TÜRKİYE ŞEKER FABRİKALARI A.Ş. NİN MALMQUİST ENDEKSİ ÇERÇEVESİNDE ETKİNLİK ANALİZİ. TURKISH SUGAR COMPANIES IN FRAMEWORK of MALMQUIST ENDEKS

Transkript

1 Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi (23) 212, TÜRKİYE ŞEKER FABRİKALARI A.Ş. NİN MALMQUİST ENDEKSİ ÇERÇEVESİNDE ETKİNLİK ANALİZİ The EFFICIENCY ANALYSIS of he CORPORATION of TURKISH SUGAR COMPANIES IN FRAMEWORK of MALMQUIST ENDEKS Arş.Gör. Bilgen TAŞDOĞAN 1 Yrd.Doç.Dr. Celal TAŞDOĞAN 2 ÖZET Bu çalışma 29 yılında özelleşirme kapsamına alınan Türkiye Şeker Fabrikaları Anonim Şirkei ne bağlı 25 fabrikanın dönemine ai ara malı ve nihai mal üreim ekinliğini, panel veri seine dayanan Malmquis Endeksi kullanarak incelemişir. Çalışmanın bulgularına göre söz konusu fabrikaların yılında ara malı ve nihai mal üreiminde özellikle eknolojik ekinlik açısından gerileme yaşadığı, özelleşirme sürecinin başladığı 29 yılında ise bu gerilemenin daha da arığı espi edilmişir. Çalışmada elde edilen sonuçlar özelleşirmenin gerekçesi olan kamuya ai işlemelerin ekinsizliği iddiasının yeersizliğini ve ekinsizliğin büyük ölçüde fabrikaların eknolojik gerilemesinden kaynaklandığını gösermişir. Buna ek olarak özelleşirme sürecinde oraya çıkan ekinlik kayıplarının ise sorunu daha da ağırlaşırdığı sonucuna ulaşılmışır. Anahar Kelimeler: Şeker Fabrikaları, Özelleşirme, Ekinlik, Malmquis Endeks ABSTRACT This sudy analyzes he efficiency of producion of inermediae and final goods of 25 sugar facories owned by The Corporaion of Turkish Sugar Companies and which have been in he privaizaion process since 29, for period wihin he framework of Malmquis Index based on panel daa se. The resuls of he sudy show ha facories paricularly have had a echnological inefficiency in he producion of inermediae and final goods beween he period of and his inefficiency increased even more in he beginning of he process of he privaizaion, i.e. 29. Therefore, he findings of his sudy indicae ha he claim of public owned companies being inefficien which is he raionale for privaizaion, is inadequae and shows ha he inefficiency is largely based on echnological regressions in he facories. Furhermore, i is concluded ha he efficiency losses of facories during he period of privaizaion have furher aggravaed he problem. Key Words: Sugar Facories, Privaizaion, Efficiency, Malmquis Index 1 Ankara Üniversiesi SBF Maliye Bölümü. 2 Gazi Üniversiesi Bankacılık ve Sigoracılık Yüksekokulu.

2 Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. nin Malmquis Endeksi Çerçevesinde Ekinlik Analizi 1. GİRİŞ Türkiye pancar şekeri üreimi dünya üreiminin oralama yüzde 5 ine karşılık gelmesine rağmen Avrupa da dördüncü Dünya da ise beşinci büyük üreici konumunu sürdürmekedir. Tablo 1 de görüldüğü gibi Türkiye şeker üreiminde kendine yeerlilik sraejisini benimsemeke ve şeker üreimini özel sekörün yanı sıra TŞFAŞ ile gerçekleşirmekedir. 29 yılında oplam üreimin yaklaşık yüzde 25 ini özel sekör fabrikalarında mısırdan elde edilen Nişasa Bazlı Şeker ile geriye kalanı ise özel sekör ve TŞFAŞ fabrikalarında şeker pancarından elde edilen şeker ile karşılamışır. 29 yılına kadar kamu işlemesi olarak faaliye göseren TŞFAŞ nin oplam üreim içindeki payı özel sekörden daha fazla olmuş ve bu yıldan iibaren özelleşirme süreci ile birlike özel sekörün payı giderek armaya başlamışır (Şeker Kurumu, 211). Tablo 1 Türkiye de Şeker Üreim, Tükeim ve Dış Ticarei (1. Ton, Ham Şeker Eşdeğeri ) Toplam Şeker Üreimi Toplam İhala Toplam İhraca Toplam Kullanım Toplam Sok Kaynak: USDA, (212), Sugar World Marke and Trade, Türkiye Şeker Fabrikaları AŞ. nin (TŞFAŞ) faaliyee başladığı 1935 en özelleşirme sürecine kadar şeker üreiminde ekel konumunu koruduğu söylenebilir 3. Söz konusu dönem içerisinde Türkiye de ülkenin gıda güvencesi önceliklerine göre şeker piyasası ile ilgili çeşili ve kapsamlı düzenlemeler yapılmasına rağmen son dönemlerde DTÖ anlaşmaları ve AB 3 Günümüz iibariyle Türkiye şeker piyasasının yapısına bakıldığında pancar şekeri üreen 33, nişasa bazlı şeker üreen 6 şeker fabrikası olduğu görülmekedir. Nişasa bazlı şeker üreimi yapan fabrikaların amamı özel seköre ai iken pancar şekeri üreen fabrikalardan 25 anesi Türkiye Şeker Fabrikaları Anonim Sirkei (TŞFAŞ) nde, 6 anesi Pankobirlik bünyesinde, 1 anesi özel fabrika Pankobirlik işirakinde ve 1 anesi de özel sekör mülkiyeindedir (Şeker Kurumu, 211). Bunun yanı sıra arihi iibariyle de Porföy B de bulunan Elazığ, Malaya, Erzincan ve Elbisan ile Porföy C de bulunan Kasamonu, Kırşehir, Turhal, Yozga, Çorum ve Çarşamba fabrikalarının özelleşirme ihalesinin nihai pazarlığı amamlanmışır (ÖİB, 211). 6

