Temel Özellikler İSLAM KENTLERİ TİPOLOJİSİ KURULUŞ BİÇİMLERİ. KURUCULARA GÖRE (Dhina,Sourdel) Fetihle İslam Hakimiyetine girenler

Transkript

1 İSLAM KENTİ Temel Özellikler İSLAM KENTLERİ TİPOLOJİSİ KURULUŞ BİÇİMLERİ SÜRECE GÖRE (E.Pauty,1951) KURUCULARA GÖRE (Dhina,Sourdel) İŞLEVE GÖRE (M.Cezr, 1977) Kendiliğinden oluşmuş Tasarlanmış Müslümanlar Tarafından kurulanlar ASKERİ KAMP Fetihle İslam Hakimiyetine girenler RİBAT Sınır karakolu YENİ ODAK Emeviler Ordugahtan doğmuş Dğerleri (sivil?) 1

2 FİZİKSEL MEKANIN ÖĞELERİ HENDEK,KANAL,SURLAR KENTİN ÖZEĞİ CAMİ divanlar Beyt-ül mal Meydan Çeşme +WC ŞEHİR KAPILARI MAHALLELER, KONUTLAR ÇARŞI,PAZARLAR DARÜ L-İMARA hamam hapishane Erken dönemde: Camiye bitişik Emevi dönemi: Camiden ayrı; kentte farklı yerlerde; Yerleşik alan dışında saray veya site (kasaba,kasba,citadelle,içkale) MEZARLIK TÜRBELER YOL ŞEBEKESİ ÜRETİM ve TİCARET Uzmanlaşma & camiye göre konum CAMİ 1.2 Besin maddeleri, sabuncular 1.1Kuyumcu, kitapçı; 2. Ayakkabıcı, kumaşçı, bakırcı 3. Çevreyi kirleten üretim&ticaret Saman satan Hayvan tic. Demirci Saraç KENT KAPILARI KENT KAPILARI NEHİR TOPTAN TİCARET Nehir kıyısında 2

3 OSMANLI KENTİ Maurice M. Cerasi (2001) Osmanlı Kenti. Osmanlı İmparatorluğu nda 18. Ve 19. Yüzyıllarda Kent Uygarlığı ve Mimarisi, İstanbul: YKY. ANADOLU KENTLERİ Urartu Subarru - Hitit Hatti Mitanni Babil Assur Kimmerler Lidya - Likya - Frigya İskender (Hellen) Karya Pamfilya İyonya Roma Bizans -Selçuklu Osmanlı Seljuk ruler Seyfettin Torumtay in M. Ö. Pontus Osmanlı, XIX. yy 3

4 OSMANLI ŞEHİRLERİ Kuruluş 1. Fethedilen şehirlerin Müslüman- Türkleştirilmesiyle 2. Kırsal alanlarda kurulan zaviyelerin zamanla birer kent çekirdeğine dönüşmesiyle biçimlendi. OSMANLI DÜZENİ ilk dönem İlk Osmanlı hükümdarları.. GAZİ veya BEY GAZA ve AKIN _ Bir çeşit ekonomik girişim ve birikim türü AHİLİK (esnaf birliği) kısa sürelerle siyasal bir güç olma niteliği kazanır gibi oldu. Fakat hiçbir zaman bir şehir cumhuriyeti veya oligarşisi olmadı! (N.Berkes, 1971) Bir ESNAF-TARİKAT veya NOMAD-TARİKAT biçiminde başlayan güçler er-geç dinasti devletlerine dönüştüler. DİNASTİ=Soy egemenliğine dayanan devlet 4

