Societa Operaia - Italian W orkers Association Building Societa Operaia Italiana di Mutuo Soccorso

Transkript

1

2 Dr. Sedat Bornovalı SOCIETA OPERAIA ITALYAN ISCI CEMIYETI BINASI Societa Operaia - Italian W orkers Association Building Societa Operaia Italiana di Mutuo Soccorso.. Dr. Sedat Bornovalı Sanat Tarihçi restorasy n 147

3 Vakıf Restorasyon Yıllığı Yıl: 2014 Sayı: 8 Socıeta Operaıa İtalyan İşçi Cemiyeti Binası İstanbul daki İtalyan İşçi yardımlaşma cemiyeti 17 Mayıs 1863 tarihinde Beyoğlu nda kurulmuştur. Bugünkü binası ise 1885 yılında açılmış, 1910 yılında tamamlanan kapsamlı restorasyonla bugünkü haline getirilmiştir. Bina genellikle derneğin kurucu başkanı olan Garibaldi nin adıyla anılmaktadır. İçinde geniş bir kütüphane ve el yazması defterlerden oluşan bir arşiv ile önemli sanat eserleri barındırmaktadır. Son yıllarda çok az sayıda üyesi kalan dernek için fazla büyük ve masraflı olan bina neredeyse terk edilme durumuna gelmiştir. Türsab ın maddi desteği sayesinde restore edilerek bir etkinlik merkezi olarak hizmete açılacaktır. Anahtar sözcükler: Garibaldi, İstanbul, Kütüphane, Pera, İşçi The Istanbul branch of The Società Operaia (The Italian Workers Association) was founded in 1863, in Beyoğlu/Pera. The existing building of the Association was opened in 1885 and with an overall restoration work, which was completed in 1910, the building reached its present character. The building is usually mentioned with the name of Garibaldi, the founding chairman of the Association. The edifice houses a large library, an archive of manuscripts and important works of art as well. Being too big and costly for the few members left of the Association, the building has almost been deserted in recent years. The building will be reopened and put into service as a cultural centre after the restoration work with the financial support of Türsab (The Association of Turkish Travel Agencies). Keywords: Garibaldi, Istanbul, Library, Pera, Worker Fondata a Beyoğlu/Pera il 17 Maggio 1863, la Società Operaia di Mutuo Soccorso in Costantinopoli si trasferì nel 1885 presso l attuale sede che fu restaurata nel 1910 assumendo la sua forma attuale. L edificio viene spesso ricordato con il nome di (Giuseppe) Garibaldi che fu il Presidente fondatore di questa Società. Il complesso ospita una biblioteca, un archivio dei manoscritti dei verbali del Consiglio e diverse opere d arte. Mentre con la riduzione del numero di soci, lo stabile -troppo grande e troppo costoso da mantenere- rischiava l abbandono totale, grazie alla sponsorizzazione da parte della Türsab (Associazione delle Agenzie Viaggi) parte il restauro che lo trasformerà in uno spazio culturale. Parole chiavi: Garibaldi, Istanbul, Biblioteca, Pera, Operaio Beyoğlu nun İtalya ve İtalyanlar la olan bağları Cumhuriyet döneminden çok daha gerilere dayanmaktadır. İtalyan birliğini kurarak, İtalya nın tek bir ülke olarak kurulmasını sağlayan ulusal kahraman Giuseppe Garibaldi de bu yoğun bağların bir parçası olarak 21 yaşında bir gemiden indiği İstanbul da gençlik döneminin 3 yılını ( ) geçirmiştir (Garibaldi Jallet: 58). Bu sıradaki ikametgâhı İstiklal Caddesi üzerindeki Eski Çiçekçi Sokak taki (Via Linardi) günümüze gelememiş olan 17 kapı numaralı ev olmuştur. Bu adresin hemen yakınlarında ise iki cephesi İstiklal Caddesi ndeki Deva ve Perukar çıkmazlarına bakan Società Operaia Binası ya da genellikle kurucu başkanının adıyla Garibaldi olarak adlandırılan bir sosyal merkez (303 ada 40 parsel) bulunmaktadır. Söz konusu kurum İtalya da, ilki 1848 yılında kurulan (Temporitti 2009: 22) ve kısa süre içerisinde bütün ülkede Fotoğraf 1. Kurucular (17 Mayıs 1863). sayıları hızla artan İtalyan işçi yardımlaşma cemiyetlerinin ülkemizdeki bilinen tek örneğini oluşturmaktadır. Deva Çıkmazı nın yakın zamana kadar kullanıma açık bir pasaj ile Meşrutiyet Caddesine bağlandığı bilinmektedir. 148 restorasy n