3 Bilgen TAŞDOĞAN; Celal TAŞDOĞAN üyelik süreci gereği olduğu iddia edilen poliika uyumlaşırma çabaları kapsamında yapılan değişiklikler ön plana çıkmışır. AB nin üreici gelirlerini arırmak ve şekerde kendine yeerliliği sağlamak amacıyla şeker poliikaları, opluluk içi koa sisemi, üreim sübvansiyonları ve ihraca desekleri ile sürdürülmesine (Koç vd., 28:14-21) rağmen Türkiye de AB ye üyelik süreci gereği yapılan uygulamalar ve yasal düzenlemeler AB deki duruma benzememekedir. Bu doğruluda yapılan uygulamalar 21 yılında çıkarılan 4634 sayılı yeni şeker kanununda daha açık gözükmekedir (Şeker Kurumu, 211) sayılı kanun öncesi yur içi arz-alep dengesini gözeen korumacı bir poliika izlenmesine rağmen yeni kanun, desek sisemi değişikliği ve alernaif ürünlere geçişi amaçlayan yapısal uyum poliikalarının bir ürünü olarak asarlanmışır (TUSİAD, 28:14). Bu çerçevede kanunun yapığı en köklü değişiklik, şeker üreiminde isikrarı sağlamak adı alında 1998 yılından beri uygulanan pancar ekim koası sisemini AB rejimine yaklaşırarak alernaif ürünlerin piyasaya girmesi ve pancar şekeri koalarının belirli paylarının bu ürünlere akarılması olmuşur (BYDK Raporları,21:VIII). Bu doğruluda, TŞFAŞ nin yapığı desekleme alımları daralılmış ve boş kalan koalara mısır, ayçiçeği, soya fasulyesi gibi alernaif ürünlerin ekimi kararlaşırılmışır (BYDK Raporları,24:59). Bakanlar kurulu arafından belirlenen şeker pancarı alım fiyalarının ve üreim eşvik primlerinin pancar arımını özendirici nieliğini kaybemesi de buna eklendiğinde alernaif ürünlere geçiş hız kazanmışır. Buna ek olarak yeni kanunda yer alan şeker piyasasının rekabee açılması gerekçesi çerçevesinde TŞFAŞ nin çoğunluk hissesine sahip olduğu ilk fabrikası Özelleşirme İdaresi Başkanlığı nın (ÖİB) 24/93 sayılı kararı ile saılmışır. Saış gerekçesi olarak, devlein üreim seköründen çekildiği bir ikisadi oramda kamu şirkelerinin değer kayıplarının önüne geçilmesi ve kamudaki yeersizlikler nedeniyle yapılamayan yaırımların özel sekörce yapılıp kapasie, kalie ve isihdamın arırılması yoluyla ekonomiye kazandırılması olarak belirilmiş, işlem daha rekabeçi bir oram oluşuracağı gerekçesiyle Rekabe Kurumu arafından da uygun bulunmuşur (BYDK Raporları,24:ek-1- gerekçe). TŞFAŞ bünyesinde bulunan şeker fabrikalarının özelleşirme girişimi Bor, Ereğli ve Ilgın fabrikalarının Özelleşirme Yüksek Kurulu nun (ÖYK) 25/ sayılı kararı çerçevesinde özelleşirme programına alınması ile devam emişir. Danışay İdari Kurulu nun 27/87 sayılı kararı ile durdurulan süreç (TŞFAŞ,29: 86), ÖYK nın 28/5 arihli kararı ile sayılı yeni şeker kanununun amacı Kaynakların ekin kullanımını ve örgülü, rekabe gücü yüksek, sürdürülebilir bir arım sekörünü oluşurmak ve arım poliikalarını DTÖ ve AB orak arım poliikası ve uluslararası kuruluşlara verilen aahhüler çerçevesinde düzenlemek (Şeker Kurumu, 211) şeklinde özelenmekedir. 61

4 Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. nin Malmquis Endeksi Çerçevesinde Ekinlik Analizi TŞFAŞ nin üm fabrikalarının coğrafi bazlı porföy grupları halinde 5 saışı şeklinde yeniden başlamış (BYDK Raporları,27: VI) ve TŞFAŞ 29 yılı iibari ile ÖİB ye devredilmişir. Bu çalışmada 29 yılında özelleşirme gündemine alınan kamu mülkiyeindeki TŞFAŞ ye bağlı 25 şeker fabrikasının dönemi verilerinden harekele panel veri sei oluşurularak Malmquis Toplam Fakör Verimliği Endeksi (MI) ile ekinlik analizi yapılmışır. Söz konusu analizde amaç ÖİB nın emel özelleşirme gerekçesi olan kamu fabrikalarının ekinsizliği ve kaynak israfı iddiasının TŞFAŞ nin özelleşirilmesi ile ne kadar uyumlu olduğunu incelemekir. 2. MALMQUIST TOPLAM FAKTÖR VERİMLİĞİ ENDEKSİ Günümüzde uygulanan ekinlik ölçüm yönemlerinden biri olan Veri Zarflama Analizleri (VZA) nin emeli Farrell in (1957) yılında yayınladığı makalesine dayandırılmakadır. Ekinliğin emel olarak eknik ve ahsis ekinliği şeklinde ayırdığı çalışmasında Farrell çoklu girdi-ek çıkı biçiminde ve doğrusal ilişki varsayımı alında ekinlik ölçümü yapmışır. Zaman içerisinde ekinlik ölçümü çoklu girdi-çoklu çıkı durumuna doğrusal programlama ekniği ile girdi ve çıkı değişkenlerinin ağırlıklarının uyarlanmasıyla gelişirilmişir. Yaygın olarak kullanılan söz konusu alernaif model Charnes, Cooper ve Rhodes (1978) arafından önerilmiş ve ölçeğe göre sabi geiri varsayımında karar verme birimlerinin (KVB) opimal ölçeke üreim yapıklarını varsaymışır. Girdi ve çıkı yönlü anımlanan bu model CCR Oranı olarak a nielendirilmekedir. Banker, Charnes ve Cooper (1984) ölçeğe göre sabi geiri varsayımına göre hesaplanan CCR modeline içbükeylik (convexiy) kısıı ekleyerek değişen geiri varsayımı şeklinde modeli genişlemişir. BCC modeli olarak bilinen bu modelde CCR modeli ne göre hesaplanan eknik ekinlik değerleri ölçek farklarından arındırılmışır. Bu modellere ilave olarak alernaif VZA modelleri gelişirilmiş faka söz konusu iki model ekinlik çalışmalarının odak nokasını oluşurmuşur (Coelli,1996:1). Ekinlik analizlerinde emel VZA modelleri olarak kabul edilen CCR ve BCC modelleri durağan bir yapı içerisinde çalışmakadır. Bir başka deyişle ekinlik analizlerinin zaman içerisindeki değişimi bu modellerde ihmal 5 Porföy grupları; A: Kars, Erciş, Ağrı, Muş, Erzurum (Toplam kapasie 12. on) B: Elazığ, Malaya, Erzincan, Elbisan (Toplam kapasie 9. on) C: Kasamonu, Çarşamba, Çorum, Kırşehir, Turhal, Yozga (Toplam kapasie 25. on) D: Bor, Ereğli, Ilgın (Toplam kapasie 15. on) E: Uşak, Alpullu, Burdur, Afyon, Susurluk (Toplam kapasie 23.3 on) F: Eskişehir, Ankara (Toplam kapasie 9. on) dur (ÖİB, (211) ve TŞFAŞ Faaliye Raporu, 29: 32-53). 62