5 OSMANLI DÜZENİ ilk dönem Göçebe ve yarı-göçebeler ile yerleşik halk arasında daima sıkı ilişkiler olmuştur. Bizans sınırlarında dolaşan Türk yarı-göçebeleri ile şehirlerde ve köylerde yerleşmiş Rum ahali arasında ekonomik ilişkiler vardı. Bu ilişkilerin iki tarafın yakınlaşmasını sağladığı düşünülebilir. (H.İnalcık, 1951 den alan Yerasimos, 1977) TOPLUMSAL SINIFLAŞMA ve KABİLE YAPILARINDA PARÇALANMA Kabile bağlarının çözülüşü Bireylerin hareketliliği artıyor Yeni insan gücü kaynakları açığa çıkıyor Yeni bir eylem isteğiyle donanmış topluluklar doğuyor. OSMANLI DÜZENİ ilk dönem 1354 yılında Gelibolu ya ulaşan Osmanlı Devleti, XIV. yüzyılın sonunda bugünkü Yunanistan, Bulgaristan, Romanya, Makedonya topraklarının büyük bir kısmına egemen olur. Bu gelişme sürecinde, Osmanlı yönetimi ile erenler arasındaki ilişki yeni bir boyut kazanır. Bursa dan başlayıp Balıkesir, Çanakkale üzerinden Edirne ye kadar ulaşan bölge içinde, bu gelişme sürecinin maddi ve manevi mimarlarının izlerini görmek hala mümkün aö 5

6 KENTİN KURULUŞU KOLONİZATÖR DERVİŞLER - TEKKELER Çoğunluğu Hacı Bektaş Veli nin öğrencilerinden oluşan erenler, himayelerindeki topluluklarla, uç bölgelere yerleşip yöre halkı ile kaynaşmaya başlar. Anadolu daki siyasal gelişmelerin etkisiyle sürekli Batı ya doğru göç etmek zorunda kalan bu topluluklar, zaman zaman askeri güçlerden önce Balkan topraklarına yerleşir. Alevi-Bektaşi önderlerinin hoşgörülü yaklaşımları, Balkan topraklarında yaşayan Hristiyan halkla iyi ilişkiler kurulmasına ortam hazırlar aö KENTİN KURULUŞU KOLONİZATÖR DERVİŞLER - TEKKELER DİNİ GÜÇLER Mehdîci; bâtınî (GÖÇEBELER) ideolojik / dini dönüşüm Tasavvufçuluk dini mürşidler [yol gösterenler] çevresinde topluluklar oluştukça aranan sığınak sadece manevi olmaktan çıkıyor, maddi, ekonomik ve siyasal bir güce bürünüyordu Aynı sınır boyunun öte yanında aynı mistisizm buhranlarıyla temelden sarsıntıya uğramış Hristiyan halklar, bu oluşumlar arasında kendi ruh dünyalarına yakın dünyalar bulmakta gecikmeyeceklerdi (Yerasimos, 1977:185). misyoner Türk dervişlerinin telkinatı ordularla birlikte ve ordulardan evvel fütuhata çıkmış ve karşı tarafı daha evvel manen fethetmiş bulunmaktadır (Ö.L.Barkan, 1941) 6

7 KENTİN KURULUŞU KOLONİZATÖR DERVİŞLER - TEKKELER Alevi-Bektaşi geleneğinin Balkanlar a ilk geçişini, Anadolu da ve Avrupa da onlarca türbesi bulunan Sarı Saltuk sağlar. Sarı Saltık Türbesi, Bosna-Hersek Sarı Saltık Türbesi, Arnavutluk aö TEKKE: Misafirhaneler ve dervişlerin ayin mekanları ZAVİYE: İtibarlı konuklar, din adamları ve askerler için ayrılmış mekanları olan cami. Arnavutluk un güneyinde bir tekke. 7

8 ZAVİYELER KENTSEL HİZMETLER ODAKLARI ZAVİYE = Misafir kabul eden ve karşı şılıksız hizmet veren yer Selçuklu döneminde zaviyeler hem kırsal alanlardaki Türkmenlere hem de kent halkına hizmet veriyordu. KIRSAL KESİM de... Şeyh ve dervişlerin toplandığı zaviyeler göçebelere hizmet veriyordu. KENTLER de... Sünni tasavvufu yayan Ahi Baba nın kurduğu zaviyeler vardı. Zaviye ve tekkeler akıncıların psikolojik, ideolojik eğitiminin merkezleri Ahi örgütü loncalar gaza kültürünün asal öğesi Ahi örgütü kentlerin kurulmasında ve gelişmesinde önemli rol oynadı. 8