4 Dr. Sedat Bornovalı Fotoğraf 2. Garibaldi de faaliyet gösteren Cemiyete ait mühür. Fotoğraf yılında çekilmiş bir fotoğrafta ve günümüzdeki haliyle Garibaldi binası. Fotoğraf 4. Kazıdan çıkan seramikler. Bu bağlantı şu anda personel geçiş koridoru olarak kullanılmaktadır. Garibaldi Binası nda özenli bir restorasyon sürecinin başlatılmış olmasının getirdiği ivmeyle söz konusu bina maliklerinin (hala kapısında Passage de Petits Champs şeklinde yazı bulunan) adından da net şekilde anlaşılan pasajın işlevini yeniden kazanması yolundaki iradelerinin oluştuğu ifade edilmektedir. Yapı, her iki yanında bulunan yapılardan iki kat daha azdır. Her iki cephesi ve iç düzenlemesi oldukça sadedir. Kayıtlara göre temeli 1884 yılı sonunda atılan ve inşaatı yaklaşık bir yıl süren yapının 3 Kasım 1885 yılında tamamlanarak açıldığı bilinmektedir. Temel atılırken bir şişe gömüldüğü, içindeki parşömen üzerinde günle ilgili açıklamaların ve emeği geçenlerin imzalarının bulunduğu bilinmektedir. Şişeye günün bir gazetesi, dönemin İtalyan ve Osmanlı sikkeleri de konulmuştur (Goslino ve Providenti 1906:16). Ne yazık ki temelde yapılan kazılarda birçok esere rastlanmasına rağmen bu şişeye erişilememiştir. Dernek, merkezini buraya taşımadan önce hepsi de Beyoğlu nda olmak üzere en az dört farklı yerde faaliyet restorasy n 149

5 Vakıf Restorasyon Yıllığı Yıl: 2014 Sayı: 8 Socıeta Operaıa İtalyan İşçi Cemiyeti Binası Çizim1. Società Operaia binasının aa ve bb kesitleri (Seçkin Mimarlık Hizmetleri, 2012). Çizim 2. Garibaldi binasının 3d kesiti. Fotoğraf 5. Küçük salon (Muammer Yanmaz). göstermiştir (Ferrazza 2007:128, Tokay 1994:22). Binanın mimarı olarak kaynaklarda sıklıkla (hatalı şekilde) Torino kökenli İtalyan mimar Alessandro Vallauri ( ) gösterilmektedir. Vallauri hakkında kaynaklarda rastlanan bir diğer hata da imzasını sıklıkla Fransız izlenimi verecek şekilde Alexandre Vallaury olarak attığı için Fransız olduğunun belirtilmesidir. Dernek kayıtlarına göre sadece bir yıl önce üyeliğe kabul edilen (1883) İtalyan vatandaşı Mimar Vallauri oluşturulan imar komisyonunun başkanı olmuştur ancak kendisi proje teslim etmemiş, derneğin Mart 1871 den beri üyesi olan Lombardia (Mantova ya da Seriate) kökenli Mimar Bernardo Bottarlini nin projesi uygulanmıştır. Ancak başlıca amacı sadece üyeler arasında yardımlaşmayla sınırlı kalmadan, ihtiyaç sahiplerine destek vermek olan dernek (Mori 1906:262), uzun süre bir bina konusunda başka bir masrafa girmekte çekimser davranmıştır. Kısıtlı imkânlar ile inşa edildiği anlaşılan yapı, İstanbul da sayıları binleri bulan İtalyanlar (Iacovella 2005:12n) için kısa süre sonra yetersiz kalmış ve kurum arşivindeki belgelerden anlaşıldığına göre uzun süre yeni bir bina veya arsa aranmıştır. Maddi durumu çok yerinde olan üyelerden Enrico Santoro nun (İstanbul, 30 Mayıs Aralık 1906) hayatını kaybederken miras bıraktığı Frank ın yarısının taşınma ya da binayı büyütme amacıyla kullanılmasını vasiyet etmesi, arayışı hızlandırmıştır. Yeni mekân arayışı olumsuz sonuçlanınca, Haziran 1909 Ocak 1910 tarihleri arasında yapının genişletilmesi ve yeniden düzenlenmesi çalışmaları yapılmıştır. Kurumun arşivinde bulunan toplantı tutanaklarından anlaşıldığına göre bu yenileme çalışması 27 Ocak 1910 tarihinde bitirilmiş ve binanın yeni halinin açılış töreni gerçekleştirilmiştir. Yapı ile ilgili en eski fotoğraflar genellikle bu yenileme çalışması sonrasında çekilen fotoğraflardır. Binanın yeni halinin müellifleri ise yine derneğin üyeleri olan Giulio Mongeri ve (o dönemde başkanlık görevini yürüten) Edoardo de Nari dir (Girardelli 2012:124). Günümüzde Società Operaia Osmanlı nın son döneminde bugünkü çehresini kazanan İstiklal Caddesi nin genel mimari iklimine uygun nitelikler taşıyan bir tasarımdır. Ancak aynı bölgenin cadde üzerinde yer alan nispeten daha gösterişli, cephelerinde figürlü veya bitkisel bezeme öğeleri taşıyan, klasik mimari özellikler gösteren başlıca binalarının yanında söz konusu Società Operaia daha mütevazı bir kimliktedir. Çizim 3. Orijinal camları gösteren rölöve (Seçkin Mimari Hizmetler, 2012). 150 restorasy n