5 Bilgen TAŞDOĞAN; Celal TAŞDOĞAN edilmekedir. Bu sorunu oradan kaldırabilmek için Sen Malmquis in 1953 yılında yayınladığı çalışmasına dayandırılan Malmquis Endeks (MI) gelişirilmişir. MI modeli, KVB lerin iki zaman dilimi arasındaki verimlilik değişimlerini ölçmeke ve karşılaşırmalı saik analiz örneği olarak değerlendirilmekedir (Cooper, 27: 328). Söz konusu bu modelde karşılaşırmalı durağan bir analiz ile ekinlik değişimi panel veri sei kullanılarak ölçülmeke ve bu değişim eknik değişim ile eknik ekinlik değişimi olarak ayrışırılmakadır (Coelli,1996:27). Toplam Fakör Verimliliği (TFV) ni ölçmek için Törnqvis ve Fisher gibi alernaif endekslerin de bulunmasına rağmen MI nin fiya verisine gerek duymadan mikar verileriyle de oluşurulabilmesi ekinlik yazınındaki kullanımını yaygınlaşırmışır. Bu endeks yöneminde sabi geiri varsayımı alında KVB lerin veri seinden harekele bir ekin sınır oluşurulmaka ve bu ekin sınıra uzaklıklarına göre KVB lerin ekinlik dereceleri espi edilmekedir. Ayrıca ekin sınır olarak espi edilen nokalarda da zaman içerisinde değişmeler meydana gelmeke ve bu değişmeler de eknolojik değişim olarak anımlanmakadır. Ölçeğe göre değişen geiri varsayımı alında KVB lerin ekin sınıra uzaklıklarını göseren saf ekinlik değişimi, fabrikaların ölçek farklılıklarını dikkae alan ölçek ekinliği değişimi ve ekinlikeki değişim ile eknolojik değişimin çarpımından elde edilen oplam fakör verimliliği değişimi de MI ile oluşurulan diğer ekinlik ürleri olarak bu çalışmada kullanılmakadır (Fare vd.,1994:66-67). Fare vd. (1994) MI, TFV değişimini her gözlem nokasının oralama eknolojiye olan uzaklıklarının oranlanmasıyla ölçmekedir. Bu analiz için gerekli olan uzaklık fonksiyonu emel VZA modelleri gibi minimizasyon veya maksimizasyon koşulları gerekirmeden çoklu girdi-çıkı durumundaki üreim eknolojisi için anımlanabilmeke ve uzaklık fonksiyonları girdi ve çıkı durumuna göre düzenlenebilmekedir. Girdi uzaklık fonksiyonunda veri bir çıkı düzeyini minimum girdi mikarı ile üreilebilen eknoloji incelenirken çıkı uzaklık fonksiyonunda veri girdi mikarı ile maksimum çıkı sağlayan eknoloji üzerinde durulmakadır (Coelli,1996:43). Analizde kullanılan MI yönemi sabi geiri varsayımına dayandığından girdi veya çıkı yönlü analiz yapılması sonucu ekilememekle birlike bu çalışmada değişen geiriye göre de ekinlik sonuçlarına yer verilmekedir. Fare vd. (1994) uzaklık fonksiyonuna dayalı çıkı yönlü MI ni şu şekilde anımlamakadır. Burada baz yılı () ve bir sonraki dönem de (+1) ile göserilmekedir. d ( x, y) uzaklık fonksiyonunu, y çıkı düzeyini ve x girdi düzeyini emsil emekedir. + 1 d ( x+ 1, y+ 1) d ( x+ 1, y+ 1) x, y, x+ 1, y+ 1) = * (1) d ( x, y ) d ( x, y ) M (

6 Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. nin Malmquis Endeksi Çerçevesinde Ekinlik Analizi (1) numaralı denklem () ve (+1) dönemi endekslerinin geomerik oralaması olarak anımlanmaka ve karekök içindeki birinci oran () döneminin eknolojisini, ikinci oran ise (+1) dönemindeki eknolojiyi emsil emekedir. 1. numaralı denklem şu şekilde yeniden yazıldığında; + 1 d ( x+ 1, y+ 1) d ( x+ 1, y+ 1) d ( x, y ) x, y, x+ 1, y+ 1) = * (2) + 1 d ( x, y ) d ( x, y ) d ( x, y ) M ( (2) numaralı denklemde karekök işareinin dışında bulunan oran, () ve (+1) dönemleri arasındaki çıkı yönlü eknik ekinlik değişimini (TEC) ölçmekedir. Karekök işarei içerisinde yer alan iki oranın geomerik oralaması ise iki dönem arasında eknolojide oraya çıkan değişimi (TC) emsil emekedir. Coelli (1996) e göre TEC ile TC çarpımı TFV deki değişimi vermekedir. M, + 1 TEC * = TC (3) Burada M endeksinin 1 den büyük olması, TFV nin () döneminden (+1) dönemine arığını, 1 den küçük olması da azaldığını gösermekedir. Bir başka deyişle üreim ve üreim maliyeleri arasındaki ilişkiyi emsil eden TFV nin 1 den büyük olması olumlu 1 den küçük olması ise olumsuz olarak anımlanmakadır. 3. TŞFAŞ YE AİT ŞEKER FABRİKALARININ ETKİNLİK ANALİZİ TŞFAŞ nin ve Türkiye şeker sekörünün ekinliği arışması birçok çalışmanın ilgi alanını oluşurmuşur. Bunlardan Çokgezen (1997) şeker seköründeki kamu ve özel mülkiye yapısının işlemelerin eknik ekinliği üzerinde ne ür farklılıklara neden olduğunu paramerik olmayan bir yönem ile incelemiş ve mülkiye yapısındaki farklılığın ekinlik dereceleri üzerinde bir fark yaramadığı sonucuna ulaşmışır. Ünal (1998) ise oran analizi yönemini kullandığı çalışmasında, şeker fabrikalarının 199 larda başlayan özelleşirme süreciyle birlike işgücü ve sermaye verimliliğini açısından daha ekin hale geldiğini espi emişir. Tarıkahya (199) yine oran analizi yönemi ile kama değer verimliliği, ne kama değer işgücü verimliliği, dönüşüm kar verimliliği, içsel kar verimliliği, işgücü kar verimliliği, çalışan kişi başına ne saış hasılaı, çalışan kişi başına ne kama değer, çalışan kişi başına ücre ve gider oranlarını kullanarak şeker fabrikalarının verimlilik karşılaşırmalarını yapmışır. Tanrıvermiş vd. (2) içinde TŞFAŞ nin de bulunduğu beş arımsal KİT in özelleşirilmesi ile arım kesiminin, bireysel üreicilerin ve kamu kesiminin ne yönde ekilenebileceğini isihdam ve üreim açısından değerlendirerek özelleşirme sürecinin yaraacağı ekelleşme eğilimine karşılık 64

7 Bilgen TAŞDOĞAN; Celal TAŞDOĞAN edbirler alınması gerekiği üzerinde durmuşur. Kıymaz (22) özelleşirme süreci sonunda Türkiye de bazı şeker fabrikalarının kapaılabileceği ve bunun da şeker alebini karşılama ve isihdam konusunda ciddi sorunlar yaraacağını iddia emiş, kapanabilecek fabrikaların bulunduğu bölgelerde alernaif poliikalar hazırlanması gerekiği üzerinde durmuşur. Demirci (23) ekinlik derecesi ve mülkiye yapısı arasındaki ilişkiyi espi emek için kamu, karma ve özel mülkiyee bulunan 23 şeker fabrikasını eknik, kaynak dağılımı ve maliye ekinliği açısından analiz emişir. Çalışmada özelleşirme sonrası mülkiye yapısı değişen şeker fabrikalarının kamuya ai olduğu döneme kıyasla eknik ekinlik derecelerinde ciddi bir farklılık olmamakla birlike kaynak dağılımında daha ekin olduğu espi edilmişir. Bozdağ (27) Türkiye ve AB üyesi 15 ülkenin verilerinden harekele şeker sanayinin ekinliğini karşılaşırmalı olarak sunmuş ve Malmquis TFV endeksinin kullanıldığı çalışmanın ilk kısmında Türkiye ekin ülke bulunmuşur. Çalışmada 16 yıllık bir dönem sonucu elde edilen veriler söz konusu fabrikalardan kamuya ai olanlar ile özel fabrikalar arasında ciddi bir ekinlik farkı olmadığı şeklinde yorumlanmışır. Burada kullanılan 15 ülkenin orak veri seini elde emenin yaraığı kısılar nedeniyle Türkiye deki kamu mülkiyeindeki şeker fabrikalarına ai çıkarımlar sınırlı düzeyde kalmışır. Bu çalışmada ise 29 yılında özelleşirme kapsamına alınan TŞFAŞ ye ai 25 fabrikanın performansları incelenmeke ve söz konusu fabrikaların yıllarına ai verilerinden yararlanılmakadır. Analizde kullanılan veriler TŞFAŞ Faaliye Raporları ve TŞFAŞ Hizmee Özel Şeker Sınai Maliye ve Analizleri Raporlarından derlenmişir. Başlangıç yılının 1994 olarak seçilmesi, Şeker Şirkei nin Tekdüzen Muhasebe Sandarları Sisemi ne göre kayı umaya 1994 yılı iibariyle başlaması ve bu arihen ibaren kayı siseminin değişmiş olmasından kaynaklanmakadır. 29 yılı ise, 25 fabrikanın özelleşirme sürecinin başladığı ve fabrikaların porföy gruplarına ayrılarak yöneimlerinin TŞFAŞ den ÖİB na geçiği yıl olduğundan dönem sonu kabul edilerek panel veri sei oluşurulmuşur. TŞFAŞ ana ürün olarak şeker üremekedir. Sıfır maliyeli bir ürün olan melas ise şeker üreiminin yan ürünü olarak üm şeker fabrikalarında elde edilmekedir. Dolayısıyla çalışmada analiz büünlüğü sağlayabilmek amacıyla 25 kamu fabrikasının orak üreimi olan şeker ve melas çıkı değişkenleri olarak analize dahil edilmişir. Fabrikalar nihai çıkıya ulaşabilmek için iki aşamalı bir sisem uygulamakadırlar. İlk aşamada şeker üreiminde emel girdi olan elekrik, su, kireç aşı ve buhar, ikinci aşamada ise bu ara girdilerin kullanıldığı ve nihai mamul olan şeker ve yan ürünü olan melası üremekedir. Bu nedenle MI modeli fabrika verilerine iki aşamalı uygulanmışır. Analizin birinci aşamasında ara mal üreimi için ekinlik analizi yapılmış ve çıkı değişkenleri olan elekrik, su, buhar ve kireç aşı üreimi için işçilik, malzeme ve amorisman girdileri kullanılmışır. İkinci 65