9 TOPLUMSAL HAREKETLİLİK ŞANSI OSMANLI Fethedilen yerlerde müttefik muamelesi: Yönetim yerel önderlere bırakılıyor ; Yerel sisteme müdahale az Savaşa katılanlar ganimetten pay alıyor. Fethedilen topraklar tımar Kölelere hareketlilik Devşirme; acemi ocağı; yeniçeri ocağı; Enderun SINIF PİRAMİDİ SULTAN ULEMA TIMARLILAR KAPIKULLARI LONCA ESNAFI TÜCCAR SARRAF KÖYLÜ GÖÇEBE KÖLE ASKERİLER REAYA XIII XV yy. 9

10 TOPLUMSAL HAREKETLİLİK ŞANSI OSMANLI Bu Türk idare adamları devşirme unsurlar lehine ancak XV. asırdan sonra azalmağa başlamıştır. Esasen Fuad Köprülü ye göre, muhtelif unsurlardan teşekkül eden her büyük imparatorluk için sarayın bir müddet sonra atsızlar ve soysuzlardan mürekkeb bir Kapu Kulu yaratması ve kozmopolitleşmesi mukadder bir hâdisedir. Abbasîler ve Bizanslılar için tabiî addedilen bu hal, Osmanlı imparatorluğunda neye Türklerin kabiliyetsizliğine veriliyor? Bizansta birçok imparatorların yabancı unsurların yetişmiş olması, Bizans Rumlarının idare kabiliyetini haiz olmadığını mı isbat eder?..[5] (Ö.L.Barkan, İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri Ve Zaviyeler, Vakıflar Dergisi, s. II, Ankara, 1942, sf ) OSMANLI TOPLUMU SINIF PİRAMİDİ SULTAN TIMARLILAR ULEMA KAPIKULLARI LONCA ESNAFI TÜCCAR,SARRAF KÖYLÜ GÖÇEBE KÖLE SULTAN KAPI KULLARI ULEMA TIMARLI & TÜCCAR LONCA ESNADI KÖYLÜ GÖÇEBE KÖLE XIII-XV yy XVI yy ve sonrası 10

11 DEVLETÇİ - MERKEZİYETÇİ YÖNETİM SİSTEMİ Benzer özellikler - İslam kentlerinde; Batı ve Doğu (Bizans) Roma İmparatorluklarında da var. Atanmış kent yöneticileri. Kentin yüksek yöneticileri yalnızca kendi kentlerinden değil, bölgedeki diğer birimlerden de sorumlu. Kent yönetiminin niteliğini anlamak için kentin merkezinde bulunduğu bölgenin yönetim yapısını da bilmek gerekiyor. BÖLGE YÖNETİMİNDE GÜÇLER DENGESİ Osmanlı padişahları bir bölgeye iki yönetici yollarlardı: BEY (BEYLERBEYİ, SANCAKBEYİ) Örfi yönetici Yürütmeyi temsil ederdi; kolluk güçlerini yönetirdi. KADI Şer i yönetici Yargıyı temsil ederdi KADI hükümlerinde bağımsızdı; doğrudan doğruya padişahtan emir alırdı. BEY, kadının hükmü olmadan hiç kimseyi cezalandıramazdı. KADI, beyin gücüne dayanmadan hükmünü uygulatamazdı. 11

12 Örf = Şeriata göre değil, yerine ve zamanına göre olan gelenek ve hüküm. Şer-i = Şeriate göre; şeriat hükümlerinin uygulandığı KENT BÖLGE YÖNETİMİNİN MERKEZİ BÖLGE YÖNETİMİ BEYLERBEYİLİK (eyalet)... SANCAK (liva)... KAZA... birimi DİVAN - (meclis, kurul)... Örfi idare birimi Örfi idare birimi Şer-i idare Bey eyaleti BEYLERBEYİ DİVANI ile yönetirdi. 12