6 Dr. Sedat Bornovalı Fotoğraf 6. Garibaldi binası tiyatro sahnesi. Aşağıda, yapıldığı tarihten bugüne kadar çeşitli tadilat, dönüşümler ve mekânlarında işlev değişiklikleri geçirdiği bilinen yapının özgün mimari özelliklerine ve kendi dönemi içindeki ifadesine kısa gözlemlere yer verilmektedir. Yapı Deva Çıkmazı nda 2-4 kapı numarasıyla kayıtlıdır. Sokak cephesinde en belirgin öğe kemerli, büyükçe bir kapıdır. Perukar çıkmazında aynı hizada bulunan aynı boyut ve görünümde bir diğer kemerli kapı, delikli tuğlalarla kısmen doldurulmuş ve sıradan, küçük bir giriş haline getirilmiştir. Muhtemelen zemin katın 1989 yılında lokanta olarak kiraya verilmesinden sonra yapılan müdahale öncesindeki asıl hali ise, dış cephe kaplamasının bir kısmının zarar görmesiyle ortaya çıkmıştır. Bunun dışında iki zayıf silme, kat aralarına işaret etmekte ve bezemesiz pencere açıklıkları tüm cepheyi belirlemektedir. Yapının birinci katı sokağa dikdörtgen bir çıkma ile açılmaktadır. Bu çıkma basit silmeli ve büyük ölçüde bezeme amaçlı ahşap konsollara sahiptir. Fotoğraf 7. S Ghilardi Milano karo 1 ve sağda karo 2. Cephelerdeki pencere doğramaları ikinci kat (tiyatro katı) haricinde orijinal haliyle günümüze ulaşmıştır. Sadece birinci kat pencerelerinde dönemin camları da (muhtemelen 1910 restorasyonu) neredeyse tümüyle korunmuştur. İkinci kattaki kapıların hemen hepsinin orijinal camları da aynı şekilde muhafaza edilmiştir. Söz konusu orijinal parçalar üzerinde (binanın bodrum katından çıkan ve Bizans dönemine kadar uzandığı gözlemlenen fragmanları da dahil ederek) sanat tarihçi ve cam sanatçısı İzzet Umut Çelik (M.A., Şişli MYO) tarafından ayrıca yayınlanacak kapsamlı bir inceleme ve restorasyon çalışması sürdürülmektedir. Bina bugünkü haliyle bodrum ve giriş katları, birinci ve ikinci katlar ile bir çatı katından oluşmaktadır. İlk yapının bir okuma salonu, bir kütüphane ve tiyatro sahnesi olarak kullanılan büyük bir salondan oluştuğu bilinmektedir. Onarım ve yenileme çalışmaları süregeldikçe bu mekânlar da şekil ve işlev değiştirmiştir. Bodrum katının bir bölümünde büyük boyutlu malta taşı bloklardan yer döşemesi dikkati çekmektedir. Diğer bölümlerin zemini ise büyük ölçüde dolgu toprak izlenimi vermektedir. Düşey sirkülasyon, rıhtları klasik kademeli bezeme özellikleri gösteren mermer basamaklı merdiven ile sağlanmaktadır. Tırabzanlar klasik özellikler taşısa da korkuluk düzeni ilk yapım tarihi ile üslup birliği içinde değildir. Merdiven, yer karoları ile döşeli bir sahanlığa ulaşmaktadır. Yerinden oynayan parçalar sayesinde yer karolarının Milano da yapılmış, üretici damgalı İtalyan yapısı karolar olduğu fark edilmektedir. restorasy n 151

7 Vakıf Restorasyon Yıllığı Yıl: 2014 Sayı: 8 Socıeta Operaıa İtalyan İşçi Cemiyeti Binası Merdiven evine, duvarlarda iri girlandlarla oluşturulmuş kabaca bir alçı bezeme dizisi eşlik etmektedir; bu dizi birinci katta kesilmektedir. Yapının kâgir merdiveni tiyatro salonunun balkonuna uzanan ahşap bir merdiven şeklinde sona doğru devam etmektedir. Birinci katın genel düzenini, sofa olarak tanımlanması mümkün geniş bir orta alan ile bunun iki yanında konumlanmış mekânlar tarif etmektedir. Balıksırtı dizilişte ahşap parke ile döşenmiş dikdörtgen sofada, karşılıklı uzun kenarların ortasında şömine izlenimi yaratan iki aynalı konsol yer almaktadır. Gerek bu aynalı konsollar gerekse mekânı saran duvarların alt kısımlarındaki ahşap kaplamalar (yüzeyleri sonradan boyanmış) genel anlamıyla klasik üslup özelliklerini yansıtmaktadır. Volüt motifleri, boncuk dizileri bu üslubun tanımlı öğeleri arasındadır. Aynı mekânda, duvarların daha üst kısımlarında çubuklarla oluşturulmuş panolar ve yine girland motifleri gözlenmektedir. Bu düzenlemenin pencere açıklıkları ile ilişkisi, o noktalardaki kesintiler, özgün durumdan sonra getirilen tadilat aşamalarıyla bağlantılı olmalıdır. Mekânın tavan düzenlemesi özgün değildir. Eski fotoğraflarda da sadece basit silmelerle çerçevelendiği görülmektedir. Orta odadan geçilen kütüphane ile karşısındaki çalışma odası da nispeten eskidir; ancak, mekânlarla doğrudan bağlantısı olmayan mobilya ve objeler barındırmaktadır. Söz konusu eşyanın bir kısmının İtalyan Konsolosluğu envanterinde kayıtlı olduğu ve ödünç verildiği belirlenmiştir. Kütüphanenin duvarları bezemesizdir; tavanda klasik özellikler gösteren sarmal dallı bir kompozisyon ile köşelerde ve tavan göbeğinde kartonpiyer olarak bilinen süslemeler izlenmektedir. Kütüphaneye bitişik durumda, ancak buradan değil, yine orta mekândan bir yaylı kapıyla ulaşılan bölüm ise tamamen değiştirilmiş, yeni bir işlevle Fotoğraf 8. Garibaldi ye ait büst (Muammer Yanmaz). Fotoğraf 9. Garibaldi tarafından yazılmış olan mektup. düzenlenmiştir. Zemin, yeni seramik karolar ile döşelidir. Burada yine tavanlarda, kütüphane birimindekine benzer klasik izlenimli bitkisel dekorasyon yer almaktadır. Yapının kartonpiyer tavan bezemelerinin yakın zamanda yenilendiği anlaşılmaktadır. Tadil edilmiş söz konusu mekândan, metalden yeni bir döner yangın merdiveni aracılığıyla üst katlara ulaşılabilmektedir. İkinci katın özgün düzeni 1910 da tamamlanan müdahalede tümüyle değiştirilmiş, burada geniş bir alan oluşturulmuştur. Yüksek tavanlı bu bölümün bir yönde yayvan bir kemerle şekillenen bir sahneye sahip olduğu anlaşılmaktadır. Sahne kemerinin üzerinde bazıları kırılmış ve metal kenetlerle tekrar birleştirilmiş altın varaklı ahşap büyük harflerle İtalyanca CHI AMA LA PATRIA LA ONORI CON LE OPERE (vatanı seven onu eserlerle onurlandırsın) yazısı yer almaktadır. Bölünmeden tüm katta tek ve yüksek tavanlı olarak oluşturulan mekânda sahnenin karşısında ahşap bir balkon vardır. Bu balkona yukarıda sözü edilen merdivenin devamını oluşturan ahşap ve daha dar bir merdivenle erişilmektedir. Bu salonun tavanları eski fotoğraflarda bazı silmelerle bezemesiz olarak görülmekle birlikte bugün diğer tavanlarla benzer özellikler gösteren kartonpiyer bezemeler görülmektedir yılı fotoğraflarında net olarak izlenen yerden 1.5 metre yüksekliğe kadar uzanan stucco kaplama büyük ölçüde hala yerindedir. Aynı malzeme aynı yeşil renkle merdiven evi ve hollerde de mevcuttur. Başlatılan raspa çalışmalarıyla bazı duvarlarda altta bir 152 restorasy n

