ELEMENTARY SCHOOL STUDENTS' DEVATiaN. COMPARisON OF THE EFFECT OF OVERT AND HiDDEN CURRicULUM -ON GAiNiNG. AND TEACHERS OPiNioNS

Transkript

1 . EDUCATIONAL ADMINISTRATION IN THEORY & PRACTICE Summer 2004 number:39 page: ELEMENTARY SCHOOL STUDENTS' DEVATaN LEVEL TO DEMOCRATc VALUES AND COMPARsON OF THE EFFECT OF OVERT AND HDDEN CURRcULUM -ON GANNG DEMOCRATc STUDENTS VALUES IN TERMS OF AND TEACHERS OPNoNS Ahmet DOGANAY, Assoc. Prof. Çukurova Unversty, Faculty of Educaton Medha SARI, Asst. Çukurova Unversty, Faculty of Educaton \ LI,,, 1\ The man purpose of ths study s to nvest~te elementary school 8.th grade students devoton level to democratc values and to compare the effect of overt and hdden cumculum on ganng democratc valuesn terms of student and teacher opnons. Thsstudy carred out n three elementary schools from low, mddle and hgh soco-economc status n Adana Central Dstrcts, n ,educatonal year. Devoton to Democratc Values Scale, Ganng Process of Democratc Values Questonnare and The Need Assessment Scale for Ganng Democratc Values nstrumenfs were the measurement devces of the study. Sample of the study conssted of total 174 students and 22 socal studes teachers. In analysng data descrptve statstcs (frequency dstrbuton, mean, standard devaton), facfor and relablly analyss and t test technques were used. In fndngs, devaton level of students to democratc values was found hgher n terms of student opnons than teacher opnons. Theresults ndcated that famly factors were the most effectve factors n ganng democratc values. The effect of overt and hdden cumculum on ganng process of democratc values were found equally effectve. It s found that there are meanngful dfferences between obsened and expected levels of devoton to democratc values n terms of teacher opnons. The lack of student engagement was found as the most mportant source of the problem n ganng democratc values n terms of teacher opnons. However, teachers ndcated that teacher as modellng and democratsaton of c/assroams were the most mportant factors n ganng democratc valuesn schoals. Keywords: democratc va/ues, devoton to democratc va/ues sca/e, overt cumculum, hdden currculum

2 DEGERLERN KAZANDRLMASNDA AÇK-ÖRTÜK PROGRAM ahmet doganay - medha sar Egtmn genel amac, nsanlarn zhnn, kalbn ve ellern olgunlastrmak ve özgürlestrmektr. nsann bu üç boyutu egtm araclgyla dengel br seklde gelstrlmek zorundadr. Bu zorunluluk hem toplum hem de breyaçsndan gerekldr. Demokratk br toplumda yasayan breyn öncelkle kendn ve gderek gensleyen br halka halnde sosyal ve fzksel çevresn tanmas, bunlar hakknda edndg blgler düsünmesnde ve karar verme sürecnde kullanmas gerekr. Ayrca bu breyn kendsne, sosyal ve fzksel çevresne kars olumlu tutumlar gelstrmes ve temel demokratk degerlerle donatlms olmas gerekr. Son olarak da breyn, bldklern ve nanp deger verdklern gerçeklestrmes, yapmas gerekr. Egtmn bu boyutlardan brn hmal etmes, hem brey hem de toplum açsndan öneml sorunlara neden olur (Martorella, 1996; Engle ve Ochoa, 1988) Günümüzde uygulamaya baktgmzda, bu dengenn blssel alan lehne bozuldugunu görüyoruz. Egtmde daha çok blssel hedeflere önem verlmekte ve uygulamada bu alan üzerne yogunlaslmaktadr. Bunun farkl nedenler vardr (Bacanl, 1999; Paykoç, 1995). Bu nedenlerden br, egtmde basarnn daha çok blssel çktlarla degerlendrlyor olmasdr. Ulusal snavlarda (Anadolu, Fen Lseler Snav, Ünverste Seçme Snav vb.) gösterlen basar, egtmde basar olarak alglanmaktadr. Dger öneml. br neden de, blssel alanla lgl amaç yazmann daha kolayolmasdr. Ögretmenler duyussal alanda kazandracaklar davranslar fade etmede ve ölçmede zorlanmaktadrlar. Bacanl (1999) egtmde duyussal hedeflern hmal edlmesn 7 nedene baglamaktadr. Bunlar: (1) duyussal hedefler konusunda uzlasmann zor olmas, (2) duyussal hedeflern somutlastrlmasnn (slevsel br seklde tanmlanmasnn) zor olmas, (3) duyussal hedeflern ögretmnn uzun sürecegnn düsünülmes, (4) duyussal hedeflern ögretmnn alslms ögretm yöntemler ve egtm pratkler le kazandrlmasnn zor olusu, (5) duyussal hedeflern degerlendrlmesnn zor olmas, (6) duyussal hedeflern degerlendrlmesnn blssel hedeflere göre daha esnek olmas ve (7) duyussal hedeflern degerlendrlmesnn alslms basar anlaysnn dsnda olmas. Paykoç (1995), egtmde duyussal alann blnçl olarak ele alnmasn su k açdan öneml ve gerekl görmektedr. Bunlardan lk, duyussal faktörlern basar/performans üzerndek etkler; dger se egtmn amaçlar ve çerg açsndan ögrenclerde bell tutum ve degerlern gelstrlmes geregdr. nsanoglunun duyussal boyutunu duygular, terchler, sevnçler, duygulanmlar, nançlar, beklentler, tutumlar, takdr duygular, degerler, ahlak, etk vb. ögeler olusturur (Bacanl, 1999, s.9). Bu ögeler breysel ve

3 D E GER LE R N KAZAN DI RI LMAS NDAAÇ K-Ö RTÜK PROGRAMahmet doganay - medha sar toplumsal yasam çn vazgeçlmez ögelerdr. Bu ögelern bulunmadg br yasam düsünmek olas degldr. Bu ögelern nsan yasamndak gerekllg yannda, dger öneml br boyutu da blssel ögrenmelere olan katklardr. Bloom (1998, s. 123), tam ögrenme kuram çerçevesnde, duyussal grs davranslaryla lgl olarak yaptg çalsmalar sonucunda bulduklarn su seklde degerlendrmektedr: Duyussal özellklerle basar arasnda anlaml br lsk bulundugunu gösteren bu bölümdek kantlar, duyussal özellklern basarnn belrlenmes ve etklenmesnde öneml br yer oldugunu açk br seklde ortaya koymaktadr". Duyussal grs özellklernn blssel basar degskenndek varyansn dörtte brne yakn br ksmn açklayablme gücünde oldugu blnmektedr. I :1\ Degerler duyussal boyut çnde öneml br yere sahptr (NCS, 1984). Demokratk br toplumda temel degerlern yen kusaga kazandrlmasnda ale le brlkte okula öneml görevler düser. Okulda bu görevlern kazandrlmas tüm okulun görevler arasndaysa da, okul program çnde baz derslern bli konuda sorumlulugu daha fazladr. Sosyal Blgler ders demokratk degerlern kazandrlmasnda sorumlulugu olan derslern basnda gelmektedr. ABD'de bulunan Sosyal Blgler Ulusal Konsey (NCS), sosyal blglern genel amaçlarn blgl, demokratk deger ve tutumlara sahp ve bunlar davransa dönüstüreblmek çn gerekl becerlerle donatlms etkn demokratk vatandaslar yetstrmek olarak belrlemstr (NCS, 984). Ülkemzde Sosyal Blglerle brlkte nsan haklar ve vatandaslk ve dn kültürü ve ahlak blgs dersler de bu konuda amaçlar tasmaktadr. Degerlern Egtmnde Farkl Yaklasmlar Degerlern ögretm konusunda farkl yaklasmlarn kullanldg görülmektedr. Aslnda Scott (1991)'un da belrttg gb bu alanda yaplan arastrmalar blssel alanda yaplanlardan daha azdr. Scott (1991) bunun nedenn duyussal sürecn gözlenmesnn güçlügüne ve duyussal süreçlern okulda daha az önemsenmesne baglamaktadr Degerlern egtm le lgl lteratür ncelendgnde, bu alanla lgl arastrmalarn daha çok degerlern egtm (values educaton), ahlak egtm (moral educaton) ve karakter egtm (character educaton) gb adlar altnda yapldg görülmektedr (Dynneson ve GroS, 1999; Halstead ve Taylor, 2000; Wolton ve Mallar, 1999; Mchaels ve Garca, 1996; Krschenbaum, 2000; Lckona, 1991; Scott, 1991; Kohlberg, 1963, 1969; Howard, 1991; Power, Hggns ve Kohlberg 1989; Power ve Power, 1992). Bu yaklasmlardan bazlar asagda ksaca açklanmstr Dr..+. """' \1"""''''...1' _- 41"\"". A

4 DEGERLERN KAZANDRLMASNDA AÇK-ÖRTÜK PROGRAM ahmet doganay - medha sar Telkn Yakla m ( Inculcaton ) Bu yaklasmn temelnde, yetsknlern çocuklara ahlak degerler dogrudan ögreterek, onlarn davranslarn sekllendrme ve y alskanlklar kazandrma görev ve sorumlulugu oldugu nanc yatmaktadr (Halstead ve Taylor, 2000). nsanlk tarh boyunca, nsanlara stendk degerler kazandrmak çn en sk basvurulan yollardan brdr. Taba'nn (Akt: Dynneson ve GroS, 999) belrttg gb lkögretmde belk de degerlern kazandrlmasnda en çok basvurulan yollardan brdr. Yetsknler dogru ve gerekl olarak düsündükler temel degerler (adalet, dogruluk, dürüstlük, özgürlük, estlk vb.) belrlerler ve bunlar telkne ve empozeye dayal br yakla mla efsanev kahramanlar, öyküler, töresel oyunlar ve kahramanlk arklar araclgyla ögretrler. Telkn, beyn ykamada oldugu gb, eger nsanlara sürekl tekrar ederek neyn y, neyn kötü oldugunu söylersen, o yönde davranacaklar sayltsna dayanr. Sorgulama, nanma ve düsünme olmakszn, degerlern kabul edlmes gerektgne dayal olarak sleyen bu yaklasm hakknda yaplan ara trma sonuçlar, ögretmenler çn bu yöntemn pek slemedg yönündedr (Wolton ve Mallor, 999). Davran Deg trme (Behavour Modfcaton) Davrans degstrme yöntem de br tür dogrudan ögretm yöntemdr. stenlen degerlerle tutarl br davrans göstermes çn breylere a agdak lemler uygulanr (Mchaels ve Garca, 996): (1) Amacn belrlenmes. Örnegn Al tartsmalarda baskalarn dnleyerek ve onlarn görüslern alaya almadan onlara sayg göstereblmel. (2) Ölçütün belrlenmes. Baskalarna sayg tüm tartsmalarda gösterlmeldr. (3) Yöntem seçme. Örnegn poztf davrans pekstrmek çn övgü ve negatf davrans engellemek çn tartsmadan çeklme. (4) Yöntem uygulama. Bu yöntem, tartsmalardak rolünü anlatmak çn Al'ye anlatma ve davransn durumuna göre ona övgü yapma ya da tartsmadan çekme. (5) Degerlendrme ve gerektgnde tekrar. Davranstak gelsmey gözleme ve gereklyse bu lem tekrar etme. Degerler Belrgnlestrme (Values Clarfcaton) Degerler belrgnlestrme yaklasm, 960'larn ortalarndan 980'lern ortalarna kadar, ABD'de en popüler deger egtm yöntemlernden bryd (Krschenbaum, 2000). Gelsmsel yaklasmlarn aksne, bu yaklasmn ontm vnnp.tm vaz 2004

5 ahmet doganay - medha sar temel breylern kend yasamlarnda neyn öneml oldugunu nasl belrledklerne dayanmaktadr. John Dewey'nn çalsmalarndan esnlenerek, Raths, Harmn ve Smon 1966 ylnda br deger kuram adyla, degerlern belrgnlestrlmes yaklasmn gelstrmslerdr. Degerlern belrgnlestrlmes yaklasm, br degern kazanmnda brbrnden farkl üç admn bulundugunu ve bu admlarn çnde de farkl etknlklern yer aldgn vurgular Raths, Harmn ve Smon (1966; Akt: Wolton ve Mallor, 1999, s ) bu admlar ve etknlkler su seklde belrtmslerdr: Seçme Çocuklarn özgürce seçm yapmasn özendrme Seçme durumuyla karslasldgnda, alternatf seçenekler olustur!l1aya yardmc olma Her br alternatfn dogurgular üzernde düsünülerek alternatfler degerlendrmede çocuklara yardmc olma Ödüllendrme Çocuklar neyn ödüllendrlp korundugu konusunda düsünmelern özendrme Seçeneklern baskalarnn onaylamas çn frsatlar sunma Davranma Çocuklar seçmleryle tutarl yasamas ve davranmas çn özendrme Yasamn daha sonrak anlarnda bu davransn tekrarlanmas çn çocuklara yardmc olma Degerler belrgnlestrme yaklasm, ögrencler degerler hakknda düsündürerek, onlarn farknda olmalarna yardmc olmak çndr. Çok degsk yöntemlerle gerçeklestrleblen bu yaklasma 1980'lerden sonra elestrler artmaya baslamstr. Elestrlern basnda, ögrenclern gzllk hakkn tehlkeye attg, ögretmenler egtlms brer dansman ya da pskyatrst rolüne soktugu, ahlak ve ahlak olmayan konular egtm yönetm yaz 2004

6 ahmet doganay - medha sar ayrstramadg, tüm degerler est gördügü, estetk ve etk degerler karstrdg gelmektedr (Welton ve Mallon, 1999). Lemng yetmsbesten fazla arastrma sonucunu nceledkten sonra, degerler belrgnlestrme yaklasmnn stenlen davrans degsmn saglayamadg sonucuna vardgn belrtmektedr (Akt: Welton ve Mallan, 999). Hatta bu yaklasmn öncülernden br olan Krschenbaum, son yllarda bu görüsünü terk ederek, daha kapsaml br deger egtm yaklasm olarak gördügü karakter egtmne nandgn belrtmektedr (Krschenbaum, 2000). Deger Analz Yaklasm (Values Analyss ) Deger analz yaklasm sosyal blmler egtmcler tarafndan gelstrlms br yaklasmdr. Bu yaklasmn temel amac ögrenclere, karslastklar degerlerle lgl sorunlar hakknda karar vereblmek çn blmsel arastrma ve mantksal düsünme sürecn kullanablmelerne yardmc olmaktr. Dger br deysle, deger çeren soru ya da sorunlar, mümkün oldugunca duygular katmadan, ak yürütmeye dayal olarak nceleyerek karara varmadr. Bu süreçte üst düzey blssel süreçler sklkla kullanlr. Welton ve Mallan (1999), deger analz yaklasmnda kullanlan sürec 8 asamal br süreç olarak belrtmslerdr: 1. Deger sorununu belrleme 2. Karslaslan deger sorununu açklga kavusturma 3. Sorun hakknda blg ve kantlar toplama 4. Blg ve kantlarn uygunlugunu ve dogrulugunu degerlendrme 5. Olas çözüm YQllarnl belrleme 6. Çözüm yollarnn her brnn olas dogurgularn belrleme ve degerlendrme 7. Seçenekler arasndan brn seçme 8. Seçlen öner dogrultusunda davranmda bulunma. Görüldügü gb bu yaklasm, ögretmenn telkn ve empozesnden çok, lgl olgu ve kantlar degerlendrerek çocuklarn kend kendlerne karara varmalarna dayanmaktadr. egtm yönetm yaz 2004

7 ahmet doganay - medha sar Karakter Egtm Yaklasm CCharacter Educaton) Karakter egtm "nsanlarn temel etk degerler anlamas, onlar önemsemes ve onlar dogrultusunda davranmas çn onlara kastl olarak yaplan çabalar" Clckona, 1991) anlamnda kullanlmaktadr. Scott'a (1991) göre karakter egtm, degerlern egtmnde ögretmen rol ve otortesnn kullanm, ahlak erdemlern aslanmas ve çocuk ve gençlern taat le yakndan lgldr. Okul ve ögretmenn temel ahlak degerlern ögretlmesnde daha etkn ve dogrudan rol almalar gerektg nancna dayanmaktadr. Bu yaklasmn öncülernden Lekona'ya (1991) göre toplumda sddet, uyusturucu kullanm, cnsel tacz vb. ykc davranslar artmstr. Bu olumsuz davranslarn gderlmes çn organze çaba gerekmektedr. Çünkü y karakter kendlgnden gelsmez. y karakter ahlak degerler anlama, onlar çsellestrme ve onlar dogrultusunda davranmay kapsamaktadr. Bu yaklasmda y karakter sembolze eden temel degerler saptanms ve bu degerlern kazandrlmas çn okul ve snfta uygulanmas gereken yöntemler önerlmstr. Belrlenen temel degerlerden bazlar sunlardr: Dürüstlük, sözünde durma, dogruluk, bagllk, sayg, kendn kontrol, ylk, kbarlk, sorumluluk vb. Bu degerlern kazandrlmas çn Lckona (1991) okul ve snf çnde kullanlablecek 12 stratej önermstr. Bu stratejlerden üçü tüm okulu, dokuzu da snf ç etknlkler kapsamaktadr. Tüm okulu kapsayan stratejler, ögrencler snfn dsnda da koruma ve önemseme, okulda poztf br degerler kültürü yaratma ve ale ve çevrey de karakter egtmnn br parças olmaya davet etmedr. Ögretmenlern snflarnda breyselolarak kullanablecekler stratejler se sunlardr: Etk klavuz, bakc ve model olarak ögretmen, herkesn brbrne sayg duydugu ve önemsedg br snf ortam yaratma, ahlak dspln saglama, demokratk br snf ortam olusturma, degerler egtm programnn br parças olarak ögretme, kubask ögrenmey kullanma, vcdanlar gelstrme, okuma, yazma, arastrma, tartsma gb etknlklerle etk degerler hakknda blssel boyutu gelstrme ve çatsma yönetmn ögretme Clckona, 1991). Görüldügü gb karakter egtm, hem snf çnde hem snf dsnda, degerlern blssel, duyussal ve devnssel boyutlarn da çeren kapsaml br deger egtm yaklasmdr. egtm yönetmyaz 2004

8 ahmet doganay - medha sar Blssel Gelsrnc Ahlak Egtm: klem Tartsma ve Adl Topluluk Okullar (Dlernma DscuSon ve Just Communtes Schools). Lawrence Kohlberg ahlak degerlern kazanmnn, degerlern baskalar tarafndan degl, ksnn blssel ahlak gelsm düzeyne göre sekllenen ak yürütmes sonucunda olustugunu belrtmstr. Uzun sürel ve kültürler aras yaptg yogun çalsmalar sonucu, Kohlberg kser düzeyden olusan üç evrel, toplam alt basamakl zhnsel ahlak gelsm kuramn gelstrmstr. Brnc evre, gelenek önces evresdr. Bu evrenn lk düzeynde ceza ve taatkarlk ön plandadr. Bu düzeyde ahlak davrans cezadan kaçrnma ve ödül alma belrler. knc düzeyde se çkara dayal alsvers lsks ön plandadr. knc evre geleneksel evredr. Bu evrenn lk düzeynde karslkl ksler aras beklentler, gruba bagllk ve ksler aras uyum ön plandadr. knc düzeyde se toplumsal düzen koruma odak noktasn olusturmaktadr. Üçüncü evre gelenek ötes ve lkelere dayal düzeydr. Bu evrenn lk asamas toplumsal anlasma, nsan haklar ve yararllk düzeydr. Bu düzeyde y olann, toplumsal uzlasmay saglamak çn konmus kurallara uygun oldugu düsünülür. Üçüncü evrenn son düzey evrensel ahlak lkelerdr. Davransn kaynagn adalet, estlk, nsan onuru gb temel evrensel degerler olusturmaktadr (Kohlberg, 1963, 1969; Howard, 1991). Kohlberg'e göre ksler bu alt düzey çerçevesnde ahlak davranmda bulunurlar. Bu evreler evrenseldr, hyerarsktr ve yapsalolarak bütündür. Br baska deysle br ks geçs dönem harç bu basamaklardan brne göre davranr. Br ksnn hang düzeyde oldugunu saptamak çn, kendsne sunulan sözel klemlere verdg yantlar degerlendrlr. Burada yantn ne oldugundan çok, o yanta ulasmak çn yaplan ak yürütme önemldr (Kohlberg, 1978). Kohlberg 30 yl askn br süre kuram üzernde çalstktan sonra, 1970'lern ortalarndan tbaren bunlarn egtsel uygulamalar üzernde düsünmeye baslamstr. Kohlberg'n 6 basamakl blssel gelsmc ahlak kuram, okullarda 3 seklde kullanlablr. Bunlarn lk, çocuklarn mevcut ahlak ak yürütme düzeylernn saptanmas, kncs ahlak ak yürütme düzeylernn yükseltlmes ve son olarak da adl toplum okullar yaratlmasdr. Bu kuram çerçevesnde çocuklarn ahlak ak yürütme düzeylern gelstrmek çn yaplan tartsmalara ahlak tartsma denlmektedr. Beyer'e (1978) göre ahlak tartsmalarn etkl olablmes çn su srann zlenmes gerekr: (1) lk adm br ahlak klemn sunulmasdr. Bu klemn çocuklarn yasamnda karslasablecekler gerçeklkte olmas gerekr. (2) knc admda, kleme geçc yantlar alnr. Bu yantlarda mutlaka, nçn o egtm yönetm yaz 2004

9 - RTUK PROGRAM ahmet doganay - medha sar yant verdgn açklamas stenr. (3) Üçüncü admda, küçük gruplar olusturularak, yantlarn bu gruplarda tartslmas stenr. (4) Bu asamada küçük gruplar olusturduklar görüsler br sözcü araclgyla snfa sunduktan sonra, snf tekrar tüm snf olarak düzenlenr ve ögretmen tahtay kye bölerek ögrenclern her k seçenek çn görüslern yazar. (5) Son asamada önerler üzerne düsünülür ve br sonuca erslr. Tartsma yöntemnn ahlak gelsm sürecne etkler konusunda yaplan arastrmalar hem yöntem destekleyc hem de ters sonuçlar çermektedr. Blatt ve Kohlberg (1975), Rest ve Thoma (1986), Pehaan, Hanford, Knlaw, Phller ve Snarey (1997) ve Rusnak (1980) ahlak tartsmalarn, çocuklarn ahlak ak yürütme düzeylern olumlu yönde gelstrdgne lskn sonuçlar elde etmslerdr. Cohen (Akt: Halstead ve Taylor, 2000), Cortese (1984), YuSen (1971), Armstrong (1980) se tartsma yöntemnn snrllklarn belrterek, bu yöntemn çok etkl olmadg yönünde bulgular sunmuslardr. Kohlberg, tartsma yöntemnn snrllklarn kends de görerek, degerlern egtm çn daha kapsaml br yaklasm olan "adl topluluk okullarln gelstrmstr (aktaran Howard, 1991). Bu yaklasmn temelnde, okul yapsn çocuklarn karar alma ve yürütme sürecne katlablecekler dogrultuda demokratklestrmek ve çoc:klara demokrasnn lkelern ögrenrken paralel uygulama olanaklar saglamaktr (Çlel, 986). Adl topluluk yaklasm, kurallarn okuldak tüm personece brlkte alndg, sorumluluklarn paylasldg demokratk okul sürecnn yasandg br yaklasmdr (Howard ve Mory, 1995). Bu okul/arda üç farkl komte bulunmaktadr. Bunlar, dansma grubu, haftalk toplantlar ve dspln komtes (Power, Hggns ve Kohlberg, 1989). Adl topluluk okullaryla lgl olarak yaplan arastrmalar (Power, Hggns ve Kohlberg 989, Power ve Power, 1992), bu okullarda demokratk degerlern kazanldgn, çalma, farkllklar hos karslamama ve sddet gb olaylarn azaldgn ancak, bu okul/arn çocuklarn ahlak düzeylern tartsmalardan daha fazla yükseltemedgn ortaya koymustur. Adl Topluluk Okullar, okul yasamnn ve okulda olusan kültürün, çocuklarn demokratk degerler kazanmalarndaöneml etkler oldugunu kantlamstr. Böylece demokratk degerlern egtmnde gözler örtük programa çevrlmstr. egtm yönetm yaz 2004

10 ahmet doganay - medha sar Açk ve Örtük Programn Demokratk Degerlern Kazandrlmasndak Etkler Demokratk degerlern egtmnde açk programn oldugu kadar örtük programn da öneml etkler vardr. Açk program Esner (1995) tarafndan "egtsel hedeflern gerçeklestrlmes çn düzenlenen deneymler sers ya da dersler" (Akt: Gnsburgh ve Clft, 1990, s. 451) olarak tanmlanmstr. Yldran (1982, s.22) se açk program "okullardak ögrenmey, gelstrlen lg ve tutumlar, ögrenclere açlan meslek olanaklarn veya yasam bçmlern blnçl olarak ögretmey çeren yetsekl olarak tanmlamstr. Demokratk degerlern genç kusaga kazandrlmas okulun tüm egtm programnn görev se de, lkögretm okullar açsndan bakarsak Sosyal Blgler, Vatandaslk ve nsan Haklar Egtm ve Dn- Kültürü ve Ahlak Blgs gb derslern programlar bu degerlern kazandrlmasna daha çok yönelktr. Örnegn lkögretm Dn Kültürü ve Ahlak Blgs dersprogramnda vcdan ve düsünce özgürlügü, farkllklara hosgörüyle bakma, sevg, sayg, arkadaslk, vatan sevgs, temzlk, ylk, dogruluk, sefkat gb degerlern kazandrlmas amaçla'nmaktadr (Vural, 999). lkögretm Vatandaslk ve nsan Haklar Egtm dersnn programnda se sorumluluk, özgürlük, nsan haklar, bars, nsan onuru ve temel etk degerlern genel amaçlarn çnde yer aldgn görüyoruz. Sosyal Blgler programnda se, vatan sevgs, sorumluluk, bagllk, yardmlasma, brlkte çalsma, hosgörü, sayg vb. degerlern yer aldg görülmektedr (Vural, 999). Temel demokratk degerlern kazanm okulun aç'k programnda belrtlmesne karsn, bu konuda yaplan arastrmalar, okulun demokratk deger ve tutumlarn kazandrlmasndan çok, demokratk blg kazanmnda daha etkl oldugu yönündedr (Ehman, 980; Doganay, 993). Temel demokratk degerlern kazanmnda, 'açk programn yannda, belk de ondan daha etkl faktör, okulun günlük yasamndan olusan, yazl olmamasna karsn çocuklarn davranslarn etkleyen, örtük programdr. Örtük program Paykoç (1995, s.53) "okulda blnçl ve açk olarak uygulanan programlarn, kararlarn, lkelern dsnda kalan okulortam ve yasam" olarak tanmlamaktadr. Vallance (1983) se örtük program okulun akademk olmayan ancak egtselolarak anlaml çktlar olarak tanmlamaktadr. Gnsburgh ve Clft (1990) se örtük program daha çok gzl mesajlar anlamnda kullanmaktadrlar. Onlara göre yazl olmayan program "okulda gençlern günlük yasamlarnn br parças olan nformal ve planl olmayan programdr" (Blumberg ve Blumberg, 994, s. x). Schug ve Beery'e (1987) göre örtük program vatandaslk egtmnde güçlü br ögretmen olablr. Örtük program ders ktabnda okunanlar ya da snfta tartslanlarn aksne, gerçek yasam deneymlernden olusmaktadr. egtm yönetm yaz 2004

11 ~ - AM ahmet doganay - medha sar Örtük program okul kültürünün hem sembolk (okul logosunun olmas vb.) hem de okulun toplumsal etklesmnn olusturdugu örgüt havasn kapsar (Wren, 999). Ögretmen/ern tutum ve beklentler, ögrenme ortam, çatsmalarn çözülme yöntemler, fzk çevre, ale ve yerel çevre le lskler, letsmn ntelg, çocuklarn okul slerne ve kararlarna katlm, okuldak dspln uygulamas, ögretmenn snf yönetm stler, okulun genel poltka ve felsefes, heps okulun kültürünü olusturur (Halstead ve Taylor, 2000). Okulun nformal ögrenme ortamn olusturan örtük programla, açk programda belrtlen amaçlarn paralelolmas gerekr. Eger br ögretmen sürekl demokratk br deger olarak düsünce özgürlügünden bahsedyor ancak ögrenclern snfta özgür düsüncelern fade etmesnde sorunlar yasanyorsa veya sbrlgnn önemn sürekl vurguluyor ancak yarsmac br ögrenme yaklasm zlyorsa, bu ortamda fade özgürlügü ve sbrlg degerlernn kazanmasna olarak yoktur. Ayrca ders ktaplar demokratk vatandaslk çn aktf katlmdan bahsedyor ancak okulda kurallar yönetcler tarafndan empoze edlyorsa, orada aktf katlm degl, boyun egme deger kazandrlyor demektr. Konuyla lgl arastrmalar, okul kültürünün hem demokratk degerlern kazanlmasnda hem de genelolarak okulun etkllgnde öneml br faktör oldugunu belrtmektedrler (Halstead ve Taylor, 2000; Lckona, 991). lkögretm yasamda gerekl olacak blg ve becerlern yannda, temel demokratk deger ve tutumlarn kazandrlmas çn de öneml br egtm kademesdr. Çünkü zorunlu egtm ülkemzde lkögretmle snrldr. Türkye'de lkögretm program çndek derslern çogunda temel degerlern kazanlmasna lskn amaçlar bulunmasna karsn; bunlarn açk programla kazandrlma düzeyne lskn arastrma sonuçlar oldukça snrldr. Bu degerlern kazanmnda açk ve örtük programn br bütün olarak ele alnmas ve etklernn görecel olarak karslastrlmas gereg vardr. Bu arastrma böyle br gereksnmden dogmustur. lkögretm düzeynde temel demokratk degerlern kazanmnda örtük ve açk programn etklernn karslastrlmasn amaçlayan bu arastrmada, asagdak arastrma sorularna yant aranmstr:. Ögrenclern temel demokratk degerler kazanma düzeyler hakkndak ögretmen ve ögrenc görüsler nelerdr ve bu görüsler arasnda anlaml br fark var mdr? 2. Ögrenclern temel demokratk degerler nereden kazandklar konusundak görüsler nelerdr? egtm yönetm yaz 2004

12 ahmet doganay - medha sar 3. Ögretmenlern temel demokratk degerlern kazandrlma durumu le kazandrlmas stenen düzey hakkndak görüsler arasnda anlaml br fark var mdr? 4. Ögretmenlern, ögrenclere temel demokratk degerlern kazandrlmas sürecnde problem kaynag olablecek degskenler hakkndak görüsler nelerdr? 5. Ögretmenlern temel demokratk degerlern kazandrlmasna lskn çözüm önerler nelerdr? YÖNTEM Bu bölümde arastrmann model, çalsma grubu, arastrmada kullanlan ver toplama araçlar ve verlern analznde kullanlan statstksel teknklerle lgl blgler yer almaktadr. Arastrmann Model Bu arastrma lkögretmdek ögrenclere temel demokratk degerlern ne düzeyde kazandrldgnn belrlenmes le bu degerlern kazandrlmasnda açk ve örtük programlarn ne ölçüde etkl oldugunun ncelenmesne. yönelk betmsel br çalsmadr. Çalsma Grubu Arastrmann çalsma evren Adana Büyüksehr beledyes snrlar olarak belrlenmstr. Örneklem, bu bölgedek alt, orta ve üst sosyoekonomk düzeydek okullar arasndan randam olarak brer okul ve bu okullardak 8. snflardan yne randam olarak kser snf seçlerek belrlenmstr. Bu çalsmann 8. snf ögrencleryle yürütülmesnn temel neden, bu ögrenclern 8 yllk lkögretm dönemn btrme asamasnda olmalar ve Türk Mll Egtmnn genel amaçlar çersnde, Toplum Hayat Bakmndan fade edlen "Demokras lkelern kavramaya baslamstr; bütün lsklernde bu lkeler uygulamaya çalsr" (Vural, 999, 8) amacn kazanms olduklarnn varsaylmasdr. Bunun yansra, bu çalsmada br ölçek gelstrlmeye çalslmstr. Dolaysyla uzun br madde havuzu (74 madde) kullanmak gerekmstr. Bu yas düzeynde böyle uzun br formun egtm yönetm yaz 2004

13 DEGERLERN KAZANDRLMASNDA AÇK-ÖRTÜK PROGRAM ahmet doganay - medha sar daha saglkl yantlanableceg de düsünülmüs ve bu çalsmann 8. snf ögrencleryle yürütülmesnn uygun olacagna karar verlmstr. Sosyal Blgler ögretmenlernn belrlenmesne se önce ögrenc anketlernn uygulandg okullardan baslanms, daha sonra her k merkez lçede görev yapan ögretmenlere est oranda ulaslmaya çalslmstr. Buna göre arastrmann çalsma grubu, alt sosyo-ekonomk düzeydek okuldan 51, orta sosyo- ekonomk düzeydek okuldan 60 ve üst sosyo-ekonomk düzeydek okuldan 63 olmak üzere toplam 174 ögrenc ve 22 Sosyal Blgler ögretmennden olusmustur. Ver Toplama Araçlar Bu arastrmada verler, arastrmaclar tarafndan lgl lteratürden ve lkögretmn genel amaçlar le Vatandaslk ve nsan Haklar Egtm ders programnn amaçlarndan yararlanlarak ve uzman görüslerne basvurularak hazrlanan "Demokratk Degerlere Bagllk Ölçeg" (DDBÖ), Demokratk Degerler Kazanma Sürec Anket (DDKS) ve Demokratk Degerlern Kazandrlmas Gereksnm Ölçeg (DDKGÖ) kullanlarak toplanmstr. Ver toplama araçlarnn gelstrlmesne DDBÖ le baslanmstr. Bunun çn önce lteratür taranarak temel demokratk degerlern neler oldugu (NCS, 1984; Knner, Kernes ve Dautherbes, 2000) belrlenms ve bunlardan brbrne yakn oldugu düsünülenler brlestrlmstr. Buna göre (1) bagmszlk - özgürlük, (2) kendne sayg - nsan onuruna sayg, (3) arkadaslk - yardmseverk - sbrlg, (4) estlk, (5) gzllk, (6) dürüstlük - dogruluk, (7) sorumluluk, (8) adalet - hakkanyet, (9) çestllk _ hosgörü, (10) çevreye sayg, (11) hukukun üstünlügü, (12) çatsmalara barsçl çözümler arama ve (13) uluslar aras nsan haklar olmak üzere 13 temel demokratk deger elde edlmstr. Daha sonra bu degerler dogrultusunda madde havuzu olusturulmus ve maddeler uzman görüsüne sunulmustur. Uzman görüsler dogrultusunda düzeltlen ve son sekl verlen 74 maddelk lkert tp bes derecelendrmel ölçek k lkögretm okuluna devam eden 221 sekznc snf ögrencsne plot uygulama amacyla uygulanmstr. Verlern analznde öncelkle ölçek kapsamna alnan maddelern çarpklk katsaylar, madde - toplam puan korelasyonlar, maddelern korelasyon matrs degerler, faktör yükler (en az.30) ve brden fazla faktöre yüklenen faktör yükler arasndak farklar (en az.20) ncelenms ve bu ncelemeler sonucunda 49 maddenn ölçekten çkarlmas gerekmstr. Kalan 25 eatm yönetm Vt17 ;:>()()4

14 D E GER LER N K AZA N D IR LL M AS N DAA ç K - ÖRT Ü K P R O G RAM ~,: ahmet doganay - medha sar maddeye at artmetk ortalamalarn ranj ; standart sapmalarn ranj , madde - toplam puan korelasyonlarnn ranjl, , faktör yüklernn ranj se 'dr. Maddelern ayrt edclk güçler çn alt üst %27'lk gruplar çn yaplan t-test sonucunda da bütün maddelern gruplar anlaml br seklde ayrt edebldg görülmüstür (p=.001). 3 terasyonda ulaslan bu çözüm çn Kaser - Meyer - Olkn örneklem yeterllg deger de anlaml bulunmustur. Kalan 25 maddeden. alt ölçekte toplanan 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, ll, 13, 14, 16, 18, 20 ve 23. maddeler olumlu, 2. alt ölçekte toplanan 1,2,3, 12, 15, 17, 19,21,22, 24 ve 25. maddeler de olumsuz maddelerdr. Bulunan k alt ölçek arasndak korelasyon deger.27'dr ve. k alt ölçegn Cronbach alfa degerler yeterl düzeydedr (srasyla.82 ve.79). Bu maddeler ncelendgnde temel demokratk degerlerden olan hukukun üstünlügü, çatsmalara barsçl çözümler arama ve uluslar aras nsan haklar le lgl maddelern elendg görülmüstür. Öte yandan, k alt boyut altnda toplanan olumlu ve olumsuz maddelern de demokratk degerler kazanma düzeyn br bütün olarak ölçtügü ve bu seklde verlern daha anlaslr br seklde sunulableceg düsünülmüs, bu nedenle de bu alt boyutlar brlestrlerek hazrlanan 25 maddelk ölçege "Demokratk Degerlere Bagllk Ölçeg" (DDBÖ) ad verlmstr. Asl uygulamadan elde edlen verlern analz de ölçekten alnan toplam puanlar üzernden yaplmstr. Bu çalsmalardan sonra hazrlanan 25 maddelk ölçek alt, orta ve üst sosyo - ekonomk düzeydek oku Ilara devam eden 174 sekznc snf ögrencsne uygulanmstr. Verlern analz sonucunda ölçekte yer alan maddelern Cronbach alfa güvenrlk katsaysnn.84 oldugu görülmüstür. Verlern analzne geçlmeden önce ayn boyutu temsl eden maddelern toplam puanlar hesaplanarak her br temel demokratk degern lgl maddelerden aldg toplam puan bulunmus ve brbrne yakn oldugu düsünülerek önceden brlestrlen degerlere tek br sm verlmstr. Buna göre analzlerde bagmszlk, nsan onuruna sayg, arkadaslk, estlk, dürüstlük, sorumluluk, adalet, çestllk, gzllk ve çevreye sayg olmak üzere on temel demokratk deger ele alnmstr. Demokratk Degerler Kazanma Sürec Anket (DDKS), DDBÖ'de kazanlma düzey ölçülen on temel demokratk degerle lgl 15 maddeden olusmustur. Bu ankette ögrenclerden lgl maddede fade edlen demokratk deger nereden kazandklaryla lgl seçeneklere toplam 100 olacak seklde puan vermeler stenmstr. Analzlere geçlmeden önce ayn demokratk degerle lgl olan maddelern toplamlarnn ortalamalar alnarak analzler arastrmada ele alnan on demokratk deger üzernden yaplmstr. Ögretmenlere uygulanan Demokratk Degerlern Kazandrlmas Gereksnm Ölçeg (DDKGÖ) se DDBÖ ve DDKS anketnde yer alan maddelere paralel eqtm yönetm yaz 2004

15 DEGERLERN KAZANDRLMASNDA AÇK-ÖRTÜK PROGRAM ahmet doganay - medha sar olarak hazrlanms ve analzler, bu 15 maddeden ayn deger ölçenler brlestrlerek yne on temel demokratk deger üzernden yaplmstr. DDKGÖ dört bölümden olusmaktadr. Brnc bölümde demokratk degerlern kazandrlma düzey le lgl "Mevcut Durum", knc bölümde bu degerlern ögrencye kazandrlmasstenen düzey le lgl "Önem Dereces", üçüncü bölümde "Problemn Kaynag" ve dördüncü bölümde de "Çözüm Önerler" le lgl beser seçenek yer almaktadr.. ve 2. bölümde ögretmenler kendlerne en uygun olan seçeneg saretlems, 3. ve 4. bölümde se verlen seçeneklere toplam 100 olacak seklde puan vermslerdr. DDKGÖ'nün 1. bölümünün Cronbach alfa güvenrlk deger.82,2. bölümün deger se.92'dr. Verlern Analz Arastrmadan elde edlen verlern analznde faktör analz, güvenrlk analz, bagml ve bagmsz gruplar t-test yaplms ve verlern artmetk ortalama ve standart sapmalar ncelenmstr. BULGULAR Ögrenclern Temel Demokratk Degerler Kazanma Düzeyler Ögrenclern temel demokratk degerler olarak ele alnan bagmszlk, nsan onuruna sayg, arkadaslk, estlk, dürüstlük, sorumluluk, adalet, çestllk, gzllk ve çevreye sayg degerlern kazanma düzeyler hakkndak ögretmen ve ögrenc görüslernn artmetk ortalama ve standart sapmalar le bu görüsler arasnda anlaml fark olup olmadgn snamak amacyla yaplan t-test sonuçlar Tablo 1'de verlmstr. p.xtm vnnp.tm -l vn7 ~nn4

16 DEGERLERN KAZANDRLMASNDA AÇK-ÖRTÜK PROGRAM ahmet doganay - medha sar ' Tablo. Ögrenclern Temel Demokratk Degerer Kazanma Düzeyler Hakkndak Ögretmen Ve Ögrenc Görüslernn Artmetk Ortalama, Standart Sapma ve t Degerler t Ögretmen (N=174) P S,.57, L02.87 L S 3örüsler J (N=22) Ögrenc Görüsler Not: Tablodak artmetk ortalamalar en düsük 1J en yüksek 5 olablr. Tablo. ögrenc görüsler açsndan ncelendgnde, temel demokratk degerlern kazanlma düzey ortalamalarnn ranj 3.74 le 4.38; ögretmen görüslerne göre se kazanma ortalamalarn ranj 2.84 le 3.45'tr. Ögrenc görüslerne göre "arkadaslk" deger 3.74 ortalamayla en düsük düzeyde kazanrken, ögretmen görüslerne göre en düsük düzeyde kazandrlan deger 2.84 ortalamayla "bagmszlk" degerdr. En yüksek düzeyde kazanlan deger açsndan bakldgnda, ögrenc görüslerne göre 4.38 ortalamayla "estlk"; ögretmen görüslerne göre se 3.45 ortalamayla "gzllk" degerlernn en yüksek ortalamalara sahp olduklar görülmektedr (Tablo 1). Temel demokratk degerlern standart sapmalar ranj ögrenc görüslerne ; ögretmen görüslerne göre se arasndadr. Analzlerde bu on demokratk degern ortalamalar toplanp ortalamas hesaplanms ve bu ortalama Genel Toplam bölümünde Tablo 1'de gösterlmstr. Genel Toplam ncelendgnde, demokratk degerlern ögrenclere genelolarak kazandrlma düzeynn ortalamas ögrenc görüslerne göre 4.01 J ögretmen görüserne göre se 3. 14'dür. Ögretmen ve ögrenc görüsler arasnda anlaml fark olup olmadgn ncelemek amacyla yaplan t-test sonucunda se "gzllk" dsndak bütün degerlern.05 düzeynde anlaml olarak farkllastklar görülmektedr. Bu durum ögrenclern temel demokratk degerler, ögretmenlern egtm yönetm yaz 2004

17 DEGERLERN KAZANDRLMASNDA AÇK-ÖRTÜK PROGRAM ahmet doganay - medha sar ddsdndd~dnden daha yoksek dozeyde ddsonmelernden kaynaklanms olablr. kazanms olduklarn Ögrenclern Temel Demokratk Degerler Kazandklar Kaynaklar Q~renclern temel demokratk degerler hang kaynaklardan kazandklar le lgl gördslernn artmetk ortalama ve standart sapmalarnn gösterldg Tablo 2. ncelend~nde, "Derste ögretmenmn anlattklarndan ö~rendm" seçene~nn ortalamalarnn ranj ; "Snfta ö~retmen ve arkadaslarmn davranslarndan ögrendm" seçene~nn ranj ; "Okulda ddzenlenen sosyal etknlklerden ögrendm" seçene~nn ranj ; "Evde alemden ö~rendm" seçenegnn ranj ; "Televzyon ve/ya gazetelerden ö~rendm" seçene~nn ranj ; "Hç ö~renmedm" seçene~nn ortalamalarnn ranj se arasndadr. Ö~rencler en çok 12. madde olan "Herkesn sahp oldu~u blg ve becerler dogrultusunda br se grmes ve buna göre hak ett~ kadar Dcret almas gerektgn... " maddesne "hç ö~renmedm" yantn vermslerdr. Genel toplam ncelendgnde en yoksek ortalamann le "Evde alemden ö~rendm" seçenegnde oldugu gördmektedr. Daha sonra srasyla "Derste ögretmenmn anlattklarndan ögrendm" (26.94), "Snfta ögretmen ve arkadaslarmn davranslarndan ögrendm" (14.86), "Televzyon ve/ya gazetelerden ö~rendm" (14.16) ve "Okulda dozenlenen sosyal etknlklerden ö~rendm" (11.49) seçenekler gelmektedr. Temel demokratk de~erler "Hç ö~renmedm" seçene~nn ortalamas se 2.58'dr. 1\ l II: Bunlardan okul dsnda gerçeklesen "Evde alemden ögrendm" ve "Televzyon ve/ya gazetelerden ögrendm" seçeneklernn toplam ortalamas ken, okul çnde gerçeklesen "Derste ögretmenlermn anlattklarndan ö~rendm", "Snfta ögretmen ve ö~renclern davranslarndan ö~rendm" ve "Okulda dozenlenen sosyal etknlklerden ögrendm" seçeneklernn toplam ortalamas 'dur. Okulda gerçeklesen seçeneklerden açk program temsl eden "Derste ö~retmenlermn anlattklarndan ö~rendm" seçene~nn ortalamas 26.94, örtdk program temsl eden "Snfta ögretmen ve ögrenclern davranslarndan ö~rendm" ve "Okulda ddzenlenen sosyal etknlklerden ö~rendm" seçeneklernn ortalamas se 26.35'tr., 'I eqtm yönetm _ vaz 2004

18 DEGERLERN KAZANDRLMASNDA AÇK-ÖRTÜK PROGRAM ahmet doganay - medha sar Tablo 2. Ögrenclern Temel Demokratk Degerler Nereden Kazandklar le lgl Görüslernn Artmetk Ortalama ve Standart Sapmalar Q) Q) 'E Q) ID +-' E.->tl) ro 'cc Q) C ~-o.- >. o._ C >.. Nro Q) tl) -o Q) ro ~,tl) (/)-0 ~ :0 Q) Q) +-' E-O c Q),tl) :0 Q) c> Q) Q) o:~ C )bd~ :0 C Q) c E 'E >..- c - N-o :J ~ ro -::: Q) ro ) -.- Q) ~~> ~,tl) ~ü' ~ oa:> (/) Q) ro~ w: Q) ro -o > 9.92 ~ c -o.- = C c X E-o "g E "" c 2.Tüm Dn, nsanlarn Baznsanlann dl, slerrk arkadaslarna daha vebaz cns ksatemel sürede her hak zaman ve daha olsun S uluklar Neden Herkesn ve kendne, sonucu ne alesne olursave olsun, Not: Tablodak artmetk ortalamalar toplam 100 olacak seklde hesaplanmstr. p.otm yönetm _ yaz 2004

19 D E GER LER N KA Z A N D IR J LMA S N DAA ç K - ÖRT ÜK P R OG RAM ahmet doganay - medha sar Tablo 2. Ögrenclern Temel Demokratk Herkesn sahp oldugu blg ve X ya becerler dansanlarn Herkesn Farkllgndan farkl dogrultusunda dne kendne her sahp (tembel, durumda at olmasndan) br br se fakr, çevrelerne özel grmes engell hayat ve X S Genel Toplam Degerler (Devam) Not: Tablodak artmetk ortalamalar toplam 100 olacak seklde hesaplanmstr. Ögretmenlere Göre Temel Demokratk Degerlern Kazandrlma Durumu le Kazandrlmas stenen Düzey Tablo 3. temel demokratk degerlern ögrenclere kazandrldg düzey le kazandrlmas stenen düzey konusundak ögretmen görüslerne at artmetk ortalama, standart sapma ve t-test sonuçlarn göstermektedr. Tablo 3 ncelendgnde on temel demokratk degern kazandrlma düzeynn ortalamalarnn ranj , kazandrlmas stenen düzeylere at ortalamalarn ranj se 'tür. Ögretmenlern kazandrlma düzey le kazandrlmas stenen düzey hakkndak görüsler arasndak fark bütün degerler çn.001 düzeynde anlaml bulunmustur. Ögretmenlere Göre Ögrenclere Temel Demokratk Degerlern Kazandrlmasnda Karslaslan Problemlern Kaynag Temel demokratk degerlern kazandrlmasnda problem kaynag olablecek degskenlerle lgl artmetk ortalama ve standart sapma degerler Tablo.4'de verlmstr. Ögretmen görüslerne göre, ögrenclere temel demokratk degerlern kazandrlmasnda problem n kaynag olablecek seçeneklerden uögrencden ecltm yönetm vaz 2004

20 DEGERLERN KAZANDRLMASNDA AÇK-ÖRTÜK PROGRAM ahmet doganay - medha sar dereces Tablo 3. Ögretmenlere Göre Temel Demokratk Degerlern Kazandrlma Durumu le Kazandrlmas stenen Düzeyn Artmetk Ortalama, Standart Sapma, t ve p Degerler Demokratk Bagmszlk nsan St P.55 Onuru Arkadas Dürüstlük Estlk Sorumluluk.69 Adalet Çestllk Gzllk.96 Mevcut durum Çevreye ksayg Deger/er X kaynaklanan eksklkler" seçeneg le en yüksek ortalamaya sahptr. Daha sonra srasyla ögretmenlern "dger" seçenegnde belrttkler Ale ve çevre, yönetc tutumundan kaynaklanan eksklkler, ögretmenn blg becer eksklg ve programdan kaynaklanan eksklkler gelmektedr. Eksklkler Tablo 4. Ögretmen Görüslerne Göre Temel Demokratk Degerlern Kazandrlmasnda Problem Kaynag Olablecek Degskenlerle lgl Artmetk Ortalama ve Standart Sapma Degerler Problem S SXS9.21 SXSX 8,99 X18.15 n Kaynag (Ale, Dger Eksklkler Programdan Tutumundan Yönetc Kaynaklanan Çevre) Eksklkler Ögrencden Kaynaklanan Ögretmen n eqtm yönetm yaz 2004

21 IK-ORTUK PROGRAM ahmet doganay - m~dha sar Ögretmenlern Temel Demokratk Deger/ern Kazandnlmasna lskn Önerler Ögretmenlern kazandrlmasna göster m st r. temel demokratk degerlern lskn çözüm önerlernn daglm ögrenc lere Tablo 5'te Tablo 5. Ögretmenlern Temel Demokratk Degerlern Kazandrlmasna lskn Çözüm Önerlernn Artmetk Ortalama ve Standart Sapma Degerler Programa Çözüm SXSXS Ortamnn X25.71 Yen Önerler S6.31 Ögretm Çestlendrlmes Yöntemlernn Konular Demokratklesmes Gerçek Bütünlestrlmes Ders Eklenmes, Konularnn Yasamla Baz Konularn Çkarlmas Ögretmenn Tablo.5 ncelendgnde en yüksek ortalamann "Ögretmen n modelolmas" seçenegnde (32.32), en düsük ortalamann se "Programa yen konularn eklenmes, baz konularn çkarlmas" seçenegnde oldugu ( 10.29) görülmektedr. SONUÇ VE TART/SMA Ögrenclern temel demokratk degerler olarak ele alnan bagmszlk, nsan onuruna sayg, arkadaslk, estlk, dürüstlük, sorumluluk, adalet, çestllk, gzllk ve çevreye sayg degerlern kazanma düzeyler hakkndak ögrenc görüslernn artmetk ortalamas, 5'1 derecelendrmel ölçek üzernden yaplan analzlerde 4.01 olarak; ayn degerlern ögretmen görüslerne göre kazandrlma düzeynn ortalamas se 3.14 olarak belrlenms ve yaplan t-test sonucunda da ögretmen ve ögrenc görüslernn "gzllk" deger dsndak tüm degerlerde anlaml br seklde farkllastg görülmüstür. egtm yönetm yaz 2004

22 ahmet doganay - medha sar Temel demokratk degerlern kazanm konusunda ögrencler kendlern oldukça y br konumda görmektedrler. Ancak ögretmenlern ögrencler hakkndak görüsleryle, ögrenclern kendn degerlendrmeler arasnda anlaml br farkn oldugu görülmektedr. Bu farkn kaynag ne olablr? Öncelkle ögrenclern, kend davranslarn gözlemelernn güçlügü ve degerlern davranssal boyutundan çok blssel boyutunu ön plana çkararak görüslern fade etms olablecekler düsünüleblr. Çünkü arastrmada ögrenclern degerlere bagllk düzeyn ölçmede, gözlem ve görüsme gb ntel yöntemlerden çok, ncel boyutu agrlkl olan ölçek kullanlmstr. Ölçekte fadeler her ne kadar davranssal açdan fade edlmsse de, yantlama srasnda ögrencler blssel boyutu ön plana çkarms olablrler. Ayrca nsann kend kendn degerlendrme konusunda da öznel davranableceg göz önüne alnmaldr. Ölçek ya da anket kullanlarak yaplan baz arastrmalarda da, duyussal amaçlarn oldukça yüksek düzeyde kazandgna lskn sonuçlar bulunmustur. Ments'n (1997) Konya lnde sosyal blgler dersnn duyussal amaçlarnn kazanm le lgl arastrmasnda, duyussal amaçlarn besl br degerlendrme ölçegnde laklk harç, ortalama dördün üzernde gerçeklestg bulunmustur. Özcan (2002) tarafndan Kls lnde ögretmen görüslerne dayanlarak, sosyal blgler genel amaçlarnn blg, deger-tutum ve becer boyutlarnda gerçeklesme düzeylern konu alan arastrmada da, deger-tutum boyutunda genel amaçlarn besl br degerlendrme ölçegnde, 3.81 düzeynde gerçeklestg bulunmustur. Tüm bu sonuçlar, demokratk degerlern kazanm konusunda karar ve"rmenn henüz erken olacag ve bu konuda ntel arastrma sonuçlarn da beklemenn yararl olacagn göstermektedr. Arastrmann öneml sonuçlarndan br de, ögrenclern temel demokratk degerler nereden kazandklar hakkndak sonuçlardr. Verlern analz sonunda ögrencler temel demokratk degerler en çok evde alelernden ögrendklern (29.97) belrtmslerdr. Daha sonra, derste ögretmen n anlattklarndan (26.94), snfta ögretmen ve arkadaslarnn davranslarndan (14.80), televzyon ve/ya gazetelerden (14.18) ve okulda düzenlenen sosyal etknlklerden (11.45) ögrendkler yönünde görüs belrtmslerdr. Baz temel demokratk degerler hç ögrenmedgn belrtme ortalamas se 2.53'tür. Okul, ale ve medya le yakn çevrenn, çocuklarn demokratk degerler kazanmada farkl agrlklarda da olsa öneml etklere sahp oldugu görülmektedr. Bu sonuçlar öncelkle sosyal ögrenme kuram çerçevesnde degerlendrmek gerekr. Sosyal ögrenme kuramna göre ögrenme, ögrenclern sosyal çevreleryle etklesm sonunda olusur. Ögrencler sosyal çevreleryle etklesme grerek ve model alarak konusma, becer, akademk egtm yönetm yaz 2004

23 ahmet doganay - medha sar becer ve alskanlklar, ksler aras lsklerle lgl becerler, ve tutumlar kazanrlar (Ormrod, 990, s. 76). Degerlern egtm konusunda olusan lteratür, ahlak düsünme ve ahlak davransn br çok boyutunun gözlem ve modellerden etklenerek olustugunu göstermektedr (Ormrod, 990; Halstead ve Taylor, 2000). Bu arastrma sonuçlar, son yllarda gözlern örtük program üzerne yogunlasmasna neden olmustur. Okul programndak resm amaçlar çnde olmayan ancak, snfta olusturulan ögretmen -ögrenc lskler, dspln anlays, ögretmenn davranslar, okuldak yasam, okul kurallar gb etmenler ögrenc davranslarn etklemektedr. Bu arastrmada ögrencler, demokratk degerler okulda ve çevrede çestl kaynaklardan kazandklarn belrtmslerdr. Ögrenclere göre bu kaynaklarn basnda ale gelmektedr. Özellkle poltk degerler üzernde yaplan arastrmalar, alenn poltk degerlern kazanmnda en öneml etmen oldugu konusunda brlesmektedrler (Hyman, 959, Dawson ve Prewtt, 969). Hatta Dawson ve Prewtt (1969), bu arastrmalarn daha çok bat toplumlarnda yapldgn, ale baglarnn 'daha sk oldugu dogu toplumlarnda bu lsknn daha da yüksek olmasnn gerektgn bldrmektedrler. Doganay (1993) tarafndan yaplan arastrmada da, besnc snf ögrenclernn poltk degerlern okul, ale ve medya degskenler arasnda en çok ale degskenlernn etkledg bulunmustur. Çocuklar ajlelernn yannda okuldan daha fazla kalmaktadrlar. Ayrca aleler okula daha çok akademk görevler yükleyp, deger boyutunda kendlerne daha çok sorumluluk vermey düsünüyor olablrler., l ; \ : Ögrenc görüslerne göre demokratk degerlern kazanmnda okulun etksne bakldgnda, toplam %53 düzeynde br etks oldugu görülmektedr. Bu etk kend çnde açk ve örtük kaynaklara bölündügünde, hemen hemen est düzeyde br etkye (%27 açk, %26 örtük) sahp olduklar görülmektedr. Yukarda belrtldg gb örtük programn etklern çocuklarn yalnzca görüslerne dayal olarak degerlendrmek yanltc olablr. Çünkü okulun örtük program boyotunu olusturan okul kültürü dnamk ve karmask br süreçtr. Bu sürecn daha ayrntl ve ntel olarak degerlendrlmes gerekr. Ancak bu çalsma kend snrllklar çnde, demokratk degerlern kazanmnda okulda.açk ve örtük programn brlkte est düzeyde etkye sahp oldugunu göstermektedr. Gerçekte örtük programn etks gzloldugundan, Jackson, Boostrom ve Hansen'n (1993) belrttkler gb, ögrenclern hatta ögretmenlern ble blnçl olarak yaptklarnn ahlak etkler konusunda haberler olmayablr. Bu yüzden demokratk degerlern kazanmnda okul ve ögretmenlern gzl etkler, ögrenclern düsündüklernden daha fazla olablr. Arastrmada ortaya çkan dger br sonuç, ögretmenlern temel demokratk degerler mevcut durumdan daha fazla gerçeklesmesn stedklerdr. Seçlen tüm degerlerde ögretmen görüslerne göre mevcut gerçeklesme düzey le egtm yönetm yaz 2004

24 ahmet doganay - medha sar gerçeklesmes stenen düzeyarasnda anlaml farklar bulunmustur. Bu da ögretmenlern bu degerlern en üst düzeyde kazandrlmas gerektgne nandklar seklnde yorumlanablr. Özcan'n (2002) sosyal blgler ögretmenleryle Kls lnde yaptg çalsmada da benzer sonuçlar bulunmustur. Ögretmenler temel demokratk degerlern kazandrlmasnda problem kaynag olarak en çok ögrencden kaynaklanan eksklkler (25.74) görmektedrler. Daha sonra srasyla ale ve çevre (18.42), yönetc tutumundan kaynaklanan eksklkler (18.15), ögretmenn blg - becer eksklg (17.35) ve programdan kaynaklanan eksklkler (17.03) gelmektedr. Ögretmenler demokratk degerlern kazanmnda sorunlar daha çok kend dsnda görmektedrler. Ancak, ögretmenlere degerlern kazanm konusunda önerler soruldugunda srasyla,"ögretmenn modelolmas" (32.32), snf ortamnn demokratklestrlmes (25.71), ders konularnn gerçek yasamla bütünlestrles (16.61), ögretm yöntemlernn çestlendrlmes (14.80) ve programa yen konular eklenmes/baz konularn çkarlmas (10.29) önerlern getrmslerdr. Bu önerler ncelendgnde, ögretmenlern demokratk degerlern kazanmnda kendlerne öneml görev ve sorumluluklar düstügünü vurguladklar görülmektedr. Bu bulgular br öncek paragrafta belrtlen sorunlara lskn bulgularla çelsmektedr. Orada ögretmenler, demokratk degerlern kazanlmamasnn nedenlern daha çok ögrenc ve alelere yüklerken, önerlerde bu konuda kendlerne daha çok sorumluluk düstügü vurgulanmaktadr. Gerçekte demokratk degerlern kazanmnda okulda açk ve örtük programn etkler, bu arastrmann kapsamnn ötesnde daha karmask ve çok boyutludur. Ayrca demokratk degerlern kazandrlmasnda okul dsnda ale, medya ve çevrenn de etklernn oldugu açktr. O halde bu sorun, okul ve toplumun daha çok demokratklestrlmes le yakndan lgldr. Bu nedenle lgl tüm kesmlern bu konuda üzerne düsen yapmas gerekmektedr. Amaçl ve planl etknlklern yapldg br kurum olan okulun, genelde duyussal amaçlarn özelde se demokratk degerlern kazanm konusunda daha etkn poltkalar benmsemes, degerlern egtm le lgl modeller gelstrerek uygulamaya geçrmes gerekldr. Bu modellern br ders ad altnda degl, okulun tüm egtm programnn kapsam çnde olmas gerekr. Ayrca tüm egtm yönetclernn de egtsel lderlk rolünü benmseyerek, okullarnda tüm çalsanlarn güç ve sorumluluklarn harekete geçrp, okullarn demokrasnn tüm lkelernn yasandg br yasam alan olarak hazrlamalar gerekr. Örtük programn demokratk degerlern kazanmnda etklern ncelemek çn, çok boyutlu ve özellkle de ntel yönü agr olan arastrma desenlerne gereksnm oldugu ortaya çkmstr. egtm yönetm yaz 2004

25 ! :.-;..: «' :/t_;~j. D E GER LER N KAZ A N DIB L t\1,~,.e N DAA ç J >.,"-;}>~:. ".',;,~;~" ahmet doganay - medha sar K - ÖRT Ü K P R O G RAM KAYNAKÇA Armstrong, D. G. (1980). Socal studes n secondary educaton. New York: Macmllan Publshng Company. Bacanl, H. (1999). Duyussal davrams egtm. Ankara: Nobel Yayn Dagtm. Beyer, B. K. (1976). Conductng moral dscusson n the classroom. Socal Educafon, 40, Blatt, M. ve Kohlberg, L. (1975). The effect of classroom moral dscusson upon chldren's level of moral judgment. Journal of Moral Educaton, 4, Bloom, B. S. (1998). nsan ntelkler ve okulda ögrenme. (Çev. D. A. Özçelk). stanbul: Mll Egtm Bakanlg Yaynlar. Blumberg, A. ve Blumberg, P. (1994). The unwrtten currculum: Thngs learned but not taught n schools. Thousand Oaks: Corwn Presss, Ine. Cortese, A. J. (1984). Standard ssue scorng of moral reasonng: A crtque. MerrI. Palmer Quarfer/y, 30 (3), Çlel, M. (1986). Ahlak pskolojs ve egtm. Ankara: V Yaynlar. Dawson, M. Ve Prewtt, K. (1969). Poltcal socalzaton. Boston: Lttle-Brown. Dehaan, R..; Hanford, R.; Knlow, K.; Phller, D. ve Snarey, J. (1997). Promotng ethcal reasonng, affect and behavour among hgh school students: An evaluaton of three teachng strateges. Journal of Moral Educaton, 26, Dynneson J. C. ve GroS, R. E. (1999). Desgnng effectve nstructon for secondary socal studes. Upper SaddleRver: Prntce Hall, Ine. Doganay, A. (1993). Factors that predct poltcal knowledge and atttudes of young chldren. Yaynlanmams doktora tez. Pttsburgh: Unversty of Pttsburgh. USA. Ehmon, L. C. (1980). The Amercan school n the poltcal socalzaton process. Revew of Educatonal Research 50, Esner, E. (1985). The educatonal magnaton. New York: Macmllan Publshng Co. ' Engle, S.H. ve Ochao, A.S. (1988). Educaton for demoeratc ctzenshp. New York: Teachers College Press. Gnsburgh, M. B. ve Clft, R. T. (1990). Hdden currculum of Presservce teacher l educaton. W. R. Houston (Ed.) Handbook of research on teacher II educaton.s New York: Macmllan Publshng Co. Ha/stead, J. M. ve Taylor, M. J. (2000). Learnng and teachng about values: A revevof recent research. Cambrdge Journal of Educaton 30 (2), , II Howard, R. W. (1991). Lawrence Kohlberg's nfluence on moral educaton n elementary schools. In J. S. Bennnga (Ed.) MoraL, character and cvc educafjon n the e/emenfary school. New York: Teacher College Press. : : ; :1 egtm yönetm yaz 2004