8 Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. nin Malmquis Endeksi Çerçevesinde Ekinlik Analizi aşamada ise nihai çıkılar şeker ve melas girdi değişkenleri olarak a pancar (hammadde), malzeme, işçilik, nakliye, finansman, elekrik, buhar, su ve kireçaşı kullanılarak veri sei yeniden düzenlenmişir. Çalışma, TŞFAŞ ile ilgili yazında yer alan diğer çalışmalardan hem ara girdi hem de nihai üreimde ekinlik eslerini uygulaması açısından farklılık gösermeke ve sınırlı sayıda yapılan ekinlik esleri için bir emel oluşurmayı hedeflemekedir. 25 fabrikanın performansları MI modeli ile 16 yıllık bir zaman dilimini kapsayacak şekilde DEAP 2.1 yazılım programı ile incelenmiş ve eknolojik değişim, eknik ekinliklerindeki değişim, saf ekinlik değişimi, ölçek ekinliği değişimi ve oplam fakör verimliliği değişimi sonuçları elde edilmişir. Tüm bunların yanı sıra analizde kullanılan verilerde oraya çıkan kısılardan dolayı veri seinde bazı düzenlemeler yapılmışır. Buna göre Yozga şeker fabrikası 1998 ve Kırşehir şeker fabrikası da 2 yılında şeker üreim faaliyeine başlamışır. Yozga fabrikası 1994, 1995 ve 1996 yıllarında Kırşehir fabrikası ise 1994, 1995, 1996, 1998, 1999 yıllarında ara girdi (elekrik, buhar, su ve kireç aşı) üreimi yapmamışır yılında Kırşehir fabrikası buhar üreimi Yozga fabrikası ise elekrik, su ve kireçaşı üreimi yapmışır. Coelli(1996) ya göre üreim yapılmayan yılların girdi ve çıkı değerleri süunlarına 1 değeri yazılarak çalışmaya konu olan KVB lerin veri sei amamlanmışır. Modelde panel veri sei kullanımından dolayı oraya çıkan fiya değişimleri sorunu ise 1994 yılı ÜFE endeksi baz alınarak değişkenlerin parasal değerlerinin sabi fiyalarla ifade edilmesi yoluyla çözülmüşür. 4. MALMQUİST ENDEKS BULGULARI TŞFAŞ nin dönemi panel veri seine uygulanan MI modelinin çözümü sonucunda başlangıç yılı dışındaki diğer yıllar için; ekinlik değişimi (effch), eknolojik değişim (echch), saf ekinlik değişimi (pech), ölçek ekinliği değişimi (sech) ve oplam fakör verimliliği değişimi (fpch) ile emsil edilmekedir (Coelli, 1996: 43-45). MI analizi sonucu elde edilen ara mal üreimi ekinlik değerleri Tablo 2 ve 3 de ikinci aşama olan nihai mal üreimi sonucu elde edilen ekinlik değerlerine ise Tablo 4 ve 5 e yer verilmekedir. Tablolarda yer alan ekinlik değerleri bir önceki yıla göre oraya çıkan değişimi emsil eiği ve bir göserge nieliğinde olduğundan sonuçların poziif veya negaif değişim olarak sıralanmasının öesinde söz konusu değişimlerin nedenlerinin şeker sekörünün özel koşullarına göre değerlendirilmesi, sonuçların uarlılığı açısından önem kazanmakadır. Şeker üreiminin şeker pancarına bağlı olması bazı özel durumlar yaramakadır. Şeker üreimi yüksek sabi maliyeli yaırımları gerekirdiği için birim maliyeler yüksek kapasieli ve uzun kampanya süreli üreimlerle düşürülebilmekedir (BYDK Raporları,1999:117). Buna rağmen TŞFAŞ ye 66

9 Bilgen TAŞDOĞAN; Celal TAŞDOĞAN bağlı fabrikaların çoğu eski, küçük kapasieli ve kısa kampanya süreli gözükmeke ve kısa dönemli çalışmaya karşılık yıllık masrafların karşılaması gerekmekedir (BYDK Raporları, 26:XII)). Buna ek olarak TŞFAŞ nin yeni şeker kanunun yürürlüğe girdiği 21 yılı sonrasının koa siseminden aldığı payın piyasadaki özel fabrikaların kapasielerine ve alep koşullarına göre değişkenlik gösermesi şeker fabrikalarının eksik kapasie ile çalışmalarına neden olmakadır. İkinci olarak emel hammadde olan şeker pancarı alım fiyaları Bakanlar Kurulu nca, işçilik giderleri ise 4857 sayılı iş kanunu, 2822 sayılı oplu iş sözleşmesi ve 551 sayılı Genel Sağlık Sigorası kanunları uyarınca belirlenmeke, fabrikaların hasıla ve maliyeleri dışsal olarak değişirilebilmekedir. Bu özel koşullar dikkae alınarak Tablo 2 deki 25 fabrikanın ekinlik derecelerinin 16 yıllık oralamasında ciddi değişiklikler olmamasına rağmen ekinlik değişiminde 29 yılında yaklaşık yüzde 13 lük düşüş ile en düşük seviyeye ulaşığı görülmekedir. Teknolojik değişmenin genel oralamasına bakıldığında TŞFAŞ nin eknolojik gerileme yaşamış olduğu görülmekle birlike en düşük seviyesine 1995 yılında ulaşığı espi edilmekedir. Fabrikaların oralama saf ekinlik değişimlerinde büyük oranlarda azalışlar görülmemeke, ölçek ekinliği açısından ise zaman içerisinde espi edilen çeşili değişimler 29 yılında en düşük seviyesine ulaşmakadır. Ekinlik değişimi ve eknolojik değişime bağlı olan Toplam Fakör Verimliliği (TFV) de ise 1995 yılındaki eknolojik gerilemenin ekisiyle ve 29 yılındaki ekinlik değişimini bir sonucu olarak bir azalma olduğu gözükmekedir. Tablo 2. Ara Mal Üreiminde Oralama MI Sonuçları Yıllar (effch) (echch) (pech) (sech) (fpch) 29,866 1,88,969,893, ,198,882 1,6 1,191 1,57 27,982 1,82,931 1,55 1, ,17,947 1,118,91, ,8,824 1,16 1,63, ,3 1,12 1,13,99 1,123 23,997 1,17 1,4,992 1, ,6,826,984 1,22,831 21,979 1,144,956 1,24 1,12 2 1,21,995 1,8 1,13 1, ,999 1,241 1,,999 1, ,39,985 1,41,998 1, ,999,97,996 1,2, ,958 1,28,965,993 1, ,8,626 1,8 1,,632 Oralama 1,8,979 1, 1,8,987 67