13 TARİHSEL SÜREKLİLİK Bölgesel yönetim birimleri olan SANCAK ve LİVA, Bizans devrindeki piskoposluk birimleri ile çakışır. 19. yüzyılın ilk yarısına dek, gerçek anlamda kentsel yerler SANCAK VE LİVA merkezleri olmuştur.. O nedenle, kentlerin hemen hepsi antik bir çekirdeğe sahiptir. Bir çok Anadolu kenti bir höyükten veya bir Bizans akropolünden gelişmiştir. KENT BÖLGE YÖNETİMİNİN MERKEZİ BÖLGE YÖNETİMİ DİVAN (a) Kenti yöneten kurul DİVAN --- (b) Aynı bölgede, birbirleriyle bağlantılı köylerin oluşturduğu küçük kadılıklara da divan denirdi (~nahiye,bucak)(köy sayısına göre: dörtdivan, sekizdivan) 13

14 KENT BÖLGE YÖNETİMİNİN MERKEZİ BÖLGE YÖNETİMİ DİVAN ÜYELERİ DEFTER KETHÜDASI = kahya; defterdarın vekili & yardımcısı HAZİNE DEFTERDARI = Eyaletin en yüksek maliye memuru BEYLERBEYİ KETHÜDASI = Beylerbeyinin vekil ve yardımcısı TEZKERECİ = sekreter XV ve XVI Yüzyıllarda kent tipi yerleşmelerin sayısı çok arttı. Bir kale, bir kasaba, bir panayır değişik ayrıcalıklardan yararlanabilirdi; ama, özel bir statüsü olan ve gerçek anlamda bir belediye kurumu ile temsil edilen bir kent yoktu. KENTİN TÜZEL KİŞİLİĞİ YOKTU 14

15 DEVLETİN VE KENTİN ASAL ÖĞELERİ OSMANLI KENTİNE ÖZGÜN NİTELİĞİNİ VEREN ÖĞELER VAKIFLAR YÜKSEK BÜROKRATLAR VARLIKLI SINIFLAR LONCALAR küçük-orta halk sınıfları ANA KONULAR Siyasal ve dini temsil Mal nakliyesi Korunma, savunma Yapı, çevre ve mimari denetim Asayiş (güvenlik) 15

16 YER İŞLEV KURUM Osmanlı kentinde bu kavramların iç içe geçtiği üç öğe var. ÇARŞI _ Kentte belirli bir yer. Aynı zamanda, krntin içinde bir işlevler kurumlar bütünü. MAHALLE _ Konut bölgesi; kent yönetiminin yerleri ve kurumları VAKIFLAR _ Kamu yapıları, sosyal donatı ve bazı kamu hizmetlerini üstlenen hayır kurumları KADI KALE ÖRGÜTÜ DİZDAR KETHÜDA KALE ERLERİ ESNAF ÖRGÜTÜ = LONCA ŞEYH KETHÜDA YİĞİTBAŞI 16

17 KURUM STATÜ İŞLEV Devlet KADI. Yargı Devlet SUBAŞI Güvenlik; yasaları uygulamak Meslek loncaları KETHÜDA --- Çarşı denetimi Etnik/dini cemaatler -- KAHYA Cemaat sorunları Vakıflar MÜTEVELLİ -- Toplumsal hizmet kurumları denetimi KADI Kentin içindeki en önemli görevli; 17

18 KADI Belirli bir süre için atanırdı. Kadılara maaş ödenmezdi; ancak gündelik ücretleri rütbelerine uygun olarak merkezden belirlenirdi. Yaptıkları işler karşılığı halktan aldıkları paralarla geçinirlerdi. Ulema (İlmiyye) sınıfından Görevleri: Yargı ve yönetim KALE ÖRGÜTÜ Kenti dışarıdan gelen tehlikelere karşı korurdu; Tahrir defterleri ve diğer maliye kayıtları, resmi belgeler, devlete ait para ve eşyalar, vakıfların ve tüccarların değerli malları kalede saklanırdı. Kentin tutukevi DİZDAR - Kale yönetiminin başı; genellikle kapıkulu; beye ve kadıya karşı sorumlu. KETHÜDA - Dizdarın yardımcısı KALE ERLERİ -Çeşitli sınıftan askerler 18