8 Dr. Sedat Bornovalı Fotoğraf 10. Restorasyon öncesi ve sonrasında 50. Yıl flaması. sarı katmanın da mevcudiyeti ortaya çıkmaktadır. Bu katta, her iki sokağa bakan cepheyi de büyük ölçüde kaplayan pencere açıklıkları bulunmaktadır. Eski fotoğraflarda farklı bir düzen gösteren ve günümüze orijinal şekliyle ulaşmış kapılarla büyük benzerlik içindeki pencereler muhtemelen hasar görmeleri ve böylesi zarif unsurların bakımlarının çok zor olması nedeniyle çok sıradan örneklerle değiştirilmişlerdir. Çatı katında ise yine işlev değişiklikleri ile kullanıldığını gösteren bölümlemeler gözlenmektedir. Bu katta ağır duvarlarla ayrım yapılarak ofis mekânları oluşturulmuş, binanın dernek işlevini büyük ölçüde yitirmesiyle bu mekânlar atölye ve depo olarak kullanılmıştır. Söz konusu Bu katta iri ahşap kiriş ve gergiler, bunların üzerindeki yazılı metal öğeler, özgün kalıntılar olarak tanımlanabilir. Fotoğraf 11. Piyano ve flama (Elio Montanari, 2001). Çatının 2000 li yılların başlarında ciddi sorunlar çıkardığı, bu nedenle tiyatro salonunun ciddi şekilde su aldığı aktarılmıştır. Yukarıda sözü edilen ahşap unsurlar dışında çatı tümüyle 2006 yılındaki onarıma ait müdahaleleri yansıtmaktadır. Çatı katında, muhtemelen binanın inşaatı sırasında yerleştirilmiş metal bir su deposu bulunmaktadır. Fotoğraf 12. Restorasyon öncesi ve sonrası (sağda) piyano. restorasy n 153