10 Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. nin Malmquis Endeksi Çerçevesinde Ekinlik Analizi Tablo 2 de öne çıkan 1995 yılındaki olumsuz sonuçlar ekonomik krizin devamında uygulanan daralıcı poliikaların ve kuraklığın şeker sekörüne yansımasının bir sonucu olduğu söylenebilir. Takip eden yıllarda ise ihiyacın üsünde gerçekleşen pancar ekiminin (BYDK Raporları,1999:118) oplam fakör verimliliğinde ciddi arışlar yaraığı düşünülmekedir. Tablo Yılı Ara Mal Üreiminde Fabrika Bazında Ekinlik Değerleri Değişimi yılı (effch) (echch) (pech) (sech) (fpch) Afyon Ağrı Alpullu Ankara Bor Burdur Çarşamba Çorum Elazığ Elbisan Erciş Ereğli Erzincan Erzurum Eskişehir Ilgın Kars Kasamonu Kırşehir Malaya Muş Susurluk Turhal Uşak Yozga yılında özelleşirme sürecinin başlamasıyla oraya çıkan ekinlik azalışlarının fabrikaların özelleşirme gündemine alınması ile ilişkili olduğu söylenebilir. Her ne kadar ekin olmayan fabrikaların özelleşirilmesi söylemi geniş kabul görse de özelleşirme sürecinin başladığı 29 yılındaki dramaik ekinlik azalışları dikkae değer bulunmakadır. Bu nedenle söz konusu yıl için fabrika bazında ekinlik değerleri Tablo 3 de sunulmakadır.

11 Bilgen TAŞDOĞAN; Celal TAŞDOĞAN Tablo 3. deki endeks sonuçlarına göre bazı fabrikalarda ciddi değişimler yaşandığı görülmekedir. Ekinlik düşüşünde ilk sırada yaklaşık yüzde 5 ile Çarşamba ve Yozga yer alırken eknolojik değişime bakıldığında Eskişehir, Turhal, Elazığ ve Ankara da ciddi düşüşler görülmekedir. Saf ekinlik değişiminde en büyük düşüş Çarşamba da olurken ölçek ekinliğindeki düşüşe Yozga ilk sırada yer almakadır. TFV deki en büyük düşüş Çarşamba da görülürken bunu Eskişehir, Turhal, Uşak ve Çorum akip emekedir. Buradan harekele 29 yılında özelleşirme sürecinin başlaması ile birlike fabrikaların ekinliklerinde ciddi değişimler olduğu ve işlemelerin üreim süreçlerinin normal akışının dışına çıkığı söylenebilir. Ampirik uygulamanın ikinci aşaması olan nihai mal (şeker ve melas) üreiminde ekinlik derecelerini elde edebilmek için yapılan analizde veri seinde bazı ilave düzenlemelere ihiyaç duyulmuşur. Özelleşirme sürecinin başladığı 29 yılında incelemeye konu olan 25 fabrikanın finansman gideri bulunmadığı için bu değişken, bu yıl için 1 olarak kabul edilmişir. 26 yılında özelleşirme kapsamına alınarak TŞFAŞ bünyesinden ayrılan ve özelleşirme süreci amamlanamadığı için yeniden TŞFAŞ ye bağlanan Bor- Ereğli ve Ilgın şeker fabrikalarının verileri elde edilemediği için 26 yılı girdi ve çıkı değerlerine 1 yazılmışır. Tablo 4. Nihai Mal Üreiminde Oralama MI Sonuçları Yıllar (effch) (echch) (pech) (sech) (fpch) 29,999,796 1,3,997,795 28,998 1,512,999,999 1,59 27,998 1,695,994 1,4 1,692 26,978,355,993,985, ,9,451 1,4 1,6,455 24,998,958 1,3,996, ,18,715 1,5 1,12,727 22,997,698 1,,997,696 21,998 1,289 1,2,996 1,286 2,846 1,343,885,956 1, ,188,818 1,132 1,5, ,996 1,31,996 1, 1, ,4,657 1,1 1,3, ,99,814,991,999, ,9,757 1,8 1,,764 Oralama 1,,899 1, 1,,899 69

12 Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. nin Malmquis Endeksi Çerçevesinde Ekinlik Analizi Tablo 4 e yer alan nihai mal üreimi oralama ekinlik sonuçlarında herhangi bir değişiklik görülmez iken fabrikaların 2 yılında yaklaşık yüzde 15 düzeyinde bir ekinlik kaybı ile karşılaşığı görülmekedir. Bunun yanı sıra fabrikaların 16 yıllık dönemdeki oralama eknolojik değişimine bakıldığında yaklaşık yüzde 1 düzeyinde bir gerileme espi edilmeke ve bu gerilemede yıllar iibari ile dramaik değişiklerin olduğu dikkai çekmekedir yılına kadar devam eden eknolojik gerileme 1998, 2 ve 21 yıllarındaki ilerlemeler ile elafi edilmiş, 26 yılındaki gerileme ile en düşük seviyeye ulaşmış, akibinde bir oparlanma süreci yaşanmış ve 29 yılında ekrar gerileme görülmüşür. Fabrikaların saf ekinlik değişimi ve ölçek ekinliğine bakıldığında ise 2 yılı dışında ciddi gerilemeler görülmez iken TFV de oraya çıkan düşüş eknolojik gerileme dönemlerindeki olumsuzlukların yansıması olarak düşünülmekedir dönemi, şirkein en verimli, yüksek kapasieye sahip ve modern esislerinden olan Bor, Ereğli ve Ilgın fabrikalarının özelleşirme gerekçesiyle TŞFAŞ bünyesinden ayrılarak ve faaliyelerinin aksadığı bir dönem olmuşur (ÖİB, 211). Bu süreçe diğer şeker fabrikalarının şirkein oplam koasını karşılayabilmek için kapasie kullanımlarını arırdığı ve bu gelişmenin fabrikaların ekinlik derecelerinde oraya çıkabilecek bir kaybı engellediği düşünülmekedir. Söz konusu bu özelleşirme sürecinin Danışay a yapılan iiraz sonucunda 27 yılında ipal edilmesi ile Bor, Ereğli ve Ilgın ın yeniden TŞFAŞ ye bağlanması, 27 ve 28 yıllarında fabrikaların eknolojik ilerlemesini sırasıyla yaklaşık yüzde 69,5 ve 51 olmak üzere rekor düzeye çıkarmışır arihine kadar özelleşirme süreci erelenen fabrikaların 29 yılında porföy gruplarına ayrılarak yeniden özelleşirme kapsamına alınması, yeniden bir eknolojik gerileme süreci başlaarak yaklaşık yüzde 2 lik bir azalmaya neden olmuşur. Tablo 4 eki olumsuz sonuçların büyük ölçüde eknolojik gerilemeden kaynaklandığı söylenebilmekle birlike, ekin olmadığı gerekçesiyle özelleşirme kapsamına alınan üç fabrikanın 25 ve 26 yıllarında şirke bünyesinden ayrılması ve bu yıllardaki gerilemeleri, fabrikaların ekrar şirke bünyesine geçiği 27 ve 28 yıllarındaki ilerlemelerin akip emesi dikkae değer gözükmekedir. Bu gelişmelere rağmen 29 yılında fabrikaların yeniden bir eknolojik gerileme ile karşı karşıya kalmasının özelleşirme sürecinde fabrikaların değerlerine olumsuz yansıyabileceği düşüncesini akla geirmekedir. Bu açıdan fabrikaların 29 dönemine ai Tablo 5 deki MI sonuçlarına bakıldığında söz konusu dönem içinde fabrika bazında oraya çıkan gerilemeler daha açık gözükmekedir. Tablo 5 e göre 25 fabrikanın oralama ekinlik değişimi, saf ekinlik değişimi ve ölçek ekinliği düzeylerinde ciddi değişiklikler olmamışır. Buna karşın fabrikaların eknolojik değişimleri ve buna bağlı olarak oplam fakör verimliliğinde ciddi düşüşler görülmekedir. 25 fabrika içerisinde sırasıyla 7

13 Bilgen TAŞDOĞAN; Celal TAŞDOĞAN Ereğli, Ilgın, Eskişehir, Afyon, Turhal, Ankara, Burdur, Çorum, Bor, Kırşehir ve Muş en yüksek eknolojik gerilemelerin yaşandığı fabrikalar olarak görülmekedir. Özellikle, TŞFAŞ bünyesinden ayrıldığında şirkein oralamasını en çok ekileyen Ereğli-Bor ve Ilgın fabrikalarının ekinlik kayıplarında ilk sıralarda yer alması dikka çekmekedir. Tablo Yılı Nihai Mal Üreiminde Fabrika Bazında Ekinlik Değerleri Değişimi (effch) (echch) (pech) (sech) (fpch) Afyon 1,,53 1, 1,,53 Ağrı 1,18,984 1,18 1, 1,2 Alpullu 1,1,95 1,33,978,96 Ankara,95,665,991,959,63 Bor 1,,743 1, 1,,743 Burdur 1,,74 1, 1,,74 Çarşamba 1,,985 1, 1,,985 Çorum 1,,722 1, 1,,722 Elazığ 1, 1,64 1, 1, 1,64 Elbisan,981,832,993,988,816 Erciş 1, 1,27 1, 1, 1,27 Ereğli 1,,458 1, 1,,458 Erzincan 1, 1,314 1, 1, 1,314 Erzurum 1,,899 1, 1,,899 Eskişehir 1,,523 1, 1,,523 Ilgın 1,,477 1, 1,,477 Kars 1,,868 1, 1,,868 Kasamonu 1,,833 1, 1,,833 Kırşehir 1,,748 1, 1,,748 Malaya 1,29,966 1,32,997,994 Muş 1,,791 1, 1,,791 Susurluk 1,,922 1, 1,,922 Turhal 1,,655 1, 1,,655 Uşak 1,,933 1, 1,,933 Yozga 1,,944 1, 1,, yılı üm TŞFAŞ fabrikalarının özelleşirme kapsamına alındığı bir yıl olduğu için fabrikalar çeşili kısılar alında faaliyelerini sürdürmeke ve bu da ekinlik sonuçlarına yansımakadır. Üreimin doğal akışının dışına çıkığı 29 yılında 25 şeker fabrikasından sadece üçü eknolojik ilerleme sağlarken 22 fabrika eknolojik gerileme yaşamışır. Fabrikaların ölçek 71

14 Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. nin Malmquis Endeksi Çerçevesinde Ekinlik Analizi ekinliği ve eknik ekinliğinde ciddi bir değişiklik gözlenmez iken, eknolojik gerileme yaşamış olması TFV lerinin de düşük olmasına neden olmuşur. Elde edilen bu sonuçların fabrikaların özel koşullarının da göz önünde bulundurularak değerlendirilmesi çıkarımların uarlığı açısından önemli görülmekedir. Marmara Bölgesi nde kurulu şeker fabrikalarının işlediği pancarların içerdiği şeker oranı düşük olmasından ve kısa kampanya sürelerinden dolayı yüksek maliyele çalışırken Susurluk ve Çarşamba nın limanlara yakınlığı fabrikaların özelleşirme sürecinde önemini arırmakadır (BYDK Raporları,1995: 65). Buna karşın yüksek şeker içeren pancarın yeişiği Ora Anadolu Bölgesi fabrikalarında ise fabrikaların yüksek kapasielerinin maliyeleri düşürücü bir eki yaraığı bilinmekedir. Bunlar içerisinde de Ankara, Çarşamba, Kasamonu, Küahya ve Uşak fabrikalarının bölge pancar kaliesi iyi olmasına rağmen düşük kapasie ve eski eknoloji nedeniyle yüksek maliyeli üreim yapığı espi edilmekedir (BYDK Raporları,1993:131). TŞFAŞ ye bağlı Doğu Anadolu Bölgesi ndeki fabrikalarının ise özel bir durumu bulunmakadır. Bölgesel kalkınma sraejisinin bir parçası olarak, doğu bölgelerinde özellikle sosyo-ekonomik özellikler göz önüne alınarak, bölgede isihdamı arırmak ve civar illerin kalkınmasına kakı sağlamak amacı ile kurulan fabrikalar düşük kapasieli ve kısa kampanya sürelidir (BYDK Raporları,1996:83). Kuruluş gerekçelerinde bölgesel kalkınma sraejisinin bir parçası olarak belirilen (Şeker Kurumu, 211) Ağrı, Elazığ, Erciş, Erzincan, Erzurum, Kars, Malaya ve Muş ikisadi açıdan verimli olmayan ve (TŞFAŞ,2:12) TŞFAŞ nın oralama maliyelerinin üzerinde üreim yapan fabrikalardır (BYDK Raporları,1993: ). Bu fabrikaların özelleşirme sürecinde değer espii yapılırken sal ikisadi açıdan değerlendirilmelerinin yaraabileceği olumsuz ekilerin mulaka göz önünde bulundurulması gerekmekedir. 5. SONUÇ TŞFAŞ, 1991 yılına kadar 3 fabrika ile şeker seköründeki ekel konumunu sürdürmesine rağmen sekörün rekabee açılması gerekçesi ile 1991 yılında özelleşirme süreci başlamışır. Bu çerçevede TSFAŞ nin bağlı oraklıkları ve işiraki olan Amasya, Kayseri ve Konya şeker fabrikalarının yöneim yekisi kaldırılmış ve bu fabrikalar Pankobirlik bünyesine kaılarak Türkiye şeker piyasasındaki ilk özel şeker fabrikaları olarak üreime devam emişlerdir. Bir arafan 2 li yıllarda Pankobirlik in Adapazarı ve Küahya fabrikalarını alması ve diğer arafan da düşük maliyeli nişasa bazlı şeker üreiminde özel sekörün üreime başlaması şeker seköründe rekabei arırmışır. Buna ek olarak 21 yılında geirilen yeni Şeker Kanunu ile de şeker pancarından elde edilen şeker üreimindeki koalar değişirilerek nişasa 72

15 Bilgen TAŞDOĞAN; Celal TAŞDOĞAN bazlı şeker üreiminde arış deseklenmiş ve fiya desekleri azalılmışır. Bu gelişmeler bir arafan TSFAŞ ye bağlı fabrika sayısını 25 e düşürerek sekördeki ağırlığını azalırken diğer arafan da yeni koa ve fiya desek sisemi ile şeker pancarından elde edilen şekerin piyasadaki rekabe gücünü azalarak özelleşirme sürecini hızlandırmışır. 29 yılına gelindiğinde ise TSFAŞ ye bağlı 25 fabrika porföy gruplarına ayrılarak özelleşirme süreci aşamalı olarak gerçekleşirilmeye başlanmışır. Bu çalışmada Özelleşirme İdaresi Başkanlığı nın özelleşirme gerekçesi olarak öne sürdüğü ekin olmayan kamuya ai şeker fabrikalarının özel seköre devredilerek ekinleşirilmesi düşüncesinin dayanakları araşırılmışır. Bu çerçevede dönemi için TSFAŞ ye bağlı 25 şeker fabrikasının ekinlik dereceleri ara malı ve nihai mal üreimi olmak üzere iki aşamada MI modeli ile incelenmişir. MI modelinin çok sayıda çıkı ve çok sayıda girdi kullanan KVB lerinin ekinlik eslerinde ampirik üsünlüğünden yararlanılarak TŞFAŞ ile ilgili çalışmalar için önemli bir kakı sağlanmışır. Modelinin birinci aşamasında ara malı üreimi için ekinlik değişimleri elekrik, su, buhar ve kireç aşı çıkı değişkenlerine göre espi edilirken ikinci aşamada şeker ve melas üreimi çıkı değişkenleri olarak anımlanmışır. MI modeli ile her iki aşama için ekinlik değişimi, eknolojik değişim, saf ekinlik değişimi, ölçek ekinliği ve oplam fakör verimliliği sonuçları elde edilmişir. Söz konusu bu sonuçlar konuyla ilgili yazında sınırlı verilerle yapılan analizlerle kıyaslandığında hem ara girdi hem de nihai mal üreiminde ekinlik arışması ile TŞFAŞ nin daha kapsamlı değerlendirilmesine imkan vermişir. MI modelinin birinci aşama sonuçlarından elde edilen bulgulara göre dönemi oralama ekinlik değişimi, saf ekinlik değişimi ve ölçek ekinliğinde bir farklılık gözükmemekle birlike aynı dönemdeki oralama eknolojik gerileme yaklaşık yüzde 2 ve oplam fakör verimliliğindeki düşüş ise yaklaşık yüzde 1 olmuşur. Fabrikaların 1995 yılında eknolojik gerilemesi ve oplam fakör verimliliği yaklaşık yüzde 37 azalırken 29 yılında ekinlik değişimi yaklaşık yüzde 13, ölçek ekinliği yaklaşık yüzde 11 ve oplam fakör verimliliği yüzde 6 azalmışır. Bu olumsuz gelişmelerde 1995 yılındaki kuraklığın ve 29 yılında ise özelleşirme sürecinin başlaması nedeniyle üreimin doğal akışının dışına çıkmasının payı olduğu düşülmekedir. 29 yılındaki olumsuz gelişme Çarşamba, Ağrı, Malaya, Bor, Ilgın, Susurluk, Alpullu, Çorum, Erzurum, Kırşehir, Uşak ve Yozga fabrikalarının ekinlik kayıpları ile karşı karşıya kalmasına neden olmuşur. Teknolojik gerileme açısından duruma bakıldığında 29 yılındaki en büyük düşüş yaklaşık Eskişehir de yüzde 3, Turhal da yüzde 26 ve Ankara da yüzde 21, Elazığ yaklaşık yüzde 15.5, Çarşamba yüzde 2.5, Erzincan yüzde 7, Muş yaklaşık yüzde 3 ve Erciş yüzde 7 eknolojik gerileme ile karşı karşıya kalırken oralama gerileme yaklaşık yüzde 1,5 olmuşur. Ölçeğe göre değişen geiri 73

16 Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. nin Malmquis Endeksi Çerçevesinde Ekinlik Analizi varsayımının kullanıldığı saf ekinlik değişimi sonuçlarına göre Alpullu, Kırşehir, Yozga, Erzurum, Bor, Çarşamba ve Muş fabrikaları ekinlik kaybı yaşamışır. Fabrikaların ölçek ekinliği değerlendirildiğinde Ağrı, Alpullu, Çorum, Erzurum, Kırşehir, Uşak, Yozga, Çarşamba, Erciş, Malaya, Ilgın ve Susurluk a düşüş espi edilmişir. Model sonuçlarından ekinlik değişimi ve eknolojik değişimin çarpımından elde edilen oplam fakör verimliliğinde ise 29 yılında 17 fabrika için düşük değerler espi edilmişir. Özelleşirme sürecinin fabrikaların nihai mal üreiminde ekinlik dereceleri açısından önemli değişiklere neden olduğu düşüncesi, ampirik uygulamanın ikinci aşamasında elde edilen ekinlik derecelerinde de kendini gösermekedir. Nihai mal üreiminde oralama MI sonuçlarına bakıldığında, fabrikaların 16 yıllık oralama ekinlik değişimlerine bir farklılık görülmezken 1999 yılında yaklaşık yüzde 18 lik bir arış 2 yılında ise yaklaşık yüzde 25 düzeyinde bir azalış göze çarpmakadır. Teknolojik değişim incelendiğinde fabrikaların 16 yıllık oralamasında yaklaşık yüzde 1 düzeyinde bir gerileme oraya çıkmışır. Fabrikaların eknolojik değişimi dönem içerisinde ciddi arış ve azalışlar gösermekle birlike özellikle 1999 dan 25 yılına kadar sürekli bir gerileme olduğu, 25 ve 26 yıllarında ise bu gerilemenin en yüksek seviyeye ulaşarak sırasıyla yaklaşık yüzde 55 ve yüzde 64,5 olduğu görülmekedir. Bu durumun ekinlik dereceleri görece iyi olan Bor, Ereğli ve Ilgın ın 25 yılında özelleşirme kapsamına alınarak Sümer Holding e devredilmesi ile aynı arihe denk gelmesi dikka çekmekedir. Söz konusu bu özelleşirme sürecinin Danışay a yapılan iiraz sonucunda 27 yılında ipal edilmesi ile Bor, Ereğli ve Ilgın ın yeniden TSFAŞ ye bağlanması, 27 ve 28 yıllarında fabrikaların eknolojik ilerlemesini rekor düzeye çıkarmış ve sırasıyla yaklaşık yüzde 69,5 ve yüzde 51 lik ilerleme gerçekleşmişir arihine kadar özelleşirme süreci erelenen fabrikaların 29 yılında porföy gruplarına ayrılarak yeniden özelleşirme kapsamına alınması, yeniden bir eknolojik gerileme süreci başlaarak yüzde 2 lik bir düşüşe neden olmuşur. Fabrikaların 16 yıllık dönemdeki oralama saf ekinlik değişimi ve ölçek ekinliğine bakıldığında dikkai çeken bir farklılık görülmemekle birlike, eknolojik değişime bağlı olan Toplam Fakör Verimliği sonuçlarında ciddi isikrarsızlık görülmekedir. Özelleşirme sürecindeki söz konusu fabrikaların eknolojik yeersizliği konuyla ilgili her resmi raporda özellikle ifade edilmekle beraber bunun sürekli bir gerilemeye dönüşmüş olması incelenen dönem iibariyle sonuçlara yansımışır döneminde fabrika bazında ekinlik dereceleri incelendiğinde öne çıkan sorunun yine fabrikaların eknolojik gerileme ile karşı karşıya olmasının bir sonucu olduğu düşünülmekedir. 29 yılında 25 fabrikanın oralama ekinlik değişimi, saf ekinlik değişimi ve ölçek ekinliği düzeylerinde ciddi değişiklikler olmamasına karşın 74

17 Bilgen TAŞDOĞAN; Celal TAŞDOĞAN fabrikaların eknolojik değişimleri ve buna bağlı olarak oplam fakör verimliliğinde ciddi düşüşler espi edilmişir. Ereğli, Ilgın, Eskişehir, Afyon, Turhal, Ankara, Burdur, Çorum, Bor, Kırşehir ve Muş en yüksek eknolojik gerilemelerin yaşandığı fabrikalar olmakla birlike oplamda 22 fabrikanın eknolojik gerileme ve oplam fakör verimliliğinde düşüş görülmekedir. Özelleşirilmesi aşamasında sona doğru gelinen TŞFAŞ ye bağlı fabrikaların eknolojik açıdan geri olduğu genel kabul görmekle birlike bu gerilemenin uzun bir süre devam emiş olduğu ve özelleşirme sürecinin de bizaihi bu gerilemeyi derinleşirdiği söylenebilir. TŞFAŞ ve Türk Şeker Piyasası ile ilgili yapılan çalışmalarda özelleşirme sürecinin ekinsizliğe neden olabileceği sorusu gözden kaçırılmış ve daha çok sekörün genel durumu üzerinde durulmuşur. Bu çalışma ile birlike görülmekedir ki özelleşirme süreci de ciddi ekinlik kayıplarına neden olmaka ve özelleşirme kararı verilen fabrikaların değerlerinin espiinde dezavanaj yaraacağı düşünülmekedir. Bunun yanı sıra gıda güvencesi açısından sraejik ürün olan şekerin ve şeker sekörünün ekeli konumundaki TŞFAŞ nin önümüzdeki dönemde özelleşmesi sonucunda oraya çıkacak sosyal ve ikisadi ekiler de göz önüne alındığında konunun önemi daha çok armakadır. KAYNAKLAR BANKER R.D., A. Charnes and W.W. Cooper, ( 1984), Some Models for Esimaeing Technical and Scale Inefficiencies Daa Envelopmen Analysis, Managemen Science Vol.3, BOZDAĞ, G.E. (27), Şeker Sanayiinde İkisadi Ekinlik: Türkiye- Avrupa Birliği Karşılaşırması, Gazi Üniversiesi, Sosyal Bilimler Ensiüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara. BYDK, (1993),Başbakanlık Yüksek Deneleme Kurulu Raporları, XIII, Grup: VIII, Tarım ve Gıda Sanayi, Ankara. BYDK, (1995), Başbakanlık Yüksek Deneleme Kurulu Raporları, XIII, Grup: VIII, Tarım ve Gıda Sanayi, Ankara. BYDK, (1996), Başbakanlık Yüksek Deneleme Kurulu Raporları, XIII, Grup: VIII, Tarım ve Gıda Sanayi, Ankara. BYDK, (1999), Başbakanlık Yüksek Deneleme Kurulu Raporları, XIII, Grup: VIII, Tarım ve Gıda Sanayi, Ankara. BYDK, (21), Başbakanlık Yüksek Deneleme Kurulu Raporları, XIII, Grup: VIII, Tarım ve Gıda Sanayi, Ankara. 75

18 Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. nin Malmquis Endeksi Çerçevesinde Ekinlik Analizi BYDK, (24), Başbakanlık Yüksek Deneleme Kurulu Raporları, XIII, Grup: VIII, Tarım ve Gıda Sanayi, Ankara. BYDK, (27), Başbakanlık Yüksek Deneleme Kurulu Raporları, XIII, Grup: VIII, Tarım ve Gıda Sanayi, Ankara. COELLI T.J. (1996), A Guide o DEAP Version 2.1: A Daa Envelopmen Analysis (Compuer) Program, CEPA Working Papers, No. 8/96. CHARNES, A. W.W. Cooper, and E. Rhodes, (1978), Measuring The Efficieny of Decision Making Unis, European Journal of Operaional Research, 2, COOPER W.W., Seiford L.M., Tone K. (27), Daa Envelopmen Analysis - A Comprehensive Tex wih Models, Applicaions, References and DEA-Solver Sofware, Second Ediion; 27; Springer. ÇOKGEZEN, M., (1997), Mülkiye Yapısı Ekinlik İlişkisi: Şeker Fabrikaları Örneği, 3. Verimlilik Kongresi, Mayıs 1997, Ankara. DEMİRCİ, S., (23), Şeker Kanunundaki Değişikliklerle Olası Ekilerin Ekonomik Analizi, TEAE yayınları, Yayın no: 12, Ankara. FARE, R., Grosskopf, S., Norris, M., Zhang Z., (1994), Produciviy Growh, Technical Progress and Efficiency Change in Indusrialized Counries, The american Economic Review, Vol.84, No.1, pp: FARRELL, M.J. (1957), The Measuremen of Producive Efficiency, Journal of The Royal Saisical Sociey, Series A (General), vol. 12, no. 3, KIYMAZ, T., (22), Şeker Poliikalarında Yeni Yönelimler ve Türkiye nin Konumu, DPT İkisadi Sekörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü, Yayın No:2652, Ankara. KOÇ, A., Işık, S., Erdem, Ş., (28), Türkiye nin AB Üyeliğinin Tarım Seköründe Ürün Bazında Ekilerinin Belirlenmesi: Şeker Raporu, Proje No: 15K7, Ankara. ÖİB, (211), Özelleşirme İdaresi Başkanlığı, erişim arihi: ŞEKER KURUMU, (211), Şeker Fabrikaları, erişim arihi:

19 Bilgen TAŞDOĞAN; Celal TAŞDOĞAN USDA, (212), Sugar World Marke and Trade, erişim arihi: TANRIVERMİŞ, H., Gündoğmuş, E., Ceyhan, V., Fidan, H. ve Özüdoğru, H., (2), Türkiye de Özelleşirme Uygulamalarının Tarım Kesimine Ekilerinin Değerlendirilmesi, TEAE Proje Raporu: 2-3,Mayıs, Ankara. TARIKAHYA, N. (199), Şeker Fabrikalarının Verimlilik Karşılaşırmaları, MPM Yayınları: 413. TŞFAŞ, (29),Türkiye Şeker Fabrikaları Anonim Şirkei Faaliye Raporu, Ankara TÜSİAD, (28), Türkiye de Tarım Gıda: Gelişmeler, Poliikalar ve Öneriler, Yayın No: 28-5/459, İsanbul. ÜNAL, F., (1998), Özelleşirmenin KİT lerde Verimlilik Üzerine Ekisi: Türkiye Şeker Fabrikaları Uygulaması, Gazi Üniversiesi, Sosyal Bilimler Ensiüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara. 77