Muhterem Okurlar, Bizim Külliye

Transkript

1

2 Muhterem Okurlar, Bu sayımızın belirlenmiş bir konusu yok. İstedik ki yazarlarımız, şairlerimiz; köyünde, yaylasında, sahil kenarlarında tatlı esintilerle baş başa kalsınlar. Onları herhangi bir konuya yönlendirip can sıkıntısı peydahlamayalım. Biz de merceğimizi artık birçok ilimizde gerçekleştirilen şiir şölenlerine tutalım. Türkçe şenliği olarak algıladığımız Elazığ da Hazar Şiir Akşamları na, Sakarya da Sapanca Şiir Akşamları na, Bayburt ta Dede Korkut Kültür ve Sanat Şöleni ne bu niyetle katıldık. Oralarda gördüklerimizi, hissettiklerimizi yazdık.. Şiir Akşamları olacak da Miskin kul Hoca Ahmet, yedi atana rahmet,/ Fars dilini bilir de, sevip söyler Türkçeyi diyen inancımızın ve Türkçemizin kıymetlisi Hoca Ahmet Yesevi, hatırlanmayacak! Olur mu? Dört yazarımız Alimbay Botakaraev, Necdet Tosun, Hayati Bice, Necati Kanter- Yesevi yi ve Yesevi nin hoşgörüsünü anlattılar. Şiirimizin ve zihin dünyamızın mihenk taşlarından Hilmi Yavuz ile Edebiyat, Alman Prof. Dr. Armin Burckhardt ile Dil üzerine, küçük bir söyleşi yaptık. Evet, bu sayımızda belirlenmiş bir konu yok, ama konularımız arasında kopukluk da yok. İnancımızın, kültürümüzün mevzularını ince bir damarla elden ele, dilden dile aktarmaya çalıştık. Bütünlük kendiliğinden oluştu: Nazım Payam; Ses ve Yaz, Fırat Kızıltuğ; Kopuz Coğrafyası ve Musikimiz, Mustafa Miyasoğlu; Mimar Sinan ın Dünyası, Mahir Adıbeş; Ayakları Mühürlü Atlar, Ünal Taşkın; Argamak, İhsan Yaşa; Türkülerde Sağlık Temaları, Ömer Kemiksiz; Ramazanda Çocuk Olmak üzerine düşüncelerini belirttiler. Ayrıca yazarlarımızın, şairlerimizin yeni çıkan kitaplarına dair okuma notları, incelemeler Hikâyesiz, şiirsiz edebiyat dergisi olur mu? Ümit Fehmi Sorgunlu ve İmdat Avşar ın hikâyelerini, Nurettin Durman, Abdullah Satoğlu, Yusuf Dursun, Süleyman Daşdağ, Gökşad Özkaynar ve Ömer Demirbağ ın şiirlerini zevkle okuyacağınıza inanıyoruz. Gelecek sayımızın dosya konusu: Edebiyat ve felsefe ilişkisi Nice bayramlarda buluşmak dileğiyle hoşça kalınız. Bizim Külliye

3 NAZIM PAYAM Ses ve zaman arasındaki sarsıcı birlikteliği sanırım çokları düşünmüş, düşündüklerini bilimlik çerçeveye yerleştirmişlerdir. Ama Yahya Kemal kadar, Tanpınar kadar öylesine berrak sesten tablolar çıkarabilmişler mi, bilmem. Önceleri tasarladığım yazı yaşayamamış isem güneşin sıcağı yük olmuştur bana. Karabasanlar çöker üstüme. Sıkıntıdan terlerim. Bir yaz daha geçti hayıflanmasıyla meşgul dimağım, sonbaharın eşiğinde bütün bir ömürle hesaplaşır. Eğer yaz, yazlığını yapmış, sesinde, gölgesinde barındırmışsa beni Yahya Kemal in Geçmiş Yaz ını mırıldanadururum. Rü yâ gibi bir yazdı. Yarattın hevesinle, Her ânını, her rengini, her şi rini hazdan. Hâlâ doludur bahçeler en tatlı sesinle! Bir gün, bir uzak hâtıra özlersen o yazdan Huzurlu yaz, sesi çoğaltır. Böcek, kuş, çocuk, sünnet, düğün en tatlı sesleriyle eşlik 3

4 ederler yaza. Yaz mevsimini biraz da, belki daha fazla hatırlattığı seslerden dolayı severim. Sevdiğimiz seslerle doludur yaz. Bizim yazlarımız artık kurutulacak meyvelerin, sebzelerin yazı değil. Kendi sesinin yazı Öyle ya; yaz yazlığını yapmayınca kış neler yapmaz ki insana. Bu yaz tabiatın, çocukların sesine şairlerin sesi de karıştı. Hazar Şiir Akşamları tertip komitesinde görevliydim. Sapanca ve Bayburt şiir akşamlarına katıldım. Elazığ da, Sapanca da, Bayburt ta yapılan şiir şölenleri Türkçenin yaz şenliğine dönüştü. Tanığıyım bu şenliklerin. Sapanca ya Nurettin Durman da geldi. İlk karşılaşmamızdı bu. Durman la yıllardır telefonla görüşürüz. Birbirimizin sesine aşinaydık. O, Sapanca da durmadı. Sapanca ya akşamüzeri gelen Yavuz Bülent Bâkiler le gece yarısı İstanbul a döndü. Yavuz Bülent Bâkiler, Sapanca da olduğumu öğrenince, bana ve Vakıf Başkanımız Nihat Eriş e daha hamuru kurumamış Irkçılık-Turancılık Davasında Sorgular Savunmalar getirdi. Allah sağlığını artırsın. Böylece Bâkiler in bütün eserlerine sahibim. Sapanca da, göl kıyısında sesin ve zamanın toleransını yaşadım. Hazar Şiir Akşamlarına katılan Yahya Akengin e verdiğim sözü tuttum. 15 Temmuzda Mahmut Bahar ile Bayburt taydık. Bayburt Dede Korkut Kültür ve Sanat Şöleni ne Meksika, Polonya, Gürcistan, Kazakistan, Azerbaycan, Pakistan ve Elazığ halk oyunları ekipleri de katılmıştı. Ekipler ilkin Dede Korkut otağı önünde oyunlarını sergilediler, sonra Bayburt un ilçelerini, köylerini dolaşadurdular. Bayburtlular, Elazığlılar aynı şehrin çocukları gibi. Aynı yerelliği taşıyorlar. Yurt içinde yalnızca Elazığ halk oyunları ekibinin bulunması da Elazığlılara muhabbetten Bir hafta boyunca her akşam bir ses sanatçısını da ağırladı Bayburtlular. Kahkahalar Islıklar Alkışlar Alkışlar Çoruh Nehri bu alkışlarla akıyordu. Ahmet Hamdi Tanpınar Bursa da Zaman şiirinde zamanı su sesi ve kanat şakırtısından billur bir avizeye benzetir. Tanpınar ın benzetişinde yalnızca ses vardır aslında. Zamanın gerçek tanımlayıcısı ses Su, kanat ve billur avize ses i, yani zaman ı hoşlandığımız esintide duyurur. Bursa da Zaman, sesin zevk ve heyecanıyla türbelerin, camilerin, eski bahçelerin, şanlı erlerin hikâyelerini dinletir bize. Sonra bir zafer müjdesi yle dikkatlerimizi yeşile, çinilere sinmiş anın saf neşesine çeker. Yeşil türbesini gezdik dün akşam Duyduk bir musiki gibi zamandan Çinilere sinmiş Kur an sesini Fetih günlerinin saf neşesini Ses ve zaman arasındaki sarsıcı birlikteliği sanırım çokları düşünmüş, düşündüklerini bilimlik çerçeveye yerleştirmişlerdir. Ama Yahya Kemal kadar, Tanpınar kadar öylesine berrak sesten tablolar çıkarabilmişler mi, bilmem. Şimdiye dek ses ve zaman üzerine herhangi bir bilimlik esere baktığımı sanmıyorum. Ben, sanat eserlerindeki sesin anlattığı zamandan; zamanın sakladığı sesten etkilenmişimdir hep. Sanatçının eserinde kullandığı dil, konu, mekân ve şahıslar onun bilincinde durmaksızın işleyen birer his ve fikir şubeleridir. Sanatçıya ait olanı temsil ederler. Oysa eseri kuşatan zamanda herhangi bir nesneye aidiyetlik yoktur; zaman, sonsuzluğun temsilcisidir. Zaman dilimleri sanatçıya ancak ödünç olarak verilir. Ödünçlüğün süresini belirleyen sanatçıdır. Sesini zamanla eşleştirebilen iade edeceğinden arınır. Her şairin her mevsimin bir tonu var. Fakat başakları olgunlaştıran yazda Güvercin bakışlı sessizlik bile bir başka ahenk çınlatır. 4

5 VAY BAŞIMA BİR BENİ Meğer benim böyle bir işim varmış burada Can sıkıntısı, salkım söğüt, Türkî esintiler Bilmiyor kimse peşinden gelecek olan nedir Kaygısız başım ağusuz aşım zehir olsun mu? İşte akıp gidiyor nasıl olsa toprağın iniltisi Volkanın lavı, güneşin ışınları, korna sesleri Hepsi birer birer sıra sıra sanki bir yıldız Kaymasıdır dünyanın öğüten değirmeninde Bakındım durdum bu ben miyim uçurum Bu yükü kim kaldıracak omuzlarımdan Çiçeklerden nilüfer dedim gölde kamışlar Beni bilen olmadı bilenin ışıldayan sesi Doğudan nefes alıp batıya savurduğunda İşte bu muhtemelen kalacak olan bu İnsanın insana armağanı böyle olmalı ki Eliyle mahareti diliyle muhabbeti taşısın Demek böyleymiş dedim oturup çay içtim Seyrettim gelip geçenleri yolcu otobüslerini Söylendim durdum hiç yokken mazeretim Böylece tuhaf kaçmazdı belki konakların Varisleri tarafından öldürülüyor olması Sahibül hayrat ve hasenat el hac falan filan Doğu ile batı ikiz kardeşi değil mi dünyanın Bir zafer işareti olarak kapısında asılı duran Demek bir şey için değil çok bir şey için Bırakıp şehri göl kıyısına varmışım. NURETTİN DURMAN 5

6 HİLMİ YAVUZ ile edebiyat üzerine Sıradanlık, popüler kültürün kitch e dönüşmesidir. Farklı toplumsal sınıfların beğenileri arasındaki ayırt edici farklılıkların silinmesi, hepsinin aynı düzeye (ya da, düzeysizliğe) indirgenmesidir. Edebiyat da, başta roman ve şiir olmak üzere, sıradanlaşıyor. Mesele, budur TANER NAMLI İlhan Berk i ve Dağlarca yı kaybettik geçen yıl. Şiirin kaleleri düşüyor hissine kapılıyor insan bazen. Artık büyük şairler gelmeyecek, büyük şiirler yazılmayacak diye korkabilir miyiz? Büyük şair sıfatı, öyle kolay kolay edinilemiyor. Büyük şair lik için objektif kıstaslar getirmek gerek. Aksi hâlde, herkes, birilerine, bazı gerekçelerle de olsa, sübjektif yanı ağır basan bir yaklaşımla, büyük şair sıfatını yakıştırabilir. Benim bir objektif kıstasım yok. Bir olasılık, klasik olmak, şiiriyle zamana karşı koyabilmek, denebilir. Mesela, Shakespeare, büyük bir şairdir; niçin? Çünkü soneleri aradan dört yüzyıl geçmiş olmasına rağmen, bugün büyük bir hazla okunabiliyor da ondan! Onun için kaygılanmaya ya da korkmaya gerek yok. Kimin büyük şair olduğunu bugünden kestirmek mümkün değil çünkü Bir gazete yazınızda, Camus nün şiir elleri kirli olduğu için sofraya alınmayan yaşlı amcaya benzemeye başladı artık sözünü kullanarak Türk şiir geleneğini, dünya şiiri ile birlikte tehlike içinde gördüğünüzü ifade etmiştiniz. Geçen sayımızda yaptığım bir röportajda Ataol Behramoğlu na bu yargınızı hatırlatmıştım. Kendisi de: Şiir hiçbir zaman yaşlı bir amca olmadı, olamaz, doğasına aykırıdır. Zaten sofrada ne yeri ne de bu konuda bir talebi vardır gibi bir yorum getirmişti. İki şairin aynı konuya getirdiği bu farklı yorumu nasıl okuyabiliriz? Benim, Camus den bir mecaz olarak alıntıladığım sözü, o arkadaş, gerçeklik zannetmiş. Maalesef, böyle şeyler oluyor: Biz, gençken, böyle oyunları şakacıktan oynar, mesela, bardaktan boşanırcasına yağmur yağıyor deyimini, bir arkadaşımızın başından aşağı bir bardak su dökerek, gerçekleştirirdik. Zekâ, incelikleri anlamaktır. Şairin yaşlı amca olmadığını söyleyen o arkadaşa hatırlatayım: Şiiri, şimdiden çoktaaan yaşlı amca olan şairler var Günümüz toplumunun şiirle olan ilişkisi ve yazılan şiirin günümüz toplumuyla ilişkisi üzerine fikirlerinizi öğrenmek istiyorum. Aralarındaki uzaklık ve yakınlıkları nasıl ölçebiliriz? Başka bir açıdan da nasıl bir şair figürü ile karşı karşıyayız? Şiire, toplum tarafından eskisi kadar rağbet edilmediği bir gerçek. Edebiyat metalaşıyor: Edebiyat yapıtı, ürün olmaktan çıkıp ticari mala dönüşüyor. İyi şiir, bugünün Türkiye sinde müşterisiz meta dır. Kötü şiire gelince, o da ancak gitar eşliğinde müşteri buluyor. Bugünün edebiyatı, şüphesiz, roman türünün öne çıktığı bir edebiyattır. Octavio Paz ın sözünü her zaman tekrarlarım: Çok satan kitap- 6

7 lar, edebiyat ederi değil, ticari mallardır. Edebiyatın mantığı, piyasanın mantığı ile örtüşmez. Şiir-gerçeklik ilişkisi üzerine fikrinizi öğrenmek istiyorum. Bu meseleyi Türkiye nin bugünkü meselelerini gözönünde bulundurarak nasıl ele alabiliriz? Şiirin, gerçeklikle olan ilişkisi, problematiktir: Gerçekliği, herhangi bir değiştirime uğratmaksızın dile getirdiğinde şiir olmaz; gerçekliği, değiştirime uğratarak dile getirdiğinde ise, gerçeklik, gerçeklik olmaktan çıkar. Bu problematik ilişkinin çözümü, şiir dilini, gündelik konuşma dilinden ayırmak; şiir dilini sembolik dil ; gerçekliğin dilini de gündelik konuşma dili olarak belirlemektir. Böylece gerçeklik, dünyaya ait bir gerçeklikten, şiire ait bir gerçekliğe dönüşür: Dünyaya ya da doğaya ilişkin gerçeklikle, sanata, dolayısıyla da şiire ait gerçeklik ayrımı ortaya çıkar. Gündelik dilin işaret ettiği gerçeklik, empirik olarak doğrulanabilir ya da yanlışlanabilir önermelerle dile gelir. Mesela, ben şimdi Dışarıda lapa lapa kar yağıyor desem, bu hemen pencereden dışarı bakılarak yanlışlanabilir. Oysa örneğin, Paul Eluard ın: Dünya mavi bir portakaldır dizesi, yanlışlama ya da doğrulama eyleminin ötesindedir; bugüne kadar hiç kimse, dünyanın mavi bir portakal olmadığını kanıtlamak, dolayısıyla da Eluard ın bu dizesini yanlışlamak gereğini duymamıştır. Gazete yazılarınızda Türkiye de her şeyin sıradanlaştığından bahsediyorsunuz. Eleştiri yazılarınızın çoğunun karşılığı bu yargıya çıkıyor. Bu süreci doğuran sebepler nelerdir? Sıradanlık, popüler kültürün kitch e dönüşmesidir. Farklı toplumsal sınıfların beğenileri arasındaki ayırt edici farklılıkların silinmesi, hepsinin aynı düzeye (ya da, düzeysizliğe) indirgenmesidir. Edebiyat da, başta roman ve şiir olmak üzere, sıradanlaşıyor. Mesele, budur Böyle bir sosyal ortamda nasıl bir entelektüel figürü ile karşı karşıyayız? İki olasılık var: Ya, kitchleşen edebiyata ayak uydurmak, ya da kitchleşmeye direnmek Çağdaş Türk şiirinin bugünkü yönelimleri hakkında ne düşünüyorsunuz? Çağdaş Türk şiirinde bana göre, en anlamlı ve en değerli yönelim, sahih şiir yönelimidir. Öteden beri tekrarladığım gibi, sahih şiir, şiirin entelektüel tarihle birebir bir mütekabiliyet içinde olmasıdır. Hem doğunun hem de batının poetik müktesebatını temellük etmek! Deleuze nin kavramsallaştırmasıyla söylersem, ya o, ya öteki! (ya doğu ya batı!) yerine, köksap modelini ikame etmek: Hem o hem öteki ( Hem doğu hem batı). Somut şiire, şiirde görselliğe yönelimin ne bir yeniliği vardır ne de entelektüel arka planı Genç arkadaşlar heves ediyorlar işte! Hocalığınız üzerine konuşabilir miyiz? Üniversitelerde hocalık yaptınız ve kesinlikle de bir şiir mektebisiniz Takipçileriniz var. Bir Hilmi Yavuz ekolünden bahsetmek mümkün. Bu sevgi ve hayranlık hâlesini nasıl yorumluyorsunuz? Şöyle yorumluyorum: Marifet, iltifata tâbidir. Sohbetiniz için teşekkür ediyoruz efendim. 7

8 ARMIN BURKHARDT* ile dil üzerine İkinci Dünya Savaşı ndan sonra İngilizcenin etkisi, Almanya da hala devam ediyor. Almanya da, Almancanın yabancı kelimelerden kurtarılmasına yönelik birçok kurum var ve bunlar mücadele veriyorlar. TANER NAMLI-A.FARUK GÜLER çev. MUSTAFA YAĞBASAN** Öncelikle sizi tanımak istiyoruz Efendim. Kendinizi kısaca tanıtabilir misiniz? Almanya da, Magdeburg Üniversitesi Germanistik Bölümü nde Almanca (Germanistik) profesörü olarak çalışmaktayım. Politika Derneği ve Alman Dil Kurumu üyesiyim. Bir Erasmus programı kapsamında Türkiye de bulunmaktayım. Fırat Üniversitesi Alman Dili ve Edebiyatı Bölümü ile bir anlaşmamız vardı. Bu anlaşma kapsamında bölümün hoca ve öğrencileri bizleri ziyaret etmişlerdi. Bizler de iade-i ziyarette bulunduk ve ben de Alman Dili ve Edebiyatı Bölümü öğrencilerine ders vermek amacıyla buraya geldim. * Prof. Dr., Magdeburg Üniv. Öğretim üyesi ve Alman Dil Kurumu üyesi ** Doç. Dr., Fırat Üniv. İletişim Fak. Hocam, öncelikle Alman dili hakkında görüşlerinizi alarak başlamak istiyoruz sohbetimize. Bizim dilimiz, tarih boyunca birçok dillerin etkisi altında kaldı. Din değişimi ve kültürel değişmelerle birlikte dilimiz de bu sosyal olaylardan etkilendi ve değişimlere uğradı. Almanca bizim dilimize benzer serüvenler yaşadı mı? Yaşadığı koşullar ve değişimler Almancayı nasıl etkiledi? Bunu fark etmek zordur, ama yıllar geçtikçe dilin bir değişim içerisine girdiğini gözlemlemek mümkündür. Bu diğer dillere de bağlı. Tarihsel süreç içerisinde insanlar birbirleriyle ilişki içerisinde bulunurlar. Diğer yandan komşu diller ve komşu ülkelerin etkisi de söz konusu. Dolayısıyla dillerin bir etkileşim içerisinde olmasını doğal karşılamak gerek. Almanca, tarihin ilk dönemle- 8

9 İkinci Dünya Savaşı ndan sonra İngilizcenin etkisi, Almanya da hala devam ediyor. Almanya da, Almancanın yabancı kelimelerden kurtarılmasına yönelik birçok kurum var ve bunlar mücadele veriyorlar. rinde Latin dilinden ve Yunancadan çok etkilendi. Roma dilinden de epeyce şeyler aldı. Şu anda bir Alman, bazı Almanca sözcüklerin Almancaya Roma dilinden girdiğini bilmeyebilir, ama biz dilbilimciler olarak biliyoruz. Tabii Hıristiyanlaşma süreci içerisinde teolojik kavramlardan da dilimize ister istemez kelimeler girdi. Latince, bütün Avrupa da bir bilim dili olarak kabul ediliyordu o zamanlar. Örneğin benim uğraştığım bilim dalının adı Linguistik. Linguistik de Latinceden gelen bir sözcük ve bu savımın bir örneği. Alman dili, 16. ve 17. yüzyıllarda Fransızca dan da çok etkilendi. Özellikle iletişim ve posta terimlerinin Fransızca dan dilimize geçtiğini söylememiz mümkün. Ancak daha sonra İngilizce den de etkilenmeye başladık. Bazı dillerde, çeşitli dönemlerde dilleri etki etmenin kabul edilir bir tarafı var ama burada dikkat edilmesi gereken temel nokta gerekli olanları almak, olmayanları bertaraf etmektir. Diğer dillerin Almanca üzerindeki etkisi devam ediyor mu? Elbette ki devam ediyor. Özellikle İngilizcenin büyük bir etkisi var. Bunun küreselleşme ile doğrudan ilgisi var. Bütün iletişim terimleri, özellikle bilgisayar terminolojisinin İngilizce olduğunu sizler de biliyorsunuz. Fransızcadan aldığımız bazı kelimelerin de şu anda İngilizce nin tehdidinde olduğunu söylememiz mümkün. Bunu bir tehlike olarak görüyor musunuz? Tehlike olarak görmek abartılı olur, ama kendiliğinden gelen bir etki bu, doğal karşılamak lazım. Şunu söyleyebiliriz, Amerika nın, dolayısıyla İngilizce nin etkisi çok fazla. Ve bu küreselleşme sürecinde elbette etkilenmeler olacaktır. Bizim İngilizce den aldığımız birçok kelime var. Burada dikkat edilmesi gereken şey; dilin temel yapısının, gramatik yapısının değişmesini engellemek. Bu konuda gerekli tedbirlerin alınması lazım. Bunun önüne geçmek de mümkün değil. Global bir dünyada İngilizce nin etkisi elbette olacaktır, çünkü şu anda dünya dili olarak görülüyor. Maalesef bu Almancada da böyle. Fakat bir dilin temel yapısını etkileyecek etkilerden, dillerden korumak lazım. Bu açıdan önemli. Türkiye de de gördüm. Burada da aynı durum söz konusu. Birçok kelime Fransızcadan girmiş. Ama Türkçe bunu kendi morfem yapısına uydurarak morfolojisine uyarlamış ve kendi ses uyumuna da uydurarak bir noktada bu kelimeleri Fransızcadan almasına rağmen Türkçeleştirmiştir. Bizdeki Türk Dil Kurumu nun görevlerinden biri de, Türkçeye giren yabancı sözcük ve terimlere karşılıklar bulabilmek. Alman Dil Kurumu nun bu yönde çalışmaları var mı? Almancada, Fransızcadan aldığımız birçok kelime var. Bu durum, milliyetçilik akımının yoğun olduğu dönemlerde, özellikle Nazi döneminde, dilin temizlenmesi adına önemli girişimler oldu. Dilin temizlenmesine yönelik, altını 9

10 çizerek söylüyorum yabancı kelimelerin temizlenmesine yönelik çalışmalar gerçekleştirildi. Örneğin Almancada olup da diğer Batı dillerinde olmayan bizim bulduğumuz karşılıklar var. Buna karşı direndik, yeni sözcükler bulduk. Örneğin futbol dilinde kullanılan terminolojinin büyük bir çoğunluğu da Almancadır. Alman futbol terminolojisi genelde İngilizceden alınmaydı önceden. Korner gibi birçok kelimeler, İngilizceden gelmiş, ancak bizim Nazi döneminde yaptığımız temizlikten dolayı Almanca karşılıklar bulunmuştur. Şu anda futbol terimleri, yüzde yüz olmasa da kendi bulduğumuz kelimelerdir. İkinci Dünya Savaşı ndan sonra İngilizcenin etkisi, Almanya da hala devam ediyor. Almanya da, Almancanın yabancı kelimelerden kurtarılmasına yönelik birçok kurum var ve bunlar mücadele veriyorlar. Şu anda bulunduğum kurum gibi. Biz Alman Dil Kurumu olarak ciddi bir mücadeleyi de uygun bulmuyoruz. Dil, hiçbir zaman bir devlete bir kuruma ait değildir. Dil halkındır, dil nasıl konuşuluyorsa öyle kullanmak gerekir. Bu konuda bir baskı gereksizdir, çünkü dil herkese aittir. Aslında bunu dili kullananlara bırakmak gerekir. Yani Arapçadan veya farklı dillerden bir dile kelime transferi yapılıyorsa, bunun da çok karşısında olmamak gerekir. Burada belirleyici olan devletler olmamalı, bunu halka bırakmalıdır. Bu konuda Alman aydınları arasında farklı görüşler var mı? Biraz önce söylediğim gibi kurulmuş dernekler var, kurumlar var, karşı tarafta da bunu kabullenmiş insanlar var. Her iki taraftan da görüşler var. Çoğunlukla büyük Alman dilbilimcileri yabancı kelimelere karşılar. Dünyada iki milliyetçilik akımının etkili olduğunu söyleyebiliriz. Bunlar Fransız Milliyetçiliği ve Alman Folk Milliyetçiliği. Alman Milliyetçilik akımı, dille milliyetçilik ilişkisi kuruyor mu? Mesela aydınlar, milli düşüncelerinin dilin bir uzantısı olarak değerlendiriyorlar mı? Yani birçok milliyetçi ve marjinal akım var. Ama katı ve radikal bir dil milliyetçiliğinin olduğunu söylemek biraz zor. Türkiye de iki yüz yıl önce yazılan bir metni, günümüz Türk gençleri anlayamıyor. Harf devrimi ve dil devrimi neticesinde Almanya da bir genç iki yüz yıl önce yazılmış bir Almanca metni anlayabiliyor mu? Bu problemi bizde yaşıyoruz açıkçası. Latince nin Almanca üzerindeki etkisi iki yüz yıl öncesinde, üç yüz yıl öncesinde daha fazlaydı. Bu etkinin çok derin olduğunu söylememiz mümkün. O dönem Almancasının anlaşılamıyor olmasının temel nedenlerinden biri Latince nin çok etkin bir şekilde Almanca ya girmiş olmasıdır. Bu birinci problem. Ama şimdi böyle bir problem yok. Almanca da günümüzde de dramatik açıdan çok değişimler oldu. Dolayısıyla iki yüzyıl önce yazılmış bir metnin anlaşılması sorunu bir yana, gramatik açıdan da yanlış anlamalara neden olabiliyor. Böyle sorunları bizde yaşıyoruz. Bu arada noktalama işaretlerinde de değişiklikler oldu. Bu da bir diğer problemdir. İkinci Dünya Savaşı öncesinde de basım teknikleri açısından bazı sıkıntılarımız vardı. O tarihlerde basılan eserlerin birçoğu eski olduğu için yeniden anlaşılmasının zorluk yarattığını söyleyebiliriz. Yeni metinler için çok da marjinal şeyler söylemek doğru değil. Özellikle eski Latince yazılmış eserlerde, sizinde yaşamış olduğunuz problemleri, bizim de yaşadığımızı söyleyebiliriz. Devlet politikası olarak özellikle eğitim sistemi içerisinde, çocuklara dil bilinci aşılama konusunda Almanya nın nasıl bir programı mevcut? Almanca dil eğitiminin etkin biçimde ve- 10

11 kümetlerin devletlerin dile müdahale etmesini de doğru bulmuyorum. Dil sadece konuşanlara aittir. Devlete değil halka aittir. Buna karşı ne yapılabilir? Bu eğitim sistemi içerisinde gayret gösterilerek halledilebilir. Bunun devlet eliyle yapılmasını, bir baskı unsuru olarak devletin ağırlığını koymasını doğru bulmuyorum. Burada şunun altını çizmek gerekir. Diller, çeşitli kurumlar tarafından baskı altına alınmamalıdır. Bu kültürlerarası iletişim açından da çok önemlidir. Diğer dillerin tanınması, yaşaması ve dil öğrenimi bu açıdan önem arz ediyor. Bu nedenle İngilizce nin tüm Avrupa da kullanılmasına da çok karşı durmamak gerekir. Çünkü dünya dili olarak kabul ediliyor. Amerika ve İngiltere kültürünü de dil üzerinden aşılıyor ama? Elbette ki İngilizce nin bu etkisine ve tahribatına karşı durmamak mümkün değil. Ama şunu da göz ardı etmemek gerekir. Farklı toplumların ve farklı kültürlerin iletişim kurmasında bir dünya dili etkilidir ve bu dil de maalesef İngilizce dir. İnsanların birbirlerini anlamasında önemli katkıları vardır. Ama İngilizceyi devletin değil, halkın reddetmesi gerektiğini düşünüyorum. rilmesine çalışılıyor Almanya da. Eskiden Almanca ya Alman dil kurallarına uyma gayreti daha yaygındı, ancak bugün dilin yapısına ve gramerine uyulduğunu söyleyemeyiz. Özellikle Almanca derslerinde, Almanca nın Alman öğrencilere stilistik ve dilbilimsel açıdan iyi öğretilmesi gerekmektedir. Bu dil kullanımı problemleri kültürel dejenerasyona neden oluyor mu? Alman devletinin bu dejenerasyonu önleme politikası var mı? Elbette böyle bir durum söz konusudur. Hü- İngiltere dil politikası gütmesine rağmen Almanya bunu yapmıyor, dilini pompalama gayreti gütmüyor? Alman devletinin böyle bir çabası hemen hemen yoktur. Goethe Enstitüsü ve DAD adı verilen kurumların bu anlamda Alman dilini farklı ülkelerde de öğretmeye yönelik faaliyetleri var. Örneğin Çin de bulunduğum dönemlerde Fransızca ve İngilizcenin daha etkili şekilde götürülmeye çalışıldığını görüyorum. Ama Almanca nın böyle bir çabası olmamıştır, en azından onlar kadar. Bizim öyle Amerika gibi çok agresif ve katı bir dil yayma siyasetimizin olmadığını düşünüyorum. Ben de Amerika nın bu politikasına 11

12 elbette karşıyım. Fakat burada şunu göz ardı etmemek lazım. Amerika nın teknik bir ülke olması ve güçlü olması, beraberinde birçok kelimelerin başka dillere girmesine neden olmaktadır. Amerika nın bu duruma yönelik bir programı da olmayabilir. Fakat teknolojik kelimelerin çok açık biçimde başka dillere girmesi kaçınılmaz olmaktadır. Göçmenlik meselesine de değinmek istiyorum. Almanya da yoğun olarak Türkler yaşıyor. Onların dil uyumu meselesi var, karşılıklı dilsel etkilenmeler kaçınılmaz oluyor. Türkçenin Almancaya etkisi var mıdır? Amerika ya giden bir İtalya nın İngilizce öğrenmesi gerekir. Almanya daki Türkler yaygın olarak Almancayı kullanıyor. Bu nedenle çok yaygın olarak etkilendiğimiz söylenemez. Fakat özellikle yemek kültürüne bağlı olarak çeşitli yemek isimleri transfer ettik. Bu nedenle Türkiye de yemek yerken mönülerdeki yemekleri seçerken çok zorluk çekmediğimi söyleyebilirim. Döner, lahmacun ve köfte gibi Türklerin bu anlamda Almancaya etkileri söz konusu zannederim. Almanya da bir göçmen edebiyatı da oluştu. Siz Almanca ürün veren Türk yazarlarını nasıl buluyorsunuz? İkinci ve üçüncü jenerasyonda hemen hemen Almancayı kendi anadilleri gibi konuşan Türkler çoğunlukta. Onlar, o ülkeye elbette Türk gözüyle bakıyorlar, değerlendiriyorlar. Açık söylemek gerekirse çok takip edemedim Almanca yazan Türk yazarlarını. Kabare yazan bir Türk yazarı olan Serdar Sabuncu ile tanışmıştım. Almanya daki tecrübelerini anlatan birkaç kitap yazmıştı. Sahneye koyduğu eserleri de çok ses getirdi. Kendi bakış açısıyla bizi sunumu, kendimizi farklı bir gözle görmemizi sağlıyor. Biz Almanlar için bazı acı tecrübelerin olduğu metinleri okumaktan kaçmamıza rağmen, bazı Türk yazarların değerlendirmeleri bizim için önemli. Bir Almanın, Türk edebiyatı söz konusu olduğunda aklına ilk hangi şair ve yazar gelir? Orada yeterince Türk edebiyatı tanınıyor mu? Ben çok okuma imkânı bulamama rağmen Orhan Pamuk u biliyorum. Elbette ki birçok yazarın da Almancaya girmesi ve tercüme edilmesi gerekir. Biz Türklerle yaşıyoruz ama Türkiye yi tanımıyoruz. Sadece Orhan Pamuk la kalmamalı. Türkiye bu konuda gayret göstermeli, Türk yazarlarını orada tanıtmalıdır. Edebiyat bir noktada da farklı kültürleri tanımak demektir. Almanya da etnik gruplar var mıdır ve devlet onların kendi dillerini kullanımlarına nasıl bakıyor? Almanya da birçok diyalekt de var, dil de var. Bunlardan bir tanesi Zorbiş denen bir dildir. Bunlar Alman kimliğine mensuptur ve Sırp kökenlidirler. Lehçe ve Çekçeyi andıran bir dildir. Sakson eyaletinde bir bölgede yaşamaktadırlar. Danimarka kökenli bir grup da var Almanya da yaşayan. Bunlar Danimarkaca ya yakın bir dil kullanırlar. Daha buna pek çok örnek verebiliriz. Kendi dillerinde eğitim görebiliyorlar mı? Böyle talepleri var mı? Bunlar kendi bölgelerinde kendi dillerini rahatça konuşabilirler, ama okullarda Almanca ile eğitim görmek zorundadırlar. Devlet okullarında ancak kendi dilleri ile ilgili kurslar alabilirler. Eğer Almanya da yaşıyorsanız, Almanca ile eğitim görmek zorundasınızdır. Çünkü bu kendi hayatınızı kolaylaştıracaktır. Bu etnik grupların kendi yararına olmaktadır. Hocam sohbetiniz için teşekkür ederiz. İlginiz için ben teşekkür ediyorum. 12

13 Türk musikisi, en doğru ve eksiksiz hâliyle Türk dünyasında haşmetini sürdürür. Bundan kimsenin şüphesi olmasın. Makamlarımız, usullerimiz, en kolayından en karmaşık klasik örneklere kadar, her duyguyu, her düşünceyi, her olayı güçlü musiki lisanıyla anlatacak imkânlara sahiptir. FIRAT KIZILTUĞ Kopuz coğrafyasında epeyce farklı diller konuşulur. Hâkim dil Türkçemizdir. Ama bu coğrafyada bir dil daha vardır ki, herkes bu dilden konuşmak zorundadır. Bizim ısrarla vurguladığımız ve ikinci dilimiz diye tarif ettiğimiz Türk musikisi! Bizim musikimiz, batıya doğru uzaklaştıkça değişir. Zevksizleşir, yabancılaşır. Orta Avrupa da tamamen yabancı kılığa bürünür. Güneye inildikçe, tesiri devam eder fakat basitleşir. Türk musikisi, en doğru ve eksiksiz hâliyle Türk dünyasında haşmetini sürdürür. Bundan kimsenin şüphesi olmasın. Makamlarımız, usullerimiz, en kolayından en karmaşık klasik örneklere kadar, her duyguyu, her düşünceyi, her olayı güçlü musiki lisanıyla anlatacak imkânlara sahiptir. Günümüzde bu imkânları tam anlamıyla kullanamadığımız doğrudur. Tıpkı bir okyanustan sadece bir bardak su alıp onunla iktifa etmek gafleti içinde olduğumuz gibi doğrudur. Çoğunlukta olan bireylerimizin sanatımızı tanımadığı, tanıdığını iddia edenlerin çoğunun ilkel duyarlıkla algıladığı da doğrudur. Ama bu doğruların karşısında, yerçekimi kadar gerçek, manyetik çekim kadar hakiki ve tabiatın gerçek seslerine dayalı bir sanat, şan ve 13

14 şerefiyle hayatiyetini sürdürmektedir. Türk ırkından gelen her bireyin, genetik kodlarında yaşayan bir sanat türüdür Türk musikisi! Başka milletlere mensup olanlar, asla ve kat a beceremezler; çalamazlar, söyleyemezler. Bu sanatı icra edebilmenin bir tek yolu vardır: Türk ırkından gelmek! Türk gibi hissetmek, duymak ve yaşamak şartı en öncelikli olaydır. Kopuz coğrafyasının dağları, ırmakları, gölleri, sözlü ve yazılı edebiyatımızın en önemli membaıdır. Dolayısıyla bu edebî yaratıcılık, Türk musiki sanatına da kaynak görevi yapar. Düşüncemizi şöyle örnekleyelim: Türk dünyasında iki nehir vardır - ki gerek edebî gerek musiki ürünlerinde, çok fazla yer alır- Aras ve Tuna! Azeri kültür sahasında, Aras ın anılmadığı şiir, mahnı, marş, hatta senfonik eser yok gibidir. Türkiye kültür sahasında da Tuna Nehri, şiirlerin, şarkıların, baş tacıdır. Hatta Türkiye kültür dairesinden de Aras a seslenen özlem pervaneleri kanat çırpmıştır. Aman Aras, han Aras, Bingöl den kalkan Aras, Al başımdan sevdayı; Hazar da çalkan Aras! Yüzyıldan fazla zamandır, elimizden çıkan Rumeli vatanı için seçtiğimiz özlem abidesi, Tuna Nehri dir. Akma Tuna akma ben bir dertliyim Yâr peşinde koşar kara bahtlıyım. Şunu vurgulamak istiyoruz: Bizim gibi hissetmek için, coğrafyanızı Türk gibi yaşamak mecburiyeti vardır. Başka kökenden olanlar, mutlaka yüzüne gözüne bulaştırır. İçimizde doğmuş olsalar bile Musiki ile uğraşmış olsa bile, Hüseynî makamını idrak edemeyenin Türklüğünden şüphe ederiz. Yabancı müziklere kul köle olup sanatımızı küçümseyenler vardır. Bunların mutlaka kanları bozuktur, karışıktır. Büyük Türk denizinde eriyip yok olmaları kaçınılmazdır. Türk sanatı son günlerde, bütün kültür değerlerimize karşı uygulanan, hem içten hem de dıştan hıyanete uğramaktadır. Bütün bunlar geçicidir. Türk sanatı, çok güçlüdür. Bin yıllara direnerek günümüze ulaşmıştır. Yarınlar daha görkemli olacaktır. Türk dünyası, ortak paydada buluşacak, sanatına, kültürüne sahip çıkacaktır. Yarından daha yakın da MEVLÂNÂ YIM AŞKTANDIR SESİM Ben ki Mevlânâ yım aşktandır sesim, Bir ölümsüz canda aşktır adresim. Dinle benden bir hikâyem var sana, Âşık olsan cümle âlem yâr sana. Hak tan aldık halka sunduk aşkı biz, Âşıkın gönlünde bulduk köşkü biz. Aşkı gönlün bahçesinden seyre dal, Gördüğün her sahneden bir ibret al. Bil ki yavrum bahçe sensin, gül de sen; Gül yüzünden inleyen bülbül de sen. Yine gel, tövbeni bozsan yine gel; Rahmetin yağdığı en son dine gel. Aşk içinden nûru seyret aşka dön, Nûr içinden aşkı seyret Hakk a dön. YUSUF DURSUN 14

15 ALİMBAY BOTAKARAEV Aşk insana doğru yönü gösteren, ruhunu arıtan ve eğiten güçtür, yani insanın manevi olgunlaşması ve toplumun gelişmesinde çok önemli bir değerdir. Yesevî düşüncesinde, insanın insani varlığını muhafaza eden, onu nefis ve gafletten alıkoyan da aşktır: Aşksızların hem canı yok hem imanı Ahmet Yesevî Hoca Ahmet Yesevî düşüncesinin temelinde aşk vardır. Bu sıradan bir muhabbet değildir, ilahî aşktır. İlahî aşk, Allah ı, insanı tüm yaratılmış varlıkları sadece Allah için sevmektir. Ancak böyle bir aşk, insanı, insanî zihniyete, insan denen şerefli ada layık olmaya yönlendirmeye muktedirdir. İnsanın insanlığı da kendini işte bu aşka yönlendiren ana ilke ve ideleri, duygu ve düşüncede, gönül ve dilde, akıl ve davranışlarda, ibadet ve inançta insani ve toplumsal ölçüleri ilahî ölçülerle uzlaştırabilmede, kendini gösterir. Yani, insanı Allah a yaklaştıran her şeyi, Allah tan gelmiş gibi kutsal bilmek gerekmektedir. Çünkü her şey Allah ın işi, onun sanatı ve kudretinin eseri olduğundan sevilmesi ve sayılması gerekir. Allah a giden yol sadece insan ve toplumdan geçer. Bu Allah a giden en doğru ve en kısa yoldur. Öyleyse, her yerde, her şeyde Allah ı görebilmek, Yesevî düşüncesinin temel ilkesidir. Yesevî düşüncesinde ilahî aşk, işk kavramıyla irdelenir. Divan-ı Hikmet te, pak aşk, aşk ateşi, aşk bahçesi, işk babı, işk camı, işk dükkânı, 15

16 işk yolu, işk makamı, işk defteri, işk derdi, işk bazarı, işk deryası, işk şarabı, işk cevheri, hum-i aşk vs. gibi, aşkla ilgili tanım ve sembolik kategoriler çoktur. Tasavvuf felsefesinde Hak, Aşk tır. Yesevî düşüncesinde, aşk, mey [1], padişah [2], vahdet [3], yani, öz, cevher, ruh, birlik mertebeleri anlamındadır. Burada Yesevî, aşkı, hakikat, Muhammet deryası, didar, varlığın birliği, öz ve ruh olarak algıladığı için, bütün işten aşkı yüce buldum demektedir. Böylece Yesevî, ilm-i hâlin mânâsını, insanın aşk ile varlığa sahip olabileceğini net bir şekilde göstermiştir. Yesevî için aşk, marifetullaha ulaşmanın yoludur. Tasavvufta, Allah, evrene sığmayabilir, ama insanın kalbine pekâlâ sığabilir. Sebebi, insan ruhu hem Allah tan verilmiş bir cevher hem de onu tanımanın ana objesidir. Yesevî için, aşk, Hak ile insanı uzlaştırıcı güçtür: Aşk olmadan bulmak zordur, Mevlâm Seni [4]. Burada insanın en büyük amacı Hakk ı bilmek için, ilk önce, Allah a âşık olmak ve onun emirlerine teslim olmak gerekir. Allah ı bilmek her zaman aşkı doğurur. Aşk da