19 ÇARŞI DENETİM ÇARŞI Kentte belirli bir YER Kendi içinde bir işlevler-kurumlar bütünü Meslek loncalarını barındırır Ağırlık ve ölçülerde, mal ikmalinde devlet denetimini yapar. Devlet-askeriye içindeki memur tarafından denetlenir. Yönetmeliklere dayanan bir çeşit özerkliğe sahip Çarşının her sorunu karma bir grup tarafından çözülür: Vatandaşlar + seçilmiş görevliler + resmi görevliler + yarı-özel kuruluş sorumluları. 19

20 Kapalıçarşı, İstanbul Gerome-Old.Clothes.Merchant.at.Cairo 20

21 Gerome-TheCarpetMerchant market_egypt_4 market_tunusia_1 21

22 LONCA Kentte üretime katılan herkes o sanayi dalındaki bir örgütün/loncanın üyesiydi. Lonca örgütü XIII. Ve XIV. Yüzyıllardaki Ahi hareketinin bir devamı idi. Ama, XVI. Yüzyılda Osmanlı merkezi otoritesi karşısında zayıflamış, bağımsız kimliğini yitirmişti. Loncaların ekonomik, yönetsel ve toplumsal işlevleri vardı. LONCA YÖNETİMİ ŞEYH, KETHÜDA, YİĞİTBAŞI Bunlar lonca üyelerinin oy birliği ile seçilirdi. Seçimin sonucu kadıya tescil ettirilirdi. KETHÜDA, YİĞİTBAŞI --- Esnaf grubunun mesleki ve toplumsal sorunlarıyla ilgilenirdi. Yiğitbaşının görevleri lonca üyeleriyle sınırlı değildi. Kentte kamu hizmeti sağlanmasındaki düzenle, (bazı dönemlerde) mahallelerin ve köylerin güvenliği ile ilgilenirdi. 22

23 Ahi örgütü kentlerin kurulmasında ve gelişmesinde önemli rol oynadı. Loncalar Kent ekonomisini ve toplumsal yaşamı düzenleyen kurumlar. Sarayevo, Kayseri vb. kentler Ahi örgütü eliyle bazı ayrıcalıklar elde etti: Vergi muafiyeti; Şehre askeri birliklerin girmemesi... LONCA Suraiya Faroqhi, Osmanlı da Kentler ve Kentliler, İstanbul: Tarih Vakfı, Kentli sınıflar (esnaf örgütleri) ağı Tabakçıların olağanüstü güçlü bir loncaları vardı. Farklı kentlerdeki loncalar arasında ilişki vardı: Bazan ustalığa atama Kırşehir deki Ahi Evran derviş zaviyesi şeyhinin gönderdiği bir temsilci huzurunda yapılırdı. 23

24 LONCA Suraiya Faroqhi, Osmanlı da Kentler ve Kentliler, İstanbul: Tarih Vakfı, Sunum-istem dengesi için piyasaya müdahale (XV.-XVI.yy) Bazı kentlerde debbağlara, yerel salhanelerde toplanan bütün derileri alma hakkı tanınmıştı. Yerel piyasa doymadan, dışarıdan gelenlere deri satmayı yasaklayan fermanlar çoktu. == Hammadde sunumunda darboğaz varlığına işaret!! LONCA Suraiya Faroqhi, Osmanlı da Kentler ve Kentliler, İstanbul: Tarih Vakfı, Kentte sermaye birikimi ve yapısal değişme XVII.yy Bursa Orta-küçük debbağlar, her biri onar debbağhaneye sahip altı meslektaşlarından şikayetçi; çünkü, bunlar bütün ham derileri alarak diğerlerinin üretim olanağını yok ediyormuş. (s ) 24

25 LONCA Suraiya Faroqhi, Osmanlı da Kentler ve Kentliler, İstanbul: Tarih Vakfı, Üretim standartları ve haksız rekabet Bursa - İpek üretimi Üreticilerin bir bölümü zanaatının ustası olmadığından ve altın tel yerine gümüş tel kullandıklarından, kadıya bilir kişiler bulması ve soruşturma açması için emir verilmişti. (S.180) LONCA Suraiya Faroqhi, Osmanlı da Kentler ve Kentliler, İstanbul: Tarih Vakfı, Kentli kimliğinin oluşması yönünde XVI.yy sonu Ankara Kentin zaman zaman örgütlü bir birlik olarak hareket etmesini ve insiyatif kullanmasını sağlayan kent kurumları vardı. (s.369, in ref. Özer Ergenç,1973). 25

26 MAHALLE Konut bölgesi Kent yönetiminin yeri ve kurumları ORTAK ÖĞELER: İbadethane Okul Kütüphane Yiyecek dükkanları Çeşme Hamam Küçük meydan Kahvehane MAHALLE Bazı kamusal ve ortak öğelere sahip küçük kent köyleri. (Cerasi) Osmanlı İmparatorluğu nun ilk dönemlerinde kentleşme yeni mahallelerin oluşumuyla gerçekleşti. Çeşitli yerlerden gelen göçmenler fethedilen yerlerde -dini, etnik, toplumsal açıdan- homojen kümeler halinde yerleşiyorlardı. Evlerini ibadethane veya külliyeler çevresinde inşa ediyorlardı. MAHALLE küçük topluluk; küçük cemaat 26

27 KENTSEL HİZMETLER Bugünkü anlamda bir belediye örgütlenmesi yoktu. Belediye hizmetleri padişahın atadığı memurlar ve vakıflar tarafından yerine getirilirdi. KENTSEL HİZMETLER Osmanlı kentinde kamu hizmetlerinin fizik mekanına ilişkin iki temel kavram vardır: KÜLLİYE = Bir cami etrafındaki kültürel ve sosyal yapılar kümesi İMARET = 1.Fakirlere, medrese öğrencilerine ekmek, yemek dağıtılan yer. 2.Bayındırlık İMARET, tekke ve zaviyelere zamanla başka öğelerin de eklenmesiyle ortaya çıkmıştır. 27

28 KENTSEL HİZMETLER VAKIF Belirli bir mülkten ya da onun gelirinden yararlanma hakkının, mülk sahibi tarafından belirli bir amaçla, belirli bir süreyle sınırlı olmaksızın kamuya bırakılması. Vakıf kurumunun kökleri eski Mısır da, Yunan, Roma ve Müslümanlık öncesi Arap toplumlarında görülmektedir. KENTSEL HİZMETLER VAKIF YÖNETİCİSİ = MÜTEVELLİ; KAYYIM; NAZIR vb. Önceleri, vakıf yöneticisini atama hakkı vakfın kurucusuna aitti. Tanzimat tan sonra mütevelliler padişah tarafından atanmaya başlandı. 28

29 KENTSEL HİZMETLER VAKIF Vakfın geçerli olabilmesi için, mülk sahibi tarafından yalnızca Tanrı ya yakın olma amacıyla vakfedilmiş olması gerekir; Mülkün geliri ya da yararlanma hakkı artık Tanrı kullarınındır (ibadullah). Vakfedilen mülkü kamuya ait kılan da budur! KENTSEL HİZMETLER VAKIF SAĞLADIKLARI: KENTİN ALTYAPISI, KÜLTÜREL- TOPLUMSAL DONATILARI e.g. Cami, okul, imaret, hastane, çeşme yapımı; su getirilmesi, çeşitli vakıflar tarafından yapılır, bunların bakımı da yine bu vakıflar tarafından yürütülürdü. 29

30 KENTSEL HİZMETLER VAKIF XVI.yüzyılda Anadolu da vakıf konumunda yaklaşık 1400 cami, ve mescit, 250 mektep ve medrese, 600 tekke ve zaviye, 75 büyük han ve kervansaray, 45 büyük imaret vardı. XVIII.yüzyılda, bugünkü Türkiye sınırları içerisindeki vakıfların sayısı 6000 e ulaşmıştı. VAKIF Vakıflar kentleşme sürecine önemli katkıda bulunmuştur: 30

31 Türk kentleri, vakıfların yaptığı büyük cami ve külliyelerin çevresinde büyümüştür. 31