9 Vakıf Restorasyon Yıllığı Yıl: 2014 Sayı: 8 Socıeta Operaıa İtalyan İşçi Cemiyeti Binası Ayrıca bina genelinde, olasılıkla bir büst veya başka bir obje taşımış olan kısa bir sütun ile yazılı mermer anı levhaları da (merdiven evinde) özgün yerlerinde korunamayan hatıralar olarak anılabilir. Yapının genelinde özgün hali ima eden izler olsa da büyük değişikliklere gidildiği ve ilk karakterin büyük oranda kaybedildiği anlaşılmaktadır. Bugün izlenen hali çok büyük ölçüde 1910 yılındaki haline yakındır ve restorasyon sürecinde bu karakter temel alınacaktır. Bina kısa süre önce vefat eden Prof. Muhteşem Giray başkanlığında toplanan İstanbul III numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından tarihinde 1. grup tarihi eser olarak tescil edilmiş, yine aynı toplantının kararında zemin ve bodrum katın özelliği bulunmadığı gözlemi de yer almıştır. Restoratör Y. Mimar İsmail Büyükseçgin müellifliğinde hazırlanan rölöve (2012), restitüsyon ve restorasyon projeleri (2013) Koruma Kurulu tarafından onaylanmıştır. Aradan geçen zaman içerisinde binanın batı yönünde, kısmen arsa dahilinde kısmen de çıkmaz sokağı işgal ederek, tek katlı bir kaçak yapı inşa edildiği gözlemlenmiştir. Bu bina uzun süre, zemin katta kiracı olarak bulunan lokantanın mutfak ve wc işlevleri için kullanılmıştır ve şu sıralarda kaldırılmaktadır. Bina, aynı zamanda İstanbul da yaşayanların toplanma yeri olarak nitelendirilebilecek dernek işlevi vesilesiyle önemli bir arşive de ev sahipliği yapmaktadır. Arşivde toplamı sayfanın üzerine çıkan el yazısıyla tutulmuş tutanak defterleri en önemli kalemi oluşturmaktadır yılından itibaren tutulan tutanaklar eksiksiz günümüze kadar gelmiştir yılının tutanaklarına ise ulaşılamamıştır. El yazısı ve daktilo ile pelür kağıdı üzerine yazılmış ve muhafaza edilmiş mektup nüshaları ise büyük hasar görmüş ve okunaksız hale gelmiştir. Mektuplar arasında en önemli örnekler kasada saklanmış oldukları için hemen hiç yıpranmamış bulunan Giuseppe Garibaldi ye ait orijinal imzalı olanlarıdır. Defterlerin bir kısmı ile kütüphanede yer alan (en eski beş örnek 1741 tarihli) kadar kitap ve dergi cildinin bir kısmı restorasyon gerektirmekteyken, önemli miktarı ise günümüze çok iyi durumda ulaşmıştır. Kütüphaneye son alım 1951 yılında yapılmıştır. Eserlerin önemli kısmı XIX. yy. a aittir. Yıpranmış ciltlerin restorasyonu için Mehmet Ali Kunduracıoğlu tarafından bir çalışma programı başlatılmıştır. Dernek koleksiyonunda zamana direnebilmiş az sayıda tarihi tekstil de bulunmaktadır. Büyük kısmı, zamanında kullanılmış olan bayraklardan ibaret olan bu parçalardan en dikkate değer olanı 1913 yılında yaptırılmış olan 50. yıl flamasıdır. Derneğin 150. yılı vesilesiyle 2013 yılında İtalya nın Novara vilayetinde, Orta Gölü, S. Giulio adasındaki Benedikten tarikatına mensup münzevi rahibelerinin tekstil restorasyon atölyesinde restorasyona alınmış ve 7 aylık bir çalışmanın ardından iade edilmiştir. Derneğin 1910 yılı civarına tarihlenen Alman Thürmer marka piyanosu da zaman ve kötü kullanım nedeniyle restorasyon gerektirmekteydi. Hem çuhaların güve hasarları, hem kurt yeniklerinin verdiği zararın yanı sıra hem de siyah lakesinin yerine kahverengi akrilik boyayla boyanmış olması da piyanoyu özgün durumundan çok uzaklaştırmıştı. Mustafa Bardakçı tarafından yapılan restorasyon sonucunda piyano yüz yıl önceki haline en yakın durumunu geri kazanmıştır. Bütün bunların dışında (hemen hepsi başlangıçta ikinci kattaki büyük salona özel olarak eklenen konsollarda teşhir edilmesi öngörülen) İtalyan kültürünün önde gelen isimlerinin mermer, alçı, metal malzemeden yapılmış farklı büyüklükteki büstleri de birinci kat salonunda muhafaza edilmiştir. Bu eserler büyük ölçüde XIX yy. sonu ve XX. yy. başından kalmadır. Yine büyük tiyatro salonunun gösterişli avizesi de yıllarına ait olmalıdır. Elektrik enerjisinin gelişiyle aydınlatma sistemi uyumlu hale dönüştürülmüştür. Binanın kendisi ve içerisindeki tüm tarihi eserler çağdaş bir kültür, sanat ve turizm merkezinin ihtiyacı olan teknolojik unsurların da ekleneceği TÜRSAB sponsorluğunda yoğun bir restorasyon dönemine hazırlanmaktadır. Kaynakça Ferrazza, R Garibaldi Jallet, A La Societa Operaia Italiana di Mutuo Soccorso di Costantinopoli Memorie e Documenti, Gli Italiani a Istanbul, ed. Attilio de Gasperis, Roberta Ferrazza, Torino: Centro Altreitalie, s Gli anni di Costantinopoli nel mito di Garibaldi ( ), Gli Italiani a Istanbul, ed. Attilio de Gasperis, Roberta Ferrazza, Torino: Centro Altreitalie. Girardelli, P. İstanbul İtalyan İşçi Yardımlaşma Derneği (İİYD) Binası Renovasyonu Değişen Zamanların Mimarı Edoardo de Nari, ed M. Baha Tanman, İstanbul, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, s restorasy n

10 Dr. Sedat Bornovalı Goslino, P. ve Providenti, F Iacovella, A Mori, A Temporiti, F Tokay, H Societa Operaia di Mutuo Soccorso in Costantinopoli Memoria Storica , İstanbul, Tipografia Ferd. Walla. Gönye ve Hilal İttihad-Terakki ve Masonluk, İstanbul, Tarih Vakfı. Gli Italiani a Costantinopoli, Modena, Antica Tipografia Soliani. La Società di mutuo soccorso e Saronno, Saronno: Tipografica L. Monti. Societa Operaia, İstanbul Ansiklopedisi c.7, İstanbul, Tarih Vakfı, s restorasy n 155

11