Ekonomik Rapor 2011 BÖLÜM II. TÜRKİYE EKONOMİSİNE GENEL BAKIŞ 67. genel kurul Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği /

Transkript

1 Ekonomik Rapor 2011 BÖLÜM II. TÜRKİYE EKONOMİSİNE GENEL BAKIŞ 67. genel kurul 61

2 62

3 GENEL DEĞERLENDİRME 2009 yılında ülkemizde en fakir %20 lik grup toplam hanehalkı kullanılabilir gelirinden %5,6 oranında pay alırken, bu grubun 2010 yılında toplam hanehalkı kullanılabilir gelirinden aldığı pay 0,2 puanlık bir artışla %5,8 oranına yükselmiştir. En zengin %20 lik grubun ise toplam hanehalkı kullanılabilir gelirinden aldığı pay 2009 yılında %47,6 iken, 1,2 puanlık azalış göstererek %46,4 e gerilemiştir yılında en fakir %20 lik grubun toplam gelirden aldığı pay, en fakir %20 lik grubun toplam gelirden aldığı payın 8,5 katı daha fazla iken, bu oran 2010 yılında gelirin bir miktar daha adil dağıldığını işaret etmek üzere 8,0 kata gerilemiştir. Gini katsayısı 2009 yılında 0,415 değeri ile ülkemizde adil olmayan bir gelir dağılımını gösterirken, 2010 yılında Gini katsayısı 0,402 değerine gerilmiş olmasına karşın hala ülkemizde adil bir gelir dağılımı olduğunu ifade etmek oldukça güçtür. Hanehalklarının tüketim harcamaları itibarı ile %20 lik grupların toplam tüketim harcamasından almış olduğu paylar irdelendiğinde de; en fakir %20 lik grubun toplam harcamadan almış olduğu pay 2009 ve 2010 yıllarında değişmemiş ve %9,1 oranında kalmışken, en zengin %20 lik grubun toplam tüketim harcamasından almış olduğu pay ise %36,6 dan %36,1 e gerilmiştir. Ancak, en zengin %20 lik grubun toplam harcamadan almış olduğu pay, en fakir %20 lik grubun toplam harcamadan almış olduğu payın 4,02 katı iken, 2010 yılında bu oran 3,97 ye gerilmiştir. Kısacası %60 lık grubun kümülâtif olarak toplam gelirden aldığı pay 2009 yılında %31,0 iken, 2010 yılında bu oran sadece %31,7 olabilmiştir. Toplam tüketim harcaması açısından da %60 lık grubun toplam harcamadan almış olduğu kümülâtif pay 2010 yılında, bir önceki yıla göre %40,5 ten %40,7 ye yükselebilmiştir. Bu sonuçları, %60 lık gruptaki hanehalklarının 2010 yılında gelirden aldığı payda sadece 0,7 puanlık artış olurken, toplam harcamada ise 0,2 puanlık bir artış olabilmiştir biçiminde de okumak mümkündür. Ülkemizde özellikle gelir ve toplam tüketim harcamasının hanehalkları arasında adil olmayan bir yapıda dağılımı sonucuna ek olarak, UNDP tarafından hesaplanmakta olan İGE değerine göre endeks kapsamına dâhil edilen ülkeler arasında 2010 yılında sıralamadaki yerimiz 83 iken, 2011 yılında 9 sıra birden geriye düşmüştür. Özellikle bu performansta kişi başına düşen sabit fiyatlarla SGP ye göre GMG değerinin diğer ülkelere göre iyi bir performans gösterememesinden kaynaklanmaktadır yılı UNDP raporuna göre ülkemizde kişi başına düşen GMG değeri, ülke kategorisi olarak yer aldığı yüksek kategori ortalama gelir rakamından 667 $, dünya ortalama gelir rakamından $ yüksek değere sahip olmasına karşın, çok yüksek İGE değerine sahip ülke grubu gelir rakamından ise $ daha düşük değere sahiptir. Ülkemizde hala 2011 yılında cinsiyet eşitlik endeksi değerine göre kadın ve erkek arasında önemli ölçüde eşitsizlik söz konusudur. Ülkemiz 73,6 milyon nüfusu ile dünyanın nüfus büyüklüğü açısından kalabalık ülkelerinden birisi olup, beş yaş altı çocuk ölümünün 20,0 değeri ile oldukça yüksek, yetişkin kadın ölüm hızının 73 değerine sahip oldu- 63

4 ğu, kent nüfus oranı %70,1 olan, 28,3 medyan yaş ile oldukça genç nüfusa sahip ancak ekonomik yönden bağımlı nüfus oranın ise bir hayli yüksek olduğu bir ülkedir. Ülkemiz 2009 yılında uluslararası standart yoksulluk eşiği olarak 2,15 $ ın alınması durumunda 22 oranında yoksul ferde sahipken, bu oran 2010 yılında 21 e gerilmiştir. Ancak, uluslararası yoksulluk eşiğinin 4,3 $ alınması halinde 2009 yılında %4,35 olan yoksul fert oranı, 2010 yılında %3,66 ya gerilemiştir. Ülkemizde 2010 yılı için açlık sınırı 1 büyüklüğündeki hanehalkları için 141 iken, hanehalkı büyüklüğü 4 olanlar için 318 dir. Hanehalkı büyüklüğü arttıkça da yoksul olan hanehalkı oranının ve yoksul olan fert oranının artma eğiliminde olduğu da dikkati çekmektedir. İktisaden faal olan fertlerde de yoksulluk oranı ücretsiz aile işçileri ile yevmiyeli çalışanlarda tepe değerine ulaşırken, tarım sektöründe çalışanlarda da her üç kişiden birinin yoksul olduğu gibi ilginç bir durumla karşılaşılmaktadır. Tarım sektöründe yoksulluk oranının bu denli yüksek olmasında, ücretsiz aile işçisi olarak çalışanların bu sektörde ağırlıklı istihdam etmelerinden kaynaklanmaktadır. Ülke genelinde 2011 yılında hanehalklarının %42,9 u internete erişim imkânına sahipken, hanehalklarında da yaş arası fertlerin %45,0 ı, erkeklerin %54,9 u ve kadınların da %35,3 ü internete erişim imkânına sahiptir. Erkekler hem internete erişimlerinde, hem de bilgisayar kullanım oranlarında kadınlara göre önemli ölçüde farkla erişim ve kullanım oranına sahiptir. Ülkemizde son yıllarda taşınabilir bilgisayara, el bilgisayarına, dijital fotoğraf makinesine sahiplik oranlarında önemli ölçüde artış olurken, sabit telefon sahiplik oranında ise dikkati çeken oranda azalış olmuştur yılında ülkemizde kadınlar erkeklerden daha fazla mutludur. Yaş grupları büyüdükçe mutlu olan fert oranı azalmaktadır. Eğitim düzeyi düştükçe mutsuz olan fert oranı da artmaktadır. Evli olanlar, evli olmayanlara göre daha mutlu olup, hanehalklarının da gelir düzeyleri arttıkça gelirlerinden memnun olma oranları da orantılı olarak artmaktadır, geleceğe yönelik olarak erkekler kadınlardan daha çok umutludur. Erkekler ve kadınlar tüm aileyi en önemli mutluluk kaynağı kişi olarak görürken, sağlığı da en önemli mutluluk kaynağı değer olarak algılamaktadır. Ülkemizde 2011 yılı sonu itibarı ile mükellef konumunda olan KOBİ lerin %70,2 sini 1 Çalışan sayısı 9 olan grup oluştururken, %26,0 ını 10 Çalışan sayısı 49 olan grup ve sadece %3,8 ini 50 Çalışan sayısı 249 olan grup oluşturmaktadır. Bir başka ifade ile ülkemizdeki KOBİ lerin ¾ üne yakın kısmında yıl içinde çalışan sayısı 1-9 arasında değişmektedir. Bölgesel Düzeyde KOBİ lerin ülkemiz genelinde yıl içinde çalışan sayısı 1-9 olan toplam girişimlerin %25,7 sini, yıl içinde çalışan sayısı olan toplam girişimlerin %34,3 ünü ve yıl içinde çalışan sayısı olan toplam girişimlerin de %36,6 sını İstanbul ili almaktadır. Bu sonuçlara göre ülkemizdeki KOBİ lerin yaklaşık olarak işyeri büyüklüğü ne olursa olsun 1/3 ünü İstanbul ili tek başına almaktadır. KOBİ lerin işyeri büyüklük grubu ne olursa olsun oran olarak ağırlıklı olan sektör hizmet sektörüdür. Hizmet sektörünün işyeri büyüklük grubu 1-9 olan KOBİ lerde oranı %66,9 iken, işyeri büyüklük grubu olan KOBİ lerde %57,7 ve işyeri büyüklük grubu olan KOBİ lerde de %56,9 udur. Bu sonuçlardan KOBİ lerde çalışan sayısı arttıkça hizmet sektöründen, 64

5 diğer sektörlere bir miktar kaymanın olduğu yorumu da getirilebilir yılında, yıllık olarak cari fiyatlarla cinsinden GSYİH %15,4 oranında büyüne gösterirken, 2011 yılında büyüme rakamı 2010 yılı büyüme rakamının 1,5 puan daha üzerinde %17,98 oranında büyüme kaydederek milyon den milyon ye yükselmiştir. $ cinsinden ise 2010 yılında %18,6 oranında büyüme gösteren GSYİH, 2011 yılında yıllık olarak 13 puanlık bir gerileme ile %5,6 oranında büyüme göstererek, 2010 yılında milyon $ olan rakam, 2011 yılında milyon $ olmuştur. Sabit fiyatlarla 2010 yılında milyon ile %9,2 lik büyüme hızına sahip olan GSYİH, 2011 yılında %8,5 lik büyüme hızı ile milyon ye yükselmiştir. Sabit fiyatlarla GSYİH içinde tarım, avcılık, ormancılık faaliyetlerinin payı 2010 yılında %9,2 iken, 2011 yılında payı %8,9 a gerilemiştir. Balıkçılık faaliyetinin GSYİH içindeki payı 2011 yılında bir önceki yıla göre değişim göstermeyip 3 oranını korumuştur. Madencilik ve taşocakçılığı faaliyetlerinin GSYİH içindeki payı 2011 yılında bir önceki yıla göre 0,1 puan gerileyerek 7 olmuştur. İmalat sanayiinin GSYİH içindeki payı bir önceki yıla göre 0,2 puanlık artışla %24,4 olurken, inşaat faaliyetlerinin payı 0,1 puanlık artışla %5,8 olmuştur. Elektrik, gaz, buhar ve sıcak su üretimi ve dağıtımı faaliyetleri ile oteller ve lokantalar faaliyetlerinin GSYİH içindeki payları 2011 yılında, bir önceki yıla göre değişmemmiş ve GSYİH içindeki oranları sırası ile %2,1 ve %1,8 olmuştur. Toptan ve perakende ticaret faaliyetlerinin GSYİH içindeki payı ise 0,4 puanlık en yüksek artışı göstererek 2010 yılında %12,7 olan oran, 2011 yılında %13,1 e yükselmiştir. Ulaştırma, depolama ve haberleşme faaliyetlerinin GSYİH içindeki payı da 0,3 puanlık artışla 2011 yılında %14,9 a yükselmiştir. GSYİH nin çeyrek dönemler itibarı ile gelişim hızları irdelendiğine; 2010 yılı ilk çeyrek döneminde %12,6 oranında büyüme gösteren GSYİH 2011 yılının ilk çeyrek döneminde %11,9 oranında, ikinci çeyrek döneminde %9,1 oranında ve 3. Çeyrek döneminde ise %8,4 oranında büyüme göstermiştir yılının çeyrek dönemleri itibariyle sürekli büyüme hızında azalan bir trendin olduğu GSYİH rakamı 2011 yılının son çeyreğinde ise %5,2 oranında büyüme gösterebilmiştir yılında tarımsal üretimde, iklim koşullarının genel olarak iyi olması sebebiyle tahıl, meyve ve sebze ürünleri üretim miktarında artışlar olmuştur yılı verilerine göre, Türkiye nin toplam dekarlık tarım alanının dekarlık kısmı ekilebilen alan durumundadır. Ekilen alanın toplam alana oranın en yüksek olduğu bölge %90,7 sini ekili alan olarak kullanan TR1 (İstanbul) bölgesidir yılında dekar tarla alanı ekilmiş, dekar alan hasat edilmiş ve ton üretim elde edilmiştir. İBBS Düzey-1 e göre Türkiye toplamı içinde üretim oranının en yüksek olduğu bölge %15,6 oranı ile TR7 (Orta Anadolu) bölgesi olurken, bunu %13,9 oranları ile TR3 (Ege) ve TR5 (Batı Anadolu) bölgeleri, %10,1 oranı ile de TRC (Güneydoğu Anadolu) bölgesi takip etmiştir. Ülkemizde 2010 yılında sı yetişkin, ı genç-yavru olmak üzere toplam baş büyükbaş hayvan varlığının başı sığır (melez), başı sığır (kültür), başı sığır (yerli) ve başı da manda cinsi hayvanlardan oluşmaktadır yılında ülkemizde başı koyun (yerli), başı 65

6 koyun (merinos), başı keçi (kıl) ve başı da keçi (tiftik) olmak üzere toplam baş küçükbaş hayvan bulunmaktadır. Aynı yıl ülkemiz i et tavuğu, ı yumurta tavuğu, i hindi, i kaz ve i de ördek olmak üzere toplam kümes hayvanı varlığına sahiptir. Sanayi sektörü üretimi, 2008 yılı sonlarında belirginleşen küresel ekonomik krizin sonrasında, 2009 yılı Aralık ayından itibaren 2011 yılı sonuna kadar olmak üzere 25 ay kesintisiz büyüme göstermiştir yılında sanayi üretimindeki artış büyük ölçüde iç talep kaynaklı olmuştur. Yıllık olarak toplam sanayi üretimi %8,9 oranında artış gösterirken, madencilik ve taşocakçılığı sektörü üretimi %3,0; imalat sanayi sektörü üretimi %9,2; elektrik, gaz ve su sektörü üretimi %8,6 oranlarında artış göstermiştir. Küresel kriz sonrası 2009 yılında %65,3 e gerileyen kapasite kullanım oranı ekonomideki toparlanmanın beklenenden hızlı olmasıyla 2011 yılında %75,4 oranına yükselmiştir yılında bir önceki yıla göre gıda ve içecekler mal grubunun kapasite kullanım oranı %69,4 e düşerken, dayanıklı tüketim mallarında %74,5 e, dayanıksız tüketim mallarında %72,1 e, tüketim mallarında %72,5 e, ara mallarında %77,7 ye ve yatırım mallarında da %74,9 a yükselmiştir. Ülkemizde son üç yılda düzenlenen ve 2011 yılı sonu itibariyle geçerliliği devam eden sanayi kapasite raporu sayısı dir. Bu kapasite raporlarını alan girişimlerde toplam kişi çalışmaktadır. Çalışan sayısı büyüklüğüne göre oluşturulan sınıflar düzeyinde 1-9 çalışanı olan girişimlerde sanayi kapasite raporu alma oranı %41,6, çalışanı olan girişimlerde %45,6 iken, 250 ve üzeri çalışanı olan girişimlerde ise %2,2 olarak gerçekleşmiştir yılında ülkemizde turizm gelirleri %10,6 oranında artarak milyon $, turizm giderleri %3,1 oranında artarak milyon $ a yükselmiş ve net turizm geliri de %12,9 oranında artışla milyon $ a ulaşmıştır yılında ülkemizden çıkış yapan ziyaretçi başına ortalama harcama bir önceki yıla göre %1,1 oranında artış göstererek 637 $ a, giriş yapan vatandaş başına da ortalama harcama bir önceki yıla göre %7,6 oranında artış göstererek 792 $ a yükselmiştir yılında Türkiye genelinde tüm girişimlerin %94,0 ı bilgisayar kullanırken, %92,4 ü internet erişimine sahiptir. İnternet erişimine sahip olan girişimlerin %59,9 u da web sayfasına sahiptir yılında da yatırım kararlarındaki artış devam etmiş ve kamu kesimi sabit sermaye yatırımları %21,3 oranında, özel sektör sabit sermaye yatırımları %38,1 oranında ve toplam sabit sermaye yatırımları %34,4 oranında artış göstermiştir yılında kamu sektörü sabit sermaye yatırımları içinde sadece tarım, enerji, ulaştırma ve sağlık sektörünün payı azalırken, madencilik, turizm, konut, eğitim ve diğer hizmetlerin paylarında artış görülmüş, imalat sanayi sektörünün payı ise değişmemiştir. Özel sektör sabit sermaye yatırımları içinde; tarım, madencilik, enerji ve imalat sektörlerinin payı artarken, ulaştırma, turizm, konut, eğitim ve diğer hizmetlerin payı azalmıştır. TCMB 2011 yılında da fiyat istikrarını sağlamak ve sürdürmek öncelikli amacı doğrultusunda, para politikası uygulamalarını enflasyon hedeflemesi rejimi çerçevesinde sürdür- 66

7 müştür. Bu çerçevede orta vadeli enflasyon hedefi %5,5 olarak korunmuştur. TCMB kısa vadeli sermaye akımlarının sınırlanması ve döviz kurundaki aşırı değerlenmenin, diğer yandan yurt içindeki krediler ve talebin daha kontrollü biçimde büyümesinin sağlanmasına yönelik yeni politikalar uygulamaya başlamıştır yılının son döneminde enflasyonun tekrar çift haneli rakamlara yükseleceği beklentisi üzerine, 29 Aralık 2011 tarihinden itibaren istisnai dönemlerde uygulanacak para politikasını açıklayarak ek parasal sıkılaştırmaya gitmiştir yılı, özellikle tüketici kredilerindeki genişlemenin yüksek olduğu bir yıl olmuştur. İktisadi faaliyet kollarındaki büyümenin devam etmesi, faiz oranlarının düşük seyrini koruması ve vadelerdeki uzama kredi talebinin artmasında etkili olmuştur yılında özellikle Euro bölgesindeki kamu borçlarının sürdürülebilirliğine ilişkin endişeler küresel iktisadi faaliyetleri olumsuz etkilemiştir. Türkiye de Orta Vadeli Program çerçevesinde, maliye politikası mali disipline uygun olarak yürütülmüş ve kamu maliyesi dengelerinde 2011 yılında olumlu bir performans sağlanmıştır. Kamu borç stokundaki iyileşme, merkezi yönetim bütçesinin olumlu performansı ve uygulanan borç yönetimi politikalarının etkisiyle 2011 yılında da devam etmiştir yılı genelinde, kamu borç oranları azalmış, borçlanmanın reel maliyeti düşük seviyelere inmiş, borç stoku içinde faiz ve döviz kuruna duyarlı borç senetlerinin payı azalmış ve iç borç çevirme oranı gerilemiştir. Küresel büyümenin hızlanması ve dış talepteki toparlanma sonucu 2011 yılında ihracatımız %18,5 oranında artarak 135 milyar dolara yükselmiş ve yaklaşık küresel kriz öncesi seviyelere eşdeğer bir düzeye ulaşmıştır. Üretime bağlı olarak büyüme oranlarının artmasıyla ithalatımız da, 2011 yılında %29,8 oranında artmış ve değer olarak 241 milyar dolara yükselmiştir. Bu gelişmelere bağlı olarak ihracatın ithalatı karşılama oranı, 2011 yılında 2010 yılına göre 5,4 puan düşerek %61,4 oranından, %56,0 oranına gerilemiştir 2010 yılından itibaren ekonomideki toparlanma ile birlikte yatırım ve tüketim talebinin artması ancak, yurt içi tasarrufların aynı düzeyde artmamasıyla yükselen cari açık artış hızı, 2011 yılında gerilemekle birlikte yüksek seyrini sürdürmüştür yılında cari işlemler açığı, 2010 yılına göre %65,4 oranında artarak milyon dolardan milyon dolara yükselmiştir. Bu yükselişte büyük ölçüde, 2011 yılında %58,4 oranında artan dış ticaret açığı etkili olmuştur yılında yıllık bazda son 41 yılın en düşük değeri olan %6,40 düzeyinde gerçekleşen TÜFE değişim oranı, 2011 yılında 2008 yılından bu yana ilk kez çift haneli rakamlara yükselmiştir. Gıda fiyatlarındaki gelişmeler, Türk Lirasındaki değer kaybı, uluslararası emtia fiyatlarındaki artışların temel mal fiyatlarına olumsuz etkisi ile yönetilen/yönlendirilen fiyatlardaki artışlar bu yükselişte etkili olmuştur. Temel (çekirdek) enflasyon göstergeleri 2010 yılında dalgalı bir seyir izlemekle birlikte, dayanıklı tüketim mal fiyatlarındaki düşüş, mevsimsellikten arındırılmış temel mal fiyatları ve hizmet fiyatlarının yatay bir seyir izlemesinin etkisiyle düşük düzeylerini korumuştur. Ancak, temel enflasyon göstergelerinden H çekirdek fiyat göstergesi (işlenmemiş gıda ürünleri, enerji, alkollü içkiler, tütün ürünleri ve altın hariç) ve I fiyat göstergesi (enerji, gıda ve alkolsüz içecekler, alkollü içkiler ile tütün ürünleri ve altın hariç) 2011 yılının ilk çeyreğinden itibaren yükselmeye başlamıştır. Bu yükseliş temel mal fiyatlarındaki gelişmelerin etkisiyle yıl sonuna kadar devam etmiştir. 67

8 2011 yılında ülkemizin ekonomik göstergelerinde gelişmeler olduğu gibi sosyal göstergelerinde de değişimler yaşanmıştır. Ülkemizin 2011 yılındaki, yıllık nüfus artış hızı 13,5 olup, toplam nüfusumuz a ulaşırken, Km 2 ye düşen nüfus da bir önceki yıla göre 1 artarak 97 olmuştur. Toplam nüfusun %52,2 sini erkekler oluştururken, 101 olan cinsiyet oranı bir önceki yıla göre de değişmemiştir. Ülke genelinde yıllık nüfus artış hızı ise 2011 yılında 13,49 a gerilemiştir yılında ülkemizde ortanca yaş bir önceki yıla göre 5 aylık bir artış ile 29,7 ye, erkekler için 29,1 e ve kadınlar için de 30,3 değerine ulaşmıştır yılında kadınların ortanca yaşı bir önceki yıla göre 1 yıl artmıştır yılı program amaçlarında istihdamın arttırılması hedeflenirken, dönemi Katılım Öncesi Ekonomik Program (KEP) te de; istihdam odaklı sürdürülebilir bir büyüme çerçevesinde, rekabetçi bir ekonomi ve bilgi toplumu doğrultusunda istihdam imkânlarının geliştirilmesi, işsizliğin azaltılması, işgücü piyasasının güvenceli bir biçimde daha esnek bir yapıya kavuşturulması, eğitim ile istihdam arasında etkin bir ilişkinin kurulması ve aktif işgücü programlarının yaygınlaştırılması temel öncelikler olarak belirlenmiştir. İşsizlik oranı ülkemiz genelinde bir önceki yıla göre 2,1 puanlık azalışla %9,8 e, erkeklerde 2,2 puanlık azalışla %9,2 ye, kadınlarda 1,7 puanlık azalışla %11,3 seviyesine gerilemiştir. Genç nüfus işsizlik oranları da, 15+ yaştaki nüfus işsizlik oranının üzerinde bir azalış göstermiştir. Ülke genelinde kurumsal olmayan 15+ yaştaki nüfusun işgücüne katılım oranı artışı, 2011 yılında bir önceki yıla göre %2,3 oranında olmuş, erkekler için işgücüne katılım oranı bir önceki yıla göre %4,3, kadınlar içinde %1,3 oranında artış yönünde değişim göstermiştir yılında ülkemizdeki toplam istihdamın %25,5 i tarım sektöründe %26,5 i sanayi sektöründe ve %48,1 i de hizmet sektöründedir. Kadınların %42,6 sı hizmet, %42,2 si tarım sektöründe istihdamda iken, erkeklerin %50,3 ü hizmet ve %31,1 i de sanayi sektöründe istihdam etmektedir. 2010/ 11 öğretim yılında ilköğretimde brüt okullaşma oranı toplam düzeyde %107,6 iken, ortaöğretim düzeyinde brüt okullaşma oranı %93,3 düzeyindedir. Kadınlarda 2010/ 11 döneminde brüt okullaşma oranı erkeklerden daha yüksek iken, ortaöğretimde durum kadınların aleyhine olmak üzere tersine dönmektedir. 68