Erol ALTINSAPAN 1 Ali GERENGİ 2 Meydan PALALI 3

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 13, Haziran 2015, s Erol ALTINSAPAN 1 Ali GERENGİ 2 Meydan PALALI 3 ESKİŞEHİR KARACAHİSAR KALESİ KAZISINDA BULUNAN VE FORM VEREN OK UÇLARI ÜZERİNE TİPOLOJİ DENEMESİ 4 Özet Bu makalede, Prof.Dr. Erol Altınsapan ın başkanlığında yıllarında, Eskişehir Karacahisar Kalesi kazılarında çıkarılan ok uçlarından, form veren örneklerden 37 adet seçilerek katalog yönteminde tanıtılmıştır. Bu ok uçları, buluntu yeri, malzemesi ve ölçüleriyle belgelenerek değerlendirilmiş ve bu örneklerin formlarına göre tipolojileri yapılmıştır. Bu çalışmadaki amaç; Osman Bey tarafından 1288 yılında fethedildiği bilinen Karacahisar Kalesi nde gerçekleşen çatışmanın izleri olarak düşünebileceğimiz ve kazısı yapılan alanlarda dağınık olarak ele geçen ok uçlarının değerlendirilmesiyle birlikte, Orta Çağ savaş aletleri üzerinde çalışan araştırmacıların kullanabileceği örneklere katkıda bulunmaktır. Anahtar Kelimeler: Osmanlı, Eskişehir, Karacahisar Kalesi, Ok Ucu, Tip A TYPOLOGY STUDY ON FORMED ARROWHEADS UNCOVERED IN KARACAHISAR CASTLE EXCAVATION Abstract In this article, thirty seven arrowheads have been presented in cataloguing method which were selected from among the formed arrowheads which were uncovered in Karacahisar Castle excavations directed by Prof. Dr. Erol Altınsapan in These arrowheads have been documented with their place, material, dimensions and then, they have been arranged typologically according to their forms. 1 Prof. Dr., Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, ealtinsapan@anadolu.edu.tr 2 Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, agerengi@anadolu.edu.tr 3 Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, mpalali@anadolu.edu.tr 4 Eskişehir Karacahisar Kalesi Kazıları, Anadolu Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Komisyonunca kabul edilen 1110E138 nolu proje kapsamında desteklenmiştir.

2 Erol Altınsapan - Ali Gerengi - Meydan Palalı 2 The aim of this study is to evaluate the arrowheads, uncovered as scattered all over the excavation area, that could be considered as the traces of the battle which took place in Karacahisar Castle-conquered in 1288 by Osman Bey and to make contributions to the samples that can be used by the researchers who have been researching on Medieval munitions. Key Words: Ottoman, Eskişehir, Karacahisar Castle, Arrowhead, Type GİRİŞ Osmanlı kroniklerinde yılında, Osman Bey tarafından fethedildiği belirtilen Eskişehir Karacahisar Kalesi, yılları arasında Bakanlar Kurulu Kararı ile Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Anadolu Üniversitesi işbirliği ile Prof. Dr. Erol Altınsapan ın başkanlığında sürdürülen kazı çalışmalarında 6, yukarıda belirtilen tarihler arasındaki süreçte toplam 97 adet ok ucu bulunmuştur. Bu ok uçlarından nitelikli olan ve form veren örneklerden 37 adedi, bir tipoloji önerisi yapılarak, gövde ve sap formlarına göre 5 ana tipte ve 8 alt tipte değerlendirilmiştir. Karacahisar Kalesi Genel Görünüm Karacahisar Kalesi Planı 5 AŞIK PAŞAZADE (2003). Osmanoğulları nın tarihi, (Çev: Kemal Yavuz-M. A. Yekta Saraç), MAS Matbaacılık A.Ş. İstanbul. NEŞRİ, Mehmed, (2011), Aşiretten imparatorluğa Osmanlı tarihi ( ), (Çev: Necdet Öztürk), Sistem Matbaacılık, İstanbul. 6 ALTINSAPAN, Erol, YILMAZYAŞAR, Hasan, GERENGİ, Ali, (2010), Karacahisar Kalesi 2009 Yılı Temizlik ve Kazı Çalışmaları, XIV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Konya. ALTINSAPAN, Erol; PALALI, Meydan, (2013), The Excavation Of Karacahisar Castle 2012, 17th Symposium On Mediterranean Archaeology (Soma) Management Of Cultural Heritage İn The Coastal Zone, Moscow, Poster Session. ALTINSAPAN, Erol; DEMİREL GÖKALP, Zeliha, YILMAZYAŞAR, Hasan, GERENGİ, Ali, (2015) Kazıları Işığında Eskişehir Karacahisar Kalesi, The Journal Of Academic Social Science, Yıl: 3, Sayı: 10, s , Türkiye.

3 3 Eskişehir Karacahisar Kalesi Kazısında Bulunan ve Form Veren Ok Uçları Üzerine Tipoloji Denemesi Ok Ucu Tipleri 7 Tip 1A Üçgen formlu başı vardır ve bileziği gövdeye bağlayan uzun, kavisli bir bele sahiptir. Yassı kesitli gövde, dışa taşkın bir bilezik ile sonlanır. Bileziği ve iğne biçimindeki uzun sapı, daire kesitlidir. Bu gurup örneklerde iğneli olan sap, ahşaba saplanmaktadır. Envanter No: KH2011-M29 Buluntu Yeri: X4 Buluntu Kodu: ± Boyut: Uzunluk yaklaşık 5 cm, genişlik yaklaşık 1 cm Envanter No: KH2012-M5 Buluntu Yeri: X13 Buluntu Kodu: ± Envanter No: KH2013-M168 Buluntu Yeri: V1 Buluntu Kodu: ± Boyut: Uzunluk yaklaşık 5 cm, genişlik yaklaşık 1.5 cm 7 Tiplerin şablon örneklerinin çizimleri, Anadolu Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü öğrencisi Ahmet Şakar tarafından yapılmıştır.

4 Erol Altınsapan - Ali Gerengi - Meydan Palalı 4 Envanter No: KH2013-M38 Buluntu Yeri: L2 Buluntu Kodu: ± Boyut: Uzunluk yaklaşık 5 cm, genişlik yaklaşık 1 cm Envanter No: KH2013-M10 Buluntu Yeri: L2 Buluntu Kodu: ± Envanter No: KH2013-M31 Buluntu Yeri: L2 Buluntu Kodu: ± Boyut: Uzunluk yaklaşık 4 cm, genişlik yaklaşık 1 cm Envanter No: KH2014-M36 Buluntu Yeri: V9 Buluntu Kodu: ± Boyut: Uzunluk yaklaşık 7 cm, genişlik yaklaşık 1 cm

5 5 Eskişehir Karacahisar Kalesi Kazısında Bulunan ve Form Veren Ok Uçları Üzerine Tipoloji Denemesi Envanter No: KH2014-M81 Buluntu Yeri: V13 Buluntu Kodu: ± Envanter No: KH2014-M72 Buluntu Yeri: V15 Buluntu Kodu: ± Boyut: Uzunluk yaklaşık 5 cm, genişlik yaklaşık 1 cm Envanter No: KH2014-M10 Buluntu Yeri: V8/A Buluntu Kodu: ± Boyut: Uzunluk yaklaşık 4 cm, genişlik yaklaşık 1 cm Tip 1B Üçgen formlu başa ve sapı gövdeye bağlayan, kısa bir bele sahiptir. Yassı kesitli gövde, dışa taşkın bir bilezik ile sonlanır. Bileziği ve iğne biçimindeki uzun sapı, daire kesitlidir. Envanter No: KH2011-M1 Buluntu Yeri: X3 Buluntu Kodu: ±

6 Erol Altınsapan - Ali Gerengi - Meydan Palalı 6 Boyut: Uzunluk yaklaşık 5 cm, genişlik yaklaşık 2 cm Envanter No: KH2012-M292 Buluntu Yeri: Z2 Buluntu Kodu: ± Boyut: Uzunluk yaklaşık 7 cm, genişlik yaklaşık 1 cm Envanter No: KH2013-M34 Buluntu Yeri: L2 Buluntu Kodu: ± Boyut: Uzunluk yaklaşık 6 cm, genişlik yaklaşık 1.5 cm Envanter No: KH2014-M22 Buluntu Yeri: V9 Buluntu Kodu: ± Boyut: Uzunluk yaklaşık 5 cm, genişlik yaklaşık 1 cm Envanter No: KH2013-M157 Buluntu Yeri: L4 Buluntu Kodu: ± Boyut: Uzunluk yaklaşık 6 cm, genişlik yaklaşık 2 cm

7 7 Eskişehir Karacahisar Kalesi Kazısında Bulunan ve Form Veren Ok Uçları Üzerine Tipoloji Denemesi Envanter No: KH2011-M56 Buluntu Yeri: X6 Buluntu Kodu: ± Boyut: Uzunluk yaklaşık 10 cm, genişlik yaklaşık 2.5 cm Tip 2A Üçgen formlu başı vardır ve beli düzdür. Yassı kesitli gövde, ince yaprak biçimindedir. İğne biçimindeki kısa sap, daire kesitlidir. Bu tip tek örnekle temsil edilmektedir. Envanter No: KH2011-M40 Buluntu Yeri: X4 Buluntu Kodu: ± Boyut: Uzunluk yaklaşık 7 cm, genişlik yaklaşık 1 cm Tip 2B Başı, omuza doğru genişleyen yaprak biçimindedir. Yassı kesitli gövdeye ve kısa bir bele sahiptir. Gövde ile sap arasında dışa takın bir bilezik bulunur. Bileziği ve iğne biçimindeki uzun sapı, daire kesitlidir.

8 Erol Altınsapan - Ali Gerengi - Meydan Palalı 8 Envanter No: KH2014-M14 Buluntu Yeri:V8 Buluntu Kodu: ± Boyut: Uzunluk yaklaşık 10 cm, genişlik yaklaşık 3.5 cm Envanter No: KH2012-M165 Buluntu Yeri: Z8 Buluntu Kodu: ± Boyut: Uzunluk yaklaşık 7 cm, genişlik yaklaşık 2 cm Envanter No: KH2012-M291 Buluntu Yeri: Z2 Buluntu Kodu: ± Boyut: Uzunluk yaklaşık 8 cm, genişlik yaklaşık 3 cm Tip 3A Başı konik biçimdedir ve dairesel kesitli gövde, bel oluşturmadan sapa bağlanmaktadır. İğne biçiminde olan uzun sap, daire kesitlidir. Envanter No: KH2013-M98 Buluntu Yeri: V5 Buluntu Kodu: ± Boyut: Uzunluk yaklaşık 2 cm, genişlik yaklaşık 0.5 cm

9 9 Eskişehir Karacahisar Kalesi Kazısında Bulunan ve Form Veren Ok Uçları Üzerine Tipoloji Denemesi Envanter No: KH2014-M1 Buluntu Yeri: Yüzey Buluntu Kodu: ± Boyut: Uzunluk yaklaşık 3 cm, genişlik yaklaşık 0.5 cm Tip 3B Dairesel kesitli uzun gövde, uca doğru konik bir başla sivrilmektedir. Gövde ile sap arasında dışa taşkın bilezik bulunur. İğne biçimindeki uzun sap, daire kesitlidir. Envanter No: KH2011-M90 Buluntu Yeri: Z4 Buluntu Kodu: ± Boyut: Uzunluk yaklaşık 7 cm, genişlik yaklaşık 1 cm Envanter No: KH2011-M102 Buluntu Yeri: X9 Buluntu Kodu: ± Boyut: Uzunluk yaklaşık 6 cm, genişlik yaklaşık 0.5 cm

10 Erol Altınsapan - Ali Gerengi - Meydan Palalı 10 Tip 4 Dörtgen kesitli gövde uca doğru piramidal bir başla sivrilmektedir. Gövde bel oluşturmadan sapa bağlanmıştır. İğne biçimindeki kısa sap, dairesel kesitlidir. Envanter No: KH2012-M99 Buluntu Yeri: Z7 Buluntu Kodu: ± Boyut: Uzunluk yaklaşık 3.5 cm, genişlik yaklaşık 1 cm Tip 5A Yassı kesitli gövde, çapa biçiminde kanatlıdır. Kanatların ortasında bulunan yuvarlak kesitli sap, aşağı doğru genişlemektedir. Bu tip, tek örnekle temsil edilmektedir. Soketli 8 olarak da adlandırılan bu grup örneklerde ahşap, içi boş olan sapa girmektedir. Envanter No: KH2012-M199 Buluntu Yeri: Y4/A Buluntu Kodu: ± Boyut: Uzunluk yaklaşık 8 cm, genişlik yaklaşık 5 cm 8 ORANSAY, Alptekin, (2006), Arykanda antik kentinde kazı sezonlarında ele geçen madeni buluntular ve madencilik faaliyetleri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. s

11 11 Eskişehir Karacahisar Kalesi Kazısında Bulunan ve Form Veren Ok Uçları Üzerine Tipoloji Denemesi Tip 5B Gövdesi dörtgen kesitli, başı piramidal biçimlidir. Yuvarlak kesitli bir belle yuvarlak kesitli sapa bağlanır, sap aşağı doğru genişlemektedir. Envanter No: KH2011-M107 Buluntu Yeri: X10 Buluntu Kodu: ± Envanter No: KH2011-M95 Buluntu Yeri: Z4 Buluntu Kodu: ± Envanter No: KH2012-M195 Buluntu Yeri: Z8 Buluntu Kodu: ± Boyut: Uzunluk yaklaşık 3 cm, genişlik yaklaşık 1 cm Envanter No: KH2012-M103 Buluntu Yeri: Z7 Buluntu Kodu: ± Boyut: Uzunluk yaklaşık 5 cm, genişlik yaklaşık 1 cm

12 Erol Altınsapan - Ali Gerengi - Meydan Palalı 12 Envanter No: KH2012-M189 Buluntu Yeri: Z8 Buluntu Kodu: ± Envanter No: KH2013-M93 Buluntu Yeri: V3/A Buluntu Kodu: ± Envanter No: KH2013-M161 Buluntu Yeri: L4 Buluntu Kodu: ± Envanter No: KH2013-M4 Buluntu Yeri: L4 Buluntu Kodu: ±

13 13 Eskişehir Karacahisar Kalesi Kazısında Bulunan ve Form Veren Ok Uçları Üzerine Tipoloji Denemesi Envanter No: KH2013-M3 Buluntu Yeri: L1 Buluntu Kodu: ± Envanter No: KH2013-M30 Buluntu Yeri: L2 Buluntu Kodu: ± Envanter No: KH2013-M105 Buluntu Yeri: L4 Buluntu Kodu: ± SONUÇ Genellikle, ok ve kargı gibi silâhların ucuna takılan sivri maden parça, detaylara girilmeden bütün olarak ok ucu ya da temren kelimeleriyle adlandırılmaktadır. Oysa ok uçları, gövde formları ile farklılıklar göstermektedir ve ayrı guruplar oluşturmaktadır. Yapılan yayınlarda bu ok uçlarının kategorize edilmesinde bir terminoloji karmaşası görülmektedir ve yaygın bir terim birlikteliği yoktur 9. 9 ANLAĞAN, Ç.; BİLGİ, Ö., (1989), Protohistorik Çağ Silahları, Grafik Sanatlar Matbaası, İstanbul. BİR, Atilla., KAÇAR, Mustafa, ACAR, Şinasi, (2006), Türk Menzil Okçuluğu, Yay ve Okları, Osmanlı Bilimi Araştırmaları VIII/1. ÖZTOPÇU, Kurtuluş. (1989). Münyetü l-guzat: 14. Yüzyıla Ait Memluk Kıpçakçasıyla Yazılmış Askerî Bir Risâle, Harvard Üniversitesi Basımevi. PATERSON, W. F. (1966). The Archers Of Islam, Journal Of The Economic And Social History Of The Orient, Vol.9, No.1/2, Published By Brıll. YAVAŞ, Alptekin, (2012). First Records On Anatolian Seljuk Arrowheads (In The Light Of Kubad-Abad Palace Specimens), İİb International Refereed Academic Social Sciences Journal, Volume: 3, Issue: 04. YÜCEL, Ünsal, (1999), Türk Okçuluğu, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara. SESTİERİ, A.M.B.; MACNAMARA, E., (2007), Prehistoric metal artefacts from Italy ( BC) in the British museum, British Museum Research Publication, London.

14 Erol Altınsapan - Ali Gerengi - Meydan Palalı 14 Bu tipolojiyi oluştururken karşılaştığımız en büyük zorluk, bu konu hakkında yaygın bir terminoloji bütünlüğünün olmamasıdır. Birçok eserin tanımlanmasında da kullanıldığı gibi, ok uçlarını da bir insan gövdesinde yer alan unsurlara benzeterek, ok gövdesini tasvir ederken, aşağıdan yukarıya doğru; bel, omuz ve baş şeklinde ifade etme yolunu seçmemiz, formların betimlenmesinde büyük kolaylık sağlamıştır. Ortaçağda yaygın olarak kullanıldığını bildiğimiz bu formlardaki ok uçlarının, sadece Karacahisar Kalesi örneklerinde değil, Anadolu daki diğer bölgelerde de kullanıldığı bilinmektedir 10. Bu makalede, Eskişehir Karacahisar Kalesi nde yıllarında yapılan kazılarda ortaya çıkartılan ve form veren 37 ok ucu seçilerek değerlendirmeye alınmıştır. Ok uçlarının gövde kısmı; bel, omuz ve baş biçiminde üçe ayrılarak tanımlanmış ve bir tipoloji denemesi yapılmıştır. Ok uçları, yukarıda yaptığımız tipolojiden de anlaşıldığı gibi, 5 ayrı ana tip ve 8 ayrı alt tip olarak değerlendirilmiştir. Bu denemenin, ok uçlarını ele alan yayınlardaki tipoloji çalışmalarına katkıda bulunacağı düşüncesindeyiz. KAYNAKLAR ANLAĞAN, Ç.; BİLGİ, Ö., (1989), Protohistorik Çağ Silahları, Grafik Sanatlar Matbaası, İstanbul. ALTINSAPAN, Erol; DEMİREL GÖKALP, Zeliha, YILMAZYAŞAR, Hasan, GERENGİ, Ali, (2015) Kazıları Işığında Eskişehir Karacahisar Kalesi, The Journal Of Academic Social Science, Yıl: 3, Sayı: 10, s , Türkiye. ALTINSAPAN, Erol; PALALI, Meydan, (2013), The Excavation Of Karacahisar Castle 2012, 17th Symposium On Mediterranean Archaeology (Soma) Management Of Cultural Heritage İn The Coastal Zone, Moscow, Poster Session. ALTINSAPAN, Erol, YILMAZYAŞAR, Hasan, GERENGİ, Ali, (2010), Karacahisar Kalesi 2009 Yılı Temizlik ve Kazı Çalışmaları, XIV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Konya, s ATSIZ, Hüseyin Nihal, (1992), Aşıkpaşaoğlu Tarihi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul. BİR, Atilla., KAÇAR, Mustafa, ACAR, Şinasi, (2006), Türk Menzil Okçuluğu, Yay ve Okları, Osmanlı Bilimi Araştırmaları VIII/1. ÇORUHLU, Tülin, (2011) yılları Ani kazıları metal buluntularının değerlendirilmesi, XIV. Ortaçağ ve Türk dönemi kazıları ve sanat tarihi araştırmaları sempozyumu, Kömen Yayınları, Konya, s ÇORUHLU, Tülin, (2011) yılları Ani kazıları metal buluntularının değerlendirilmesi, XIV. Ortaçağ ve Türk dönemi kazıları ve sanat tarihi araştırmaları sempozyumu, Kömen Yayınları, Konya, s IVISON, Eric, (2007). Amorium in the Byzantine dark ages (seventh to ninth centuries). Post-Roman towns, trade and settlement in Europe and Byzantium, Vol.2, Byzantium, Pliska, and the Balkans, Millennium Studies, Studies in the Culture and History of the First Millennium C.E. (Ed. Henning, J.). Berlin, pp HARRISON, R.M.,(1989), Emirdağ (Afyon) da Amorium birinci kazı raporu, XI. Kazı Sonuçları Toplantısı II, Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, s

15 15 Eskişehir Karacahisar Kalesi Kazısında Bulunan ve Form Veren Ok Uçları Üzerine Tipoloji Denemesi HARRISON, Richard Martin, (1989), Emirdağ (Afyon) da Amorium birinci kazı raporu, XI. Kazı Sonuçları Toplantısı II, Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, s IVISON, Eric, (2007), Amorium in the Byzantine dark ages (seventh to ninth centuries), Post- Roman towns, trade and settlement in Europe and Byzantium, Vol.2, Byzantium, Pliska, and the Balkans, Millennium Studies, Studies in the Culture and History of the First Millennium C.E. (Ed. Henning, J.). Berlin, pp NEŞRİ, Mehmed, (2008), Cihannüma, (Haz: Necdet Öztürk), Çamlıca Basım Yayın, İstanbul. ORANSAY, Alptekin, (2006), Arykanda Antik Kentinde Kazı Sezonlarında Ele Geçen Madeni Buluntular ve Madencilik Faaliyetleri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. ÖZTOPÇU, Kurtuluş, (1989). Münyetü l-guzat: 14. Yüzyıla Ait Memluk-Kıpçakçasıyla Yazılmış Askerî Bir Risâle, Harvard Üniversitesi Basımevi. PATERSON, W. F. (1966). The Archers Of Islam, Journal Of The Economic And Social History Of The Orient, Vol.9, No.1/2, Published By Brıll. SESTİERİ, A.M.B.; MACNAMARA, E., (2007), Prehistoric metal artefacts from Italy ( BC) in the British museum, British Museum Research Publication, London. YAVAŞ, Alptekin, (2012). First Records On Anatolian Seljuk Arrowheads (In The Light Of Kubad-Abad Palace Specimens), İİb International Refereed Academic Social Sciences Journal, Volume: 3, Issue: 04. YÜCEL, Ünsal, (1999), Türk Okçuluğu, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara.