Türkiye Yaş Kayısı Üretimi ve İhracatı M. Temel 1 M. Öztürk. Turkey s Fresh Aprıcot Productıon And Export

Transkript

1 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun 1 Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü- Yalova E-posta: mukremintemel@mynet.com Türkiye Yaş Kayısı Üretimi ve İhracatı M. Temel 1 M. Öztürk ÖZET Dünyada, 2012 verilerine göre hektar alanda ton kayısı üretimi yapılmaktadır. Türkiye ton üretim ile dünyada 1. sırada yer almaktadır yılı dünya yaş kayısı ihracatı 405,4 milyon dolar olarak gerçekleşmiş olup; Fransa, İspanya, İtalya, Özbekistan ve Türkiye en önemli ülkeler olarak dikkati çekmektedir. Türkiye 2012 yılında 56 bin ton karşılığında yaklaşık 42 milyon dolarlık yaş kayısı ihracatı gerçekleştirmiştir. Yaş kayısı ihracatı en fazla Rusya, Irak, Bulgaristan, Almanya ve Arabistan a yapılmaktadır. Türkiye dünyanın önemli üretici ülkelerinden birisi olmakla birlikte, 2011 yılı rakamlarına göre yaş kayısı ihracatında miktar olarak 3. sırada yer alırken, değer olarak 5. sırada bulunmaktadır. Türkiye nin yaş kayısı ihracat miktarının, üretim miktarına oranı %5 in altındadır. Türkiye nin dünya yaş kayısı üretimindeki payına göre, dünya ticareti içindeki payı düşük seviyelerdedir. Fransa tonluk üretim miktarıyla dünya 7. si iken 105,9 milyon dolarlık ihracat ile dünya 1. si, İspanya tonluk üretim ile dünya 11. si olurken, 55,8 milyon dolarlık yaş kayısı ihracatıyla dünya 2. si olarak yer almaktadır. Türkiye nin ihracatta yaş kayısı birim fiyatı söz konusu ülkelere göre daha düşük seviyede gerçekleşmektedir. Fransa birim fiyatı 2,2 dolardan, İspanya birim fiyatı 1,8 dolardan yaş kayısı ihraç ederken Türkiye nin birim ihraç fiyatı yaklaşık 1 dolar seviyelerindedir. Üretici fiyatı, İspanya da kg başına 1,035 dolar iken Türkiye de üretici fiyatı kg başına 1,017 dolardır. Sahip olduğu ekoloji ve üretim potansiyeli ile Türkiye nin dünya yaş kayısı ticaretinden aldığı payın artırılması gerekmektedir. Anahtar Kelimeler: Türkiye, yaş kayısı, üretim, ihracat Turkey s Fresh Aprıcot Productıon And Export ABS TRACT According to 2012 data, 3,956,640 tons of apricots were produced from 492,196 hectares of land in the world. Turkey is 1st rank with a apricot production of 795,768 tons. In 2011, world exports of fresh apricots million dollars have been realized; France, Spain, Italy, Uzbekistan and T urkey stand out as t he most important exporter countries. T urkey produced 56 t housand tons fresh apricot exports and realized $ 42 million in 2012 which exported to mostly Russia, Iraq, Bulgaria, Germany and Saudi Arabia is performed. Turkey is one of the world's major producer countries. Turkey is at 3rd and 5 th order according to amount of fresh apricot and its value respectively in Turkey's export volume of fresh apricot is less than 5 % of the production amount. Turkey shares world apricot trade at low levels than its apricot production. France was 7 th order with 155,124 t ons of apricot production and was 1 st order with world with $ million exports. Spain was 11 th order with 86,880 tons of apricot production and was 2nd order with world with $ 55.8 million exports. Turkey has lower apricot unit price than these countries. France and Spain had 2.2 and 1.8 dollars unit apricot price for export while Turkey's unit export price at the level of about 1 dollar. Spain had $ 1,035 unit apricot producer price whereas Turkey had $ 1,017. Turkey s world apricot trade should be increased by its owned ecology and production potential. Key words: Turkey, fresh apricots, production, export 1.GİRİŞ Kayısı (Prunus armeniaca), 2-10 m yüksekliğinde, dikensi ve tüysüz bir ağaçtır. Yapraklar uzunca ve mızraksı, kenarları dişli, ucu sivri veya küttür. Çiçekler beyaz veya pembe renkli olup, yapraklardan daha önce meydana gelirler. Meyvelerin üzeri tüylü olup, sarımsı-turuncu renkte eriksidir. Kayısı, coğrafik olarak dünyanın hemen hemen her yerine dağılmış olsa da daha çok Akdeniz'e yakın olan ülkelerde Avrupa, Orta Asya, Amerika ve Afrika kıtalarına yayılmış ve burada yetişme alanları bulmuştur (Anonim, 2014a). Türkiye ton üretim ile dünyada 1. sırada yer almaktadır. Türkiye 2012 yılında 56 bin ton karşılığında yaklaşık 42 milyon dolarlık yaş kayısı ihracatı gerçekleştirmiştir. Bu üretim ve ihracata, Malatya da yetişen dünyaca ünlü Malatya Kayısısı en büyük katkıy ı sağlamaktadır. Fırat Kalkınma Ajansına göre Türkiye yaş kayısı üretiminin yaklaşık %55 i Malatya ilinde yapılmaktadır. Malatya dışında Erzincan ve Elazığ'da da ihracata yönelik kayısı üretimi yapılmaktadır (Anonim, 2014b). Önemli sofralık kayısı çeşitleri, Hasanbey, Aprikoz, Şekerpare, Alyanak, Tokaoğlu, İri Bitirgen, Karacabey, Rrecoce de Tyrinthe, Roxana, Ninfa dır (Anonim, 2014c). 2.MATERYAL VE METOT Bu çalışmada yaş kayısı üretimi ve dış ticareti ile ilgili FAO, Türkiye İstatistik Kurumu verileri ile konu ile ilgili yayınlar materyal olarak kullanılmıştır. İkincil verilerin analizinde tanımlayıcı istatistiklerden yararlanılmıştır. 3.BULGULAR VE TARTIŞMA Türkistan, Orta Asya ve Batı Çin i içerisine alan çok geniş bir bölgenin kayısının ana vatanı olduğu sanılmaktadır. Günümüzden 5000 yıl gibi çok uzun bir zaman önce kayısı bu bölgede bilinmekteydi. Büyük İskender in seferleri sırasında kayısı M.Ö. IV yy da Anadolu ya getirilmiş, Anadolu kayısının ikinci vatanı olmuştur. M.Ö. I. yy da Roma ve Pers savaşları sırasında tüccarlar tarafından önce İtalya ya sonra da Yunanistan a 1459

2 Tarımsal Pazarlama götürülmüştür. İtalya ve Yunanistan dan diğer Avrupa ülkelerine geçişi uzun yıllar almış 13. yy da İspanya ve İngiltere, 17. yy da da Fransa ve Amerika ya götürülmüştür (Anonim, 2014d). Dünyada, 2012 verilerine göre hektar alanda ton kayısı üretimi yapılmaktadır. Dünya kayısı üretiminin %20,1 ini Türkiye, %11,6 sını İran, %9,2 sini Özbekistan, %6,8 ini Cezayir, %6,2 sini İtalya, %4,9 unu Pakistan, %4,8 ini Fransa karşılamaktadır. Dünya kayısı üretiminin %88,7 si 20 ülke tarafından gerçekleştirilmektedir (Çizelge 3.1). Çizelge 3.1. Ülkelere Göre Dünya Yaş Kayısı Üretimi (2012) No Ülkeler Üretim Miktarı (ton) Üretim Oranı (%) Üretim Alanı (ha) 1 Türkiye , İran , Özbekistan , Cezayir , İtalya , Pakistan , Fransa , Fas , İspanya , Etopya , Yunanistan , Japonya , Afganistan , Suriye , Ukrayna , Rusya Federasyonu , ABD , Güney Afrika Cumhuriyeti , Çin Halk Cumhuriyeti , Türkmenistan , Toplam , Diğerleri , Dünya Toplamı , Kaynak: Anonim, 2014e. Ülkemizde kayısı ile ilgili istatistiki veriler 1988 yılı itibariyle Türkiye İstatistik Kurumu kayıtlarına girmiş bulunmaktadır. Kayıtlarında, kayısının bir çeşidi olan zerdali (yabani kayısı, kayısı anacı olarak bilinmektedir) ayrı kayıt altına alınmıştır. Türkiye nin FAO (Gıda ve Tarım Örgütü) kayıtlarında zerdali ayrı gösterilmeyip tek başlık altında düzenlenmiştir. Türkiye de 1998 yılında meyve veren ağaç sayısı adet iken 2013 yılında e ulaşmıştır. Kayısı verimleri yıllara göre ağaç başına 22,03-71,67 kg arasında değişme göstermiştir. Türkiye nin yılları arasında kayısı üretim miktarında ve buna bağlı olarak ağaç başına verim miktarlarında dalgalanmalar olduğu dikkati çekmektedir (Çizelge 3.2). Rekolte dalgalanmalarına ilkbahar geç donları ile dolu yağışı büyük oranda etkili olmaktadır. Zerdali meyve veren ağaç sayısı 1988 yılında adet iken zaman içerisinde azalarak 2013 yılında e gerilemiştir. Zerdali üretiminin, kayısı üretimi içerisindeki yerinin azalmas ı yetiştiricilik ve ticaret açısından olumlu bulunmaktadır. Türkiye nin yaş kayısı (zerdali dahil) üretimi, 1988 yılında ton iken, yıllar itibariyle önemli artışlar göstererek 2013 yılında ton seviyelerine ulaşmıştır (Çizelge 3.2). Türkiye 2006 yılında hektar alanda ton kayısı üretimi yapılırken hasat alanlarında artış ve üretim miktarlarında ise dalgalanma göstererek 2012 yılında hektar alanda yaklaşık ton kayısı üretimi gerçekleşmiştir (Çizelge 3.3). Dünya yaş kayısı ihracatı 2011 yılında 264 bin ton karşılığında 405 milyon dolar seviyelerinde gerçekleşmiştir. İhracat değeri itibariyle önemli ihracatçı ülkeler %26,14 payla Fransa, %13,77 payla İspanya, %9,08 payla İtalya, %7,85 payla Özbekistan, %7,14 payla Türkiye, %4,58 payla Yunanistan, %3,36 payla İran, %3,36 payla ABD dir. Dünyada 20 ülkenin ihracatı 380 milyon dolar ile %93,73 oranındadır (Çizelge 3.4). Fransa 2011 yılında ton üretim miktarıyla (%4) 7. sırada yer alırken iken ihracatta ton (%18,4) ile 1. sırada yer almaktadır (Çizelge 3.4). Fransa dünya ihracatının 106 milyon dolar ile yaklaşık ¼ ini gerçekleştirmektedir. Türkiye 2011 yılında ton ve 2012 yılında ton üretim ile dünyada 1. sırada yer alırken 2011 yılı ihracatında miktar olarak 28.5 bin ton ile 3.sırada bulunurken, değer olarak 29 milyon dolar ile 5. sırada bulunmaktadır. 1460

3 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun Çizelge 3.2. Türkiye nin Yıllar İtibariyle Kayısı (Kayısı+Zerdali) Ağacı Sayısı ve Üretimi Kayısı Zerdal i Ağaç sayısı 1000 adet Üretim Ağaç Başına Verim Ağaç sayısı 1000 adet Üretim Yıllar Meyve Meyve (ton) (kg /ağaç) Meyve Meyve (ton) veren vermeyen veren vermeyen Ağaç Başına Verim (kg /ağaç) , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,63 Kaynak: Anonim, 2014f. Çizelge 3.3. Yıllar İtibariyle Türkiye Yaş Kayısı Üretim Miktarları ve Üretim Alanları Yıllar Üretim Miktarı (ton) Hasat Alanı (ha) Kaynak: Anonim 2014g. Fransa birim yaş kayısı ihracatını dolar/ton dan yaparken, Türkiye birim ihracatını dolar/ton dan yapmaktadır. İhracatta önemli 20 ülkenin ortalama birim ihraç fiyatı dolar/ton dur. Türkiye bu haliyle ortalamanın çok altında kayısı ihracatı gerçekleştirmektedir (Çizelge 3.4). Türkiye nin yaş kayısı ihracat miktarının, üretim miktarına oranı %5 in altındadır. Türkiye nin dünya yaş kayısı üretimindeki payına göre, dünya ticareti içindeki payı düşük seviyelerdedir. Fransa 105,9 milyon dolarlık ihracat ile dünya 1. si, İspanya, 55,8 milyon dolarlık yaş kayısı ihracatıyla dünya 2. si olarak yer almaktadır. Türkiye nin ihracatta yaş kayısı birim fiyatı söz konusu ülkelere göre daha düşük seviyede gerçekleşmektedir. Fransa birim fiyatı 2,2 dolardan, İspanya birim fiyatı 1,8 dolardan yaş kayısı ihraç ederken Türkiye nin birim ihraç fiyatı yaklaşık 1 dolar seviyelerindedir (Çizelge 3.4). Dünya 2011 yılı yaş kayısı ithalatı 260 bin ton ve 422 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Önemli ithalatçı ülkeler parasal değer olarak %22,63 oranıyla Almanya, %17,61 oranıyla Rusya, %9,07 oranıyla İtalya, %6,45 oranıyla Avusturya dır. Dünya toplam kayısı ithalatının 20 ülke %90 nını gerçekleştirmektedirler (Çizelge 3.5). Rusya miktar bakımından ithalatta ilk sırada yer alırken değer olarak 2. sırada yer almaktadır. Almanya ithalat miktarıyla 2.sırada yer alırken değer olarak ilk sırda yer almaktadır. Rusya birim ithal fiyatı 1,2 dolar/kg dan yaş kayısı ithal ederken, Almanya birim ithal fiyatı 2,1 dolar/kg dan yaş kayısı ithal etmektedir. Avustralya, dünya kayısı ithalatını (%1) en yüksek değer olan 5,1 dolar/kg dan gerçekleştirirken, Suudi Arabistan (%1) en düşük değerden 0,71 dolar/kg dan gerçekleştirmektedir (Çizelge 3.5). 1461

4 Tarımsal Pazarlama Çizelge 3.4. Dünya Yaş Kayısı İhracatında Önemli Ülkeler (2011). No Ülkeler Miktar (ton) Miktar Değer Değer Birim Değer (% ) ($) (% ) ($/ton) 1 Fransa , , İspanya , , İtalya , , Özbekistan , , Türkiye , , Yunanistan , , İran , , ABD , , Güney Afrika , , Hollanda , , Avusturya , , Ermenistan , , Belçika , , Macaristan , , Yeni Zelanda , , Ürdün , , Kırgızistan , , Litvanya , , Almanya , , Suriye , , Toplam , , Diğerleri , , Dünya Toplamı , , Kaynak: Anonim,2014h. Çizelge 3.5. Dünya Yaş Kayısı İthalatında Önemli Ülkeler (2011). No Ülkeler Miktar (ton) Miktar (% ) Değer ($) Değer (% ) Birim Değer ($/ton) 1 Almanya , , Rusya Federasyonu , , İtalya , , Avusturya , , Fransa , , Hollanda , , İsviçre , , Belçika , , İngiltere , , Kazakistan , , Kanada , , Çek Cumhuriyeti , , Polonya , , Litvanya , , Avustralya 871 0, , Suudi Arabistan , , ABD , , Birleşik Arap Emir , , İspanya , , Slovenya , , Toplam , , Diğerleri , , Dünya Toplamı , , Kaynak: Anonim., 2014i. 1462

5 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun Fransa ve İtalya hem ithalatçı hem ihracatçı ülke konumunda olup, değer bakımından ilk 5 ülke arasında bulunmaktadırlar. Fransa ihracatçı ülkeler arsında ilk sırada yer alırken ithalatçı ülkeler arasında 5. sırada yer almaktadır. İtalya, ihracatçı ve ithalatçı ülkeler arasında 3. sırada yer almaktadır (Çizelge 3. 4, Çizelge 3.5). Türkiye yılları arasında yatay bir ihracat trendine sahipken 2012 yılında %100 artış gerçekleştirmiştir. Türkiye yaş kayısıda ithalatçı ülke konumunda olmayıp, yılları arasında üretimin olmadığı dönemlerde 3-82 ton arasında az miktarlarda yaş kayısı ithalatı yapılmıştır (Çizelge 3. 6). Çizelge 3.6. Yıllar İtibariyle Türkiye Yaş Kayısı İhracat Miktarları ve İhracat Değerleri, Yıllar İhracat Miktarı (ton) , , , , ,260 İhracat Değeri ($) İthalat Miktarı (ton) 6,00 3,00 9,00 9,00 82,00 İthalat Değeri ($) Kaynak: Anonim, 2014m. Türkiye 2013 yılında 41.6 bin ton yaş kayısı ihracatından yaklaşık 42,5 milyon dolar döviz elde etmiştir. Türkiye nin en önemli ithalatçı ülkeleri Rusya Federasyonu, Almanya, Bulgaristan, Irak, Suudi Arabistan, Ukrayna dır. Rusya ve Almanya toplamda %75,11 lik payla en önemli ithalatçı ilk iki ülkedir. Rusya ya 1 kg kayısı 0,898 dolardan ihraç edilirken, Almanya ya 2,276 dolardan ihraç edilmektedir (Çizelge 3.7). Çizelge 3.7. Ülkeler İtibariyle Türkiye Yaş Kayısı İhracatı (2013) Ülkeler İhracat Miktarı (kg) Yüzde (%) İhracat Değeri ($) Yüzde (%) Rusya , ,36 Almanya , ,75 Bulgaristan , ,35 Irak , ,14 Suudi Arabistan , ,29 Ukrayna , ,04 Singapur , ,31 Romanya , ,07 Belarus , ,85 Hollanda , ,81 Moldova , ,74 Malezya , ,74 İngiltere , ,68 Azerbaycan , ,55 Toplam , ,68 Diğerleri , ,32 Genel Toplam , ,00 Kaynak: Anonim, 2014n. Çizelge 3.8. Dünyada Yıllar İtibariyle Bazı Ülkelerin Kayısı Üretici Fiyatları ($/ton) Ülkeler ABD 526,0 586,0 721,0 796, ,0 Arnavutluk 486,8 453,0 527,0 452,8 585,1 Avustralya 2.314, ,7 (*)1.849, ,4 (*)1.597,9 Avusturya 3.012, , , , ,6 Azerbaycan 1.164,4 1119,7 1006,2 2050,0 2240,5 Bosna Hersek 490,6 677,1 595,0 923,8 517,0 Ermenistan 1.209,3 487,9 304, ,3 1151,8 Fransa 1969, , , , ,1 Güney Afrika Cumhuriyeti 239,3 322,5 300,7 319,2 344,2 İspanya 919, ,5 796,5 911, ,8 Kanada 1.088, , , , ,8 Tunus 552,1 392,8 427,4 633,6 661,7 Türkiye 1.024, ,5 860, , ,8 Yunanistan 719,0 934, ,9 939, ,8 Kaynak: Anonim,2014ö. (*) FAO tarafından tahmin edilmiştir. 1463

6 Tarımsal Pazarlama Dünyada yaş kayısı üretiminde bazı ülkelerin üretici fiyatları FAO kayıtlarına girmiştir yılında üretici fiyatı, İspanya da kg başına 1,035 dolar, Fransa da 1,699 dolar iken, Türkiye de üretici fiyatı kg başına 1,017 dolardır. Üretici fiyatlarında arasında dalgalanmalar görülmektedir (Çizelge 3. 8). 4.SONUÇ Türkiye de önemli miktarlarda kayısı üretimi yapılabilmekte, ancak yıllara göre üretimde büyük dalgalanmalar göze çarpmaktadır. Bu dalgalanmalara ilkbahar geç donları ve dolu yağışı sebep olmaktadır. Bu nedenle daha geç çiçeklenen çeşit geliştirme çalışmalarına ağırlık verilmelidir. Yeterli işletme büyüklüğüne ulaşılarak işletme teknik donanımlarıyla fiziki tedbirlerin etkin hale getirebilmesine yoluna gidilebilinir. Türkiye dünyanın önemli üretici ülkelerinden birisi olmakla birlikte, 2011 yılı rakamlarına göre yaş kayısı ihracatında miktar olarak 3. sırada yer alırken, değer olarak 5. sırada bulunmaktadır. Türkiye nin dünya yaş kayısı üretimindeki payına göre, dünya ticareti içindeki payı düşük seviyelerdedir. Türkiye nin yaş kayısı ihracat miktarının, üretim miktarına oranı %5 in altındadır. Fransa tonluk üretim miktarıyla dünya 7. si iken 105,1 milyon dolarlık ihracat ile dünya 1. si, İspanya tonluk üretim ile dünya 11. si olurken, 55,8 milyon dolarlık yaş kayısı ihracatıyla dünya 2. si olarak yer almaktadır. Türkiye nin yaş kayısı birim ihraç fiyatı söz konusu ülkelere göre daha düşük seviyede gerçekleşmektedir. Fransa birim ihraç fiyatı 2,2 dolar/kg dan, İspanya birim ihraç fiyatı 1,8 dolar/kg dan yaş kayısı ihraç ederken Türkiye nin birim ihraç fiyatı yaklaşık 1 dolar/kg seviyelerindedir. Üretici fiyatı, kg başına İspanya da 1,035 dolar iken Türkiye de 1,017 dolardır. Sahip olduğu ekoloji ve üretim potansiyeli ile Türkiye nin dünya yaş kayısı ticaretinden aldığı payın artırılması gerekmektedir. Payın artırılması öncelikle, kayısı üretici ve ihracatçı birliklerinin oluşturulması ve ardından ticaret borsasının açılmasıyla sağlanabileceği düşünülmektedir. 5.KAYNAKLAR Anonim, 2014a. Vikipedi. [Ulaşım:22 Nisan 2014]. Anonim, 2014b. Fırat Kalkınma Ajansı. Kayısı Araştırma Raporu ContentDownload/FKA%20KAYISI%20RAPORU.pdf, [Ulaşım:23 Nisan 2014]. Anonim, 2014c. Kayısı Araştırma İstasyonu Müdürlüğü. Kayısı yetiştiriciliği. kayisi_yetistiriciligi/, [Ulaşım:23 Nisan 2014]. Anonim, 2014d. [Ulaşım:23 Nisan 2014]. Anonim, 2014e. FAO. [Ulaşım:22 Nisan 2014]. Anonim, 2014f. TUİK. [Ulaşım:22 Nisan 2014]. Anonim, 2014g. FAO. [Ulaşım: 22 Nisan 2014]. Anonim, 2014h. FAO. 2014g. FAO. PageID= 535# ancor, [Ulaşım:23 Nisan 2014]. Anonim, 2014i. FAO. 2014g. FAO. PageID= 535# ancor, [Ulaşım:23 Nisan 2014]. Anonim, 2014m. FAO. TUİK. Türkiye İstatistik Kurumu Dış Ticaret Kayıtları, Ankara. Anonim, 2014n. FAO. TUİK. Türkiye İstatistik Kurumu Dış Ticaret kayıtları, Ankara. Anonim, 2014ö.FAO. Nisan 2014]. 1464