki dayanak varlıklar, sözleşmeler, emirler, gerçekleşen işlemler ve benzeri bilgi ve istatistiklerin takibi, - Kendi pozisyonlarının ve hesap risk durumunun takibi, - Kullanıcının yetkisi varsa işlem onayı, - Piyasadaki işlemler ile işlem yapılan hesaplara ait bilgilerin sorgulanması, - Kullanıcıya özel bir takım uyarı parametreleri belirleme, - Ekranda görüntülenen bilgilerin yazıcı aracılığıyla dökümü, - Borsa İstanbul bünyesindeki diğer piyasalarla kurulan eşanlı iletişim sayesinde spot piyasalara ilişkin bilgilerin takibi, - Microsoft Excel programına veri aktarımı, - Kullanıcılar arası iletişim ve haberleşme EMİR GİRİŞ EKRANLARI Emir giriş ekranlarından normal emir, özel emir ve ilan pazarı emri girilebilmekte, girilen emirler düzeltilebilmekte ve iptal edilebilmektedir. 73

84 Şekil 4: Kullanıcı Ekranındaki Kısayol Tuşları ile Emir Giriş Ekranlarına Erişim ikon tıklandığında alış emri ekranına erişilir. ikon tıklandığında satış emri ekranına erişilir. Şekil 5: Alış ve Satış Emri Giriş Ekranları Şekil 6: Kullanıcı Ekranındaki Emir Menüsü Vasıtasıyla Emir Girişi 74

85 Emir girişi menüsünün alt menüsünde alış, satış, strateji ve toplu emir girişi yapılabilmektedir. Yönetici üye temsilcisi tarafından aynı menü başlığı altından yönetici üye temsilcisi olmayan diğer üye kullanıcılarına hesap atanabilmekte ve hesapları kullanan üye temsilcileri sorgulanabilmektedir SORGU EKRANLARI Piyasa kullanıcıları, sorgu ekranları vasıtasıyla piyasaya ilişkin verileri, kendi girdikleri emirleri, gerçekleştirdikleri işlemleri, pozisyonlarını ve benzeri bilgileri takip edebileceklerdir. Sorgu menülerinde başlıca aşağıdaki tabloda verilen sorgu seçenekleri bulunmaktadır. Tablo 21: Sorgu Seçenekleri Sorgular Sütun Başlıkları Sözleşmeler Sözleşmeler Yeni Sözleşme Sıralaması Sözleşmeler Hızlı Erişim Emirler Özel Emirler (ilk etapta pasif) Özel Emir İlanları (ilk etapta pasif) Tüm İşlemler İşlemler Fiyat Baz Ekranı Emir Baz Ekranı Kapanış Fiyatından Emir Baz Ekranı Pozisyon Bilgileri Aktivite Bilgileri Hesap Bilgileri Sözleşme-Pazar Bilgisi Enstrüman Bazında Özet İşlem İstatistikleri Sözleşme Tipi İstatistikleri Son Fiyat Sabitleme Seansı Fiyat Sabitleme Seansları (Özet) Seans Tanımlamaları Diğer Sorgular Sütun Başlıkları Pazarlar Piyasalar Sözleşme Tipleri Enstrümanlar Dayanak Varlıklar Üyeler Kullanıcılar Para Birimleri Döviz Kurları Değişim Listesi Emir Detayları Emir Yöntemleri Teorik Fiyat Hesaplaması Pazar Bazında Özet Sözleşmeler Ekranı Sözleşmeler ekranı, kullanıcılar tarafından seçilmiş tüm sözleşmeleri gösterir. Kullanıcılar, mevcut sözleşmeler sorgu ekranının yanısıra çok farklı kriterleri (açık pozisyon, emir, durum, standart, vade vb.) kullanarak filtreleme yapma olanağı sunan yeni sözleşmeler 75

86 sorgu ekranını da kullanarak sözleşmeler ekranında görüntülenecek sözleşmeleri seçebilirler. Şekil 7: Sözleşmeler Sorgu Ekranı Şekil 8: Yeni Sözleşmeler Sorgu Ekranı Sorgu sonrası gelen sözleşmeler listesinde her satır bir sözleşmeyi göstermekte olup, sözleşme özellikleri sütunlarda yer alır. 76

87 Şekil 9: Sözleşmeler Ekranı Sözleşmeler sorgusu sonrası gelen ekranda aşağıdaki bilgilerin yer aldığı çok detaylı bir tabloya erişilmektedir. Tablo 22: Sözleşmeler Sorgusunda Yer Alan Bilgiler Sütun Başlıkları Sözleşme Kodu Satış Emri Sayısı Minimum Fiyat Adımı Sözleşmenin İşlem Gördüğü Pazar Önceki Uzlaşma Fiyatı Açık Emir Sayısı Sözleşmenin Durumu Açık/Durdurulmuş İşlem Miktarı (Seans) Emir Sayısı İşlemlerin Gerçekleştiği Seans İşlem Hacmi (Seans) Sözleşmenin Adı Bekleyen Alış Emri Fiyatı İşlem Miktarı (Lot-Seans) Açıklamalar Bekleyen Satış Emri Fiyatı İşlem Adedi (Seans) Nominal Değer Son İşlem Fiyatı Açılış Fiyatı Kazançlar Uzlaşma Fiyatı En Yüksek Fiy. (Seans) Put/Call Açık Pozisyon Sayısı En Düşük Fiy. (Seans) Kullanım Fiyatı Alış Derinliği (EİF) Seans Ağ.Ort.Fiyat Standart/Standart Olmayan Satış Derinliği (EİF) Seans Bitimi Önc.Son İşl.Fiyatı Standart/Standart Olmayan No Alış Derinliği (Toplam) Dayanak Varlık Fiyatı Vade Tarihi Satış Derinliği (Toplam) Teorik Fiyat Durdurulma Nedeni En İyi Alıştaki Emir Sayısı (%) Temettü Oranı M2 Prim Hacmi (Seans) 77

88 En İyi Satıştaki Emir Sayısı Alış Emri Sayısı Sözleşmede Girilebilecek En Düşük Fiyat Sözleşmede Girilebilecek En Yüksek Fiyat Opsiyon Tipi (A/E) Uzlaşma Tipi Sözleşmeler ekranında, seçilen herhangi bir sözleşme üzerindeyken farenin sağ tuşuna tıklandığında, açılan alt menüden, menü çubuğunda bulunan ve aşağıdaki ekran örneğinde görülen fonksiyonlara hızlı bir şekilde ulaşmak mümkündür. Şekil 10: Sözleşmeler Ekranında Hızlı Emir Giriş ve Sorgu Fonksiyonu Emirler Ekranı Kullanıcılar girdikleri emirlerin takibini Emirler sorgu ekranından yapabilmektedirler. Söz konusu sorgu sonrası gelen ekranda aşağıdaki bilgiler bulunmaktadır. Tablo 23: Emirler Sorgusunda Yer Alan Bilgiler Sütun Başlıkları Emir No Görünen Kalan Miktar Kullanıcı Kodu Sözleşme Kodu Gizli Miktar Üye Adı Pazar Adı Hesap No Strateji Kodu 78

89 Alış/Satış Emir Tipi Aktivasyon Fiyatı Emir Durumu Poz.Kapatma (E/H) Operatör Kodu Emir Fiyatı Değer Açıklama Emir Miktarı Vade Sonu Seans Karşılanan Miktar Saat İptal Nedeni Girilen Miktar Temsilci Referansı Prim Değeri Kalan Miktar Emir Takip Sorgu sonrası gelen emirler ekranındayken istenen emrin sırası üzerine gidilip, farenin sağ tuşuna tıklandığında emirlerde düzeltme, iptal, onay ve aşağıda görülen diğer fonksiyonlara erişilmektedir. Şekil 11: Emirler Sorgu Ekranı 79

90 İşlemler Ekranı Gerçekleşen işlemlerle ilgili bilgilere Tüm İşlemler ve İşlemler sorgu ekranlarından erişilebilmektedir. Tüm İşlemler sorgusu ile Pazar bazında seçilen bir sözleşmede gerçekleşen tüm işlemlerin detay bilgileri görülebilir. Şekil 12: Tüm İşlemler Sorgu Ekranı İşlemler sorgusu ise, kullanıcının tüm pazarlarda gerçekleştirdiği kendi işlemlerine ilişkin detayları ekrana getirmektedir. Şekil 13: İşlemler Sorgu Ekranı Pozisyon Bilgileri Ekranı Bu sorgu ile Hesap (saklama/işlem), Hesap Tipi (global, portföy, müşteri, piyasa yapıcı) ve Üye bazında her bir sözleşmedeki pozisyon bilgilerine ulaşılabilir. 80

91 Pozisyon Bilgileri sorgusu, saklama hesabının sözleşme bazındaki pozisyonlarını gösterir. Saklama hesabı seçilerek doğrudan sorgu yapılabileceği gibi, işlem hesabı seçilerek işlem hesabının bağlı olduğu saklama hesabının pozisyonları da sorgulanabilir. En fazla 5 hesap seçilerek hesapların tüm sözleşmelerdeki pozisyonları sorgulanabilirken, sözleşme seçildiğinde o sözleşmedeki tüm hesapların pozisyonları sorgulanabilmektedir. Şekil 14: Hesap Pozisyonu Sorgu Ekranı Sorgu ekranında aşağıdaki bilgilere erişilebilmektedir: Tablo 24: Hesap Pozisyon Sorgusu Sütun Başlıkları Üye Hesap Tipi Açık Pozisyon Toplamı İşlem Hesabı Kodu* Risk Durumu Net Pozisyon Saklama Hesabı Üyesi* Sözleşme Kodu Açık Pozisyon Değişimi Takas Üyesi Uzun Pozisyon Toplamı Hesap Durumu Saklama Hesabı No Kısa Pozisyon Toplamı *Saklama hesabı bazında pozisyon sorgu ekranında bulunmaz 81

92 Şekil 15: Saklama Hesabı Pozisyon Durumu Ekranı Risk durumu sütununda, risk seviyeleri 0, 1, 2 ve 3 şeklinde gösterilmektedir Aktivite Bilgileri Aktivite bilgileri sorgusu ile kullanıcı, işlem hesabı bazında bir sözleşmeye ait ya da üye bazında bir/tüm sözleşmelerde gerçekleştirilen alım satım bilgilerine ulaşabilir. Şekil 16: Hesap Aktivite Sorgu Ekranı 82

93 Sorgu sonrasında aşağıdaki bilgilere ulaşılmaktadır. Tablo 25: Hesap Aktivite Sorgusu İçeriği Sütun Adı Üye Net Miktar Hesap Durumu* Sözleşme Alış Değeri Hesap Risk Durumu* Satış Değeri Saklama Hesabı Üyesi* İşlem Hesabı Tipi* Alış Miktarı İşlem Hesabı* Satış Prim Değeri Satış Miktarı Saklama Hesabı* Alış Prim Değeri *Üye Bazında Aktivite Bilgileri ekranında yer almamaktadır. Şekil 17: Üye Aktiviteleri Sorgusu İşlem İstatistikleri Ekranı İşlem istatistikleri sorgusu ile pazar, sözleşme ve sözleşme tipi bazında piyasa bilgilerine erişilebilmektedir. 83

94 Şekil 18: İşlem İstatistikleri Sorgu Ekranı Sorgu sonrası gelen ekranda başlıca aşağıdaki bilgiler verilmektedir: Tablo 26: İşlem İstatistikleri Sorgusunda Yer Alan Bilgiler Sütun Başlıkları Sözleşme Kodu En Yüksek Fiy. (Gün) Önceki Gün AOF Pazar Adı Önceki Seans AOF Bugünkü Açık Poz.Değ. Seans İçi Değ. Seans Açık Poz.Değ. Açılış Önc./Sabit.Fyt Seans % Değ. En Düşük Fiyat (Gün) Tarihsel En Düşük Son İşlem Miktarı Bugünkü İşlem Mik. Tarihsel En Yüksek Son İşlemHacmi Bugünkü İşlem Hacmi Trh.Ort.İşlem Mik. Son İşlem Saati Bugünkü Miktar Trh.Ort.İşlem Hacmi Önceki Tarih İşlem Sayısı Sözl.İndeksi En İyi Alıştan İşl.Mik. Bugünkü Değişim Bugünkü Prim Hacmi En İyi Satıştan İşl.Mik. Bugünkü % Değ. Son Prim Hacmi Bugünkü AOF Trh. Ort. Prim Hacmi Şekil 19: İşlem İstatistikleri Ekranı 84

95 Seans Tanımlamaları Ekranı Seans tanımlamaları, seans saatlerine ilişkin Borsa tarafından tanımlanan özellik ve prosedürlerin listelendiği sorgu ekranıdır. Seansın adı, zamanı, aynı zamanda başlayan diğer tanımlamalar içerisindeki önceliği, seansın durumu gibi bilgi alanlarını içermektedir. Tüm seans tanımlamaları bu sorguda izlenebilir. Şekil 20: Seans Tanımlamaları Ekranı 10.3 DİĞER FONKSİYONLAR Kullanıcı ekranındaki diğer fonksiyonlara ilişkin bilgilere aşağıda yer verilmektedir. Haberler Ekranı, tüm üyelere duyurulması gereken genel konular için kullanılır. Haberler sadece Borsa tarafından gönderilebilir, üye kullanıcıları haber gönderemez ve sadece kendilerine gelen haberleri listeleyerek okuyabilirler. Mesajlar Ekranı, kullanıcılar arası iletişimi sağlamak amacıyla tüm kullanıcılar tarafından kullanılabilir. Kullanıcılar Mesajlar/Gönder ve Mesajlar/Gözat seçeneklerini kullanarak birbirlerine mesaj gönderebilir ve kendilerine gelen mesajları listeleyerek okuyabilirler. Sistem Uyarıları Ekranı, sisteme tanımlanan uyarı şartı sağlandığı anda kullanıcıya yapılan uyarıları listelemektedir. 85

96 API Bağlantısı, Piyasa işlem sistemi ile üyelerin merkezi sistemlerini elektronik bir altyapı, iletişim protokolü ve kullanım yöntemi ile bağlamak, üyelerin emir işlemlerini (giriş, düzeltme, iptal, sorgular vb.) elektronik ortamda yürütebilmelerini sağlamak için oluşturulan yapıya erişim için kullanılmakta olup, konuya ilişkin ayrıntılı bilgiye Borsa İstanbul web sitesinden ( ulaşılabilir. Seçenekler menüsü altında, kullanıcının ekran üzerinde çeşitli düzenlemeler yaparak, istediği ekran görüntüsünü oluşturabilmesini sağlayan çeşitli fonksiyonlar bulunmaktadır. 86

97 11 RİSK YÖNETİMİ VE TEMİNATLANDIRMA Piyasa risk yönetimi Takasbank tarafından yapılır. İşlem sisteminde gerçekleşen işlemler gerçek zamanlı olarak Takasbank tarafından çekilerek pozisyona dönüştürülür. Pozisyonu güncellenen hesaplar için son açık pozisyon ve son parametre dosyası verilerine göre Bulunması Gereken Teminat hesaplanır. Sürdürme Teminatı, bulunması gereken teminat değerinin %75 i olarak dikkate alınır. Sürdürme teminatının, [Toplam Teminat ± Geçici Kar/Zarar] tutarına oranı olarak tanımlanan risk oranı %100 den büyük ise, ilgili hesap riskli duruma düşer. Risksizden riskliye doğru 0, 1, 2 ve 3 olarak dört risk seviyesi belirlenmiştir. Tablo 27: Risk Seviyeleri Risk Oranı (%) 75 >=Risk Oranı 0 90 >=Risk Oranı> >=Risk Oranı> 90 2 Risk Oranı>100 3 Risk Seviyesi Hesaplar, risk durumuna göre kademeli olarak bilgilendirme yapılarak risk azaltıcı işlemler yapılması konusunda yönlendirilir. TVİS tarafından, saklama hesaplarının risk durumunda bir değişiklik olması halinde Borsaya bildirim yapılır. Söz konusu saklama hesabına bağlı işlem hesaplarının risk durumu Borsa tarafından güncellenir. Risk seviyesinin 1 veya 2 olması uyarı niteliğindedir, sadece riskli hesap statüsüne yaklaşıldığını gösterir. Risk seviyesi 3 olan hesaplar riskli hesap statüsündedir. Riskli duruma giren hesabın tüm pasif emirleri işlem sisteminde otomatik olarak iptal edilir. Hesap, teminat yatırarak ve/veya bulunması gereken teminat tutarını azaltıcı işlem yaparak riskli durumdan çıkabilir. Riskli hesaplar için, teminat yatırılabilir ancak çekilemez. Bir önceki güne ilişkin teminat tamamlama çağrısı bulunan hesaplar risk azaltıcı işlem yaparak veya nakit teminat yatırarak riskli durumdan çıkabilirler. Üyeler hesapların risk durumlarını, işlem sisteminden ve TVİS den, teminat durumlarını ise TVİS den ve Takasbank tarafından sağlanacak web servis yardımıyla takip edebilirler. 87

98 11.1 EMİR ÖNCESİ RİSK YÖNETİMİ Riskli durumdaki saklama hesaplarına bağlı işlem hesaplarından emir verilmesi durumunda emir, farklı bir durum kodu ile sisteme alınır ve eşleştirmeye gönderilmez, risk azaltıcı olup olmadığının kontrolü için Takasbank a gönderilir. Riski artırmayan emirler, Takasbank tan gelen onay doğrultusunda işlem sistemine kabul edilir. Riskin artması durumunda reddedilir. Emir kabul edilirse, durum kodu düzeltilip eşleştirmeye gönderilir. İlgili hesabın risk durumu güncellenir ve hesap için önceden bildirilen risk durumunda değişiklik olursa işlem sistemine mesajla bildirilir. Söz konusu saklama hesabına bağlı işlem hesaplarının risk durumu Borsa tarafından güncellenir. Riskli hesapların işlem sisteminde açık olarak bekleyebilecek sadece bir emri bulunabilir. Riskli durumda olmayan hesaplar için ise risk kontrolü üyenin sorumluluğundadır TEMİNATLANDIRMA YÖNTEMİ Piyasada gerçekleştirilen işlemler için portföy bazında teminatlandırma yöntemi uygulanır. Portföy bazında teminat hesaplamasına esas teşkil edecek parametreler Takasbank tarafından belirlenir ve duyurulur. Takasbank, portföy bazında teminatlandırma işlemlerinde Standard Portfolio Analysis of Risk (SPAN) algoritmasını kullanır SPAN Algoritması İle Portföy Bazında Teminatlandırma SPAN (Standard Portfolio Analysis of Risk), portföy riski bazında, takas kurumu ve müşteri detayında gerekli teminatı hesaplayan bir sistemdir. SPAN, tanımlanan 16 farklı senaryoya göre portföyün maruz kalabileceği riski analiz ederek, teminat gerekliliğini olması gerekene en yakın şekilde hesaplayan risk ölçüm ve teminatlandırma metodolojisidir. SPAN algoritmasında, değişik fiyat ve volatilite değişim seviyelerine dayalı olarak oluşturulan senaryolar arasından maksimum risk göz önünde bulundurularak, teminat tutarı portföy bazında hesaplanmaktadır. SPAN aynı dayanak varlığa bağlı sözleşmeleri gruplandırarak analiz eder. Örneğin, vadeli işlem sözleşmeleri, opsiyon sözleşmeleri ve vadeli işlem sözleşmeleri üzerine opsiyonlar aynı grupta yer alabilir. SPAN bu gruplamayı ürün grubu (Combined Commodity) olarak tanımlamaktadır. Takasbank, SPAN risk analizini kullanarak portföylerin risk yönetimini 5 adımda yapar: 1. Adım: Ürün Grubu Risk Analizi 2. Adım: Ürünler Arası Risk Analizi 3. Adım: SPAN Risk Değerinin Hesaplanması 88

99 4. Adım: Başlangıç Teminatı Hesaplanması 5. Adım: Bulunması Gereken Teminatın Hesaplanması Bu adımların detayları aşağıdaki gibidir Ürün Grubu Risk Analizi SPAN risk analizini her biri bir dayanak varlığı temsil eden ürün grupları bazında yapar. Her bir ürün grubunun riski diğer ürün gruplarından bağımsız bir şekilde hesaplanır. Bir ürün grubunun riski, tarama riski ve ürün grubu içi risk olarak tanımlanan vadeler arası yayılma pozisyonu riski toplamından oluşur. Ürün Grubu Riski Tarama Riski + Vadeler Arası Yayılma Pozisyonu Riski Tarama Riski (Scan Risk) SPAN, her bir sözleşme için Fiyat Değişim Aralığı ve Volatilite Değişim Aralığı değerleri üzerine senaryoları kullanarak Risk Dizileri (Risk Arrays) hesaplamaktadır. Fiyat Değişim Aralığı (Price Scan Range-PSR): Dayanak varlık için oluşabilecek maksimum fiyat değişikliğini ifade eder. Volatilite Değişim Aralığı (Volatility Scan Range-VSR): Opsiyonun dayanak varlık fiyatı için oluşabilecek maksimum volatilite değişikliğini ifade eder. Her bir sözleşme için hesaplanan risk dizileri, sözleşmenin dayalı olduğu varlığın farklı fiyat ve volatilite senaryolarına göre sözleşmede oluşabilecek kar/zarar rakamını gösteren dizilerdir. Risk dizileri aşağıdaki tabloda yer alan 16 standart senaryo kullanılarak hesaplanır. Bunlardan son ikisi (15. ve 16. senaryolar), dayanak varlık fiyatında oluşabilecek uç hareketleri temsil etmektedir. Uç senaryoların diğer senaryolara göre baskın çıkmaması için, oluşan kar/zarar rakamı bir kapsama oranı ile çarpılır. 89

100 Tablo 28: SPAN Senaryoları Senaryo Fiyat Değişim Aralığının (PSR) Bir Oranı Olarak Fiyat Hareketi; Fiyat Değişim Aralığının (PSR) Bir Oranı Olarak Fiyat Hareketi; Volatilite Hareketi (VSR) Senaryo Volatilite Hareketi (VSR) 1 Fiyat Sabit; Volatilite Yukarı 2 Fiyat Sabit; Volatilite Aşağı 3 Fiyat 1/3 Yukarı; Volatilite Yukarı 4 Fiyat 1/3 Yukarı: Volatilite Aşağı 5 Fiyat 1/3 Aşağı; Volatilite Yukarı 6 Fiyat 1/3 Aşağı; Volatilite Aşağı 7 Fiyat 2/3 Yukarı; Volatilite Yukarı 8 Fiyat 2/3 Yukarı: Volatilite Aşağı 9 Fiyat 2/3 Aşağı; Volatilite Yukarı 10 Fiyat 2/3 Aşağı; Volatilite Aşağı 11 Fiyat 3/3 Yukarı; Volatilite Yukarı 12 Fiyat 3/3 Yukarı; Volatilite Aşağı 13 Fiyat 3/3 Aşağı; Volatilite Yukarı 14 Fiyat 3/3 Aşağı; Volatilite Aşağı 15 Aşırı Hareket Senaryosu: Fiyat 3X Yukarı, Kapsama Oranı, Volatilite Sabit 16 Aşırı Hareket Senaryosu: Fiyat 3X Aşağı, Kapsama Oranı, Volatilite Sabit Her bir sözleşmenin ilgili senaryodaki riski, sahip olunan pozisyonla risk dizisindeki değerin çarpılması suretiyle bulunur. Bir portföydeki aynı ürün grubuna bağlı sözleşmeler birlikte değerlendirilerek her bir senaryo için portföydeki ilgili ürün grubuna bağlı sözleşmelerin riskleri toplanır. Bir ürün grubu için en kötü senaryo, portföyde yer alan sözleşmelerin riskinin toplamda en yüksek olduğu senaryodur. Ürün grubu bazında en kötü senaryoda oluşan risk Tarama Riski olarak adlandırılır ve bir anlamda piyasa riskini ifade eder Vadeler Arası Yayılma Pozisyonu Riski (Intra-Commodity Spread Charge) Tarama riski hesaplanırken SPAN, öncelikle bir dayanak varlığın farklı vadelerdeki vadeli işlem sözleşme fiyatlarının aynı oranda değişeceğini varsayar. Bu yüzden herhangi bir aydaki uzun pozisyon, başka bir aydaki kısa pozisyon ile netleştirilir. Vadeler arası fiyat hareketleri farklı olabileceğinden, portföyler, vadeler arası fiyat riskine açıktır. Ürün grubuna ait vadeler arası yayılma pozisyonu bulunurken, ürün grubundaki sözleşmelere ait delta değerleri kullanılarak opsiyon sözleşmeleri eşdeğer vadeli işlem sözleşmelerine çevrilir ve vadeli işlem sözleşmeleri ile opsiyon sözleşmeleri arasında da vadeler arası yayılma pozisyonu hesaplanır. Delta, dayanak varlığın fiyatındaki birim değişimin sözleşme fiyatında oluşturacağı değişim miktarıdır. Yukarıdaki tabloda tanımlanan 16 senaryodan 7 tanesine ait delta değerleri Takasbank tarafından belirlenen olasılıklar ile ağırlıklandırılarak sözleşme bazında bileşik delta hesaplanır. 90

101 Bileşik Delta, alım opsiyonları için 0 ile 1, satım opsiyonları için -1 ile 0 arasında değerler almaktadır. Vadeli işlem sözleşmeleri için Bileşik Delta 1 dir. Her sözleşme için hesaplanan Bileşik Delta değeri, portföyün ilgili ürün grubuna bağlı sözleşmelerdeki pozisyon sayısı ve delta katsayılarıyla (delta scaling factor) çarpılarak, portföyün ürün grubu bazında Net Delta değeri hesaplanır. Böylece büyüklükleri farklı olan pozisyonlar aynı ölçekte ifade edilmiş olmaktadır. Net Delta Bileşik Delta x Delta Katsayısı x Pozisyon Sayısı SPAN parametre dosyasına tanımlanan vade-seviye grupları (tiers tanımlaması) ve öncelik sırası kullanılarak portföyün ilgili ürün grubuna ait vadeler arası yayılma pozisyonu riski bulunur Ürün Grupları Arası Risk Analizi (Inter-Commodity Spread Credit) Bir portföy için her bir ürün grubunun riski hesaplandıktan sonra, ürün gruplarının fiyat hareketleri arasındaki ilişkilerin (korelasyonların) portföy riskini düşürebileceği durumlar göz önünde bulundurularak teminat hesaplanmaktadır. Opsiyon pozisyonları, deltalar kullanılarak vadeli işlem pozisyonlarına dönüştürülerek, ürün grupları arası yayılma pozisyonu indirimi opsiyonlar için de kullanılmaktadır. Ürün grupları arası yayılma pozisyonları, öncelik sırasına göre ürünlerin net deltaları kullanılarak oluşturulmaktadır. Ürün grupları arası yayılma pozisyonları sonucu yapılacak indirim tutarı, ikili ürün grupları arasında Takasbank tarafından belirlenen parametrelere göre hesaplanmaktadır SPAN Risk Değerinin Hesaplanması Span riski, tarama riski ve vadeler arası yayılma pozisyonu riski toplamından ürün grupları arası yayılma pozisyonu indirimi düşülerek bulunur. Diğer taraftan, aşırı zararda (Deep out-of-the-money) kısa opsiyon pozisyonları, bir portföy için tarama riskinin karşılayacağından daha fazla risk teşkil edebilir. Piyasa koşullarındaki ani bir değişiklik, bu opsiyonların içsel değerini artırabilir ve bu durum büyük zararlara neden olabilir. SPAN bu riski sözleşme bazında belirlenen Kısa Opsiyon Pozisyonu Minimum Riski olarak adlandırmaktadır. Her bir opsiyon sözleşmesindeki kısa pozisyonların, sözleşmenin Kısa Opsiyon Pozisyonu Minimum Riski ile çarpılarak portföy bazında toplanması suretiyle portföyün Kısa Opsiyon Pozisyonu Minimum Riski hesaplanmaktadır. 91

102 Span riski, portföyün kısa opsiyon pozisyonları minimum riskinden az olamaz. SPAN Riski Maks. [(Tarama Riski + Vadeler Arası Yayılma Pozisyonu Riski - Ürünler Arası Yayılma Pozisyonu İndirimi), (Kısa Opsiyon Pozisyonu Minimum Riski)] Başlangıç Teminatı Hesaplanması Opsiyonlar için hesap güncellemesi SPAN de Net Opsiyon Değeri olarak ifade edilmektedir. Net Opsiyon Değeri; bir portföydeki uzun opsiyon pozisyonları toplam değerinden, kısa opsiyon pozisyonları toplam değerinin çıkarılması ile hesaplanmaktadır. Net Opsiyon Değeri Uzun Opsiyon Pozisyonları Toplam Değeri - Kısa Opsiyon Pozisyonları Toplam Değeri Portföyün başlangıç teminatı, SPAN Riski Değerinden Net Opsiyon Değerinin çıkarılması ile bulunur. Net opsiyon değerine esas olan fiyatlar Takasbank tarafından belirlenir. Başlangıç Teminatı SPAN Riski - Net Opsiyon Değeri Bulunması Gereken Teminatın Hesaplanması Teslimata konu sözleşmeler için SPAN de hesaplanan başlangıç teminatı değerine SPAN sistemi dışında T+3 riskini karşılayabilmek için Fiziki Teslimat Teminatı (delivery charge) eklenmektedir. Fiziki teslimat teminatı, ilgili sözleşmenin dayanak varlık fiyat değişim aralığı (price scan range) ile fiziki teslimata konu dayanak varlık sayısı çarpımı değerinde olur. Kullanımın gerçekleştiği günden teslimata kadar geçecek sürede bu teminat miktarı başlangıç teminatına ek olarak talep edilir. Fiziki teslimat tutarı alım ve satım opsiyonları için hem alıcıdan hem de satıcıdan T ile T+3 günleri arasında, fiziki teslimat gerçekleşene kadar talep edilir. 92

103 Bulunması Gereken Teminat Başlangıç Teminatı + Fiziki Teslimat Teminatı Fiziki Teslimat Teminatı Fiziki Teslimata Konu Dayanak Varlık Sayısı x Dayanak Varlığın Fiyat Değişim Aralığı Sürdürme Teminatının Hesaplanması Piyasada oluşan zararlar ya da nakit dışı teminatların değerlerinin düşmesi sonucunda, bulunması gereken teminatın inebileceği en düşük seviyeye sürdürme teminatı denir. İşlem teminatı tutarının sürdürme teminatı seviyesinin altına inmesi durumunda, Takasbank tarafından teminat tamamlama çağrısı yapılır. Sürdürme teminatı seviyesi, bulunması gereken teminatın %75 i olarak belirlenmiştir Global Hesaplar için Teminat Hesabı Vadeli İşlem Sözleşmeleri Global hesaplarda netleştirme olmaz. Uzun ve kısa pozisyonlar için ayrı SPAN Risk değerleri hesaplanır ve toplanır. Opsiyon Sözleşmeleri Opsiyon işlemlerinde de global hesaplar için pozisyonlar netleştirilmeden uzun ve kısa pozisyonlar için ayrı ayrı hesaplanan risk değerleri ve net opsiyon değerleri toplanarak teminat gereksinimi hesaplanır. 93

104 Şekil 21: Teminat Hesaplaması Scan Risk Hesaplaması Delta ve Risk Parametreleri + - Vadeler Arası Yayılma Riski Teminatı Ürünler Arası Yayılma Kredisi Kısa Pozisyon Minimum Teminatı Maksimum SPAN Risk Değeri - Net Opsiyon Değeri (Opsiyon Değeri x Pozisyon Adedi) Sürdürme Teminatı [Başlangıç Teminatı + (T+3 Teminatı)] x %75 Başlangıç Teminatı Eğer bulunan değer 0 ise, 0 olarak değerlendirilir. Tem + Fiziki Teslimat Teminatı (T+3 Riski Teminatı) + Vadeli İşlem Hesap Güncelleştirmesi Teminat ve Kar/Zarar Çarpanı Teminat ve/veya kar/zarar çarpanları kullanılarak, alınabilecek pozisyon sayısının belirlenmesinde mevcut teminatların ve/veya hesaplanan gün içi kar/zararların belirli bir oranı dikkate alınır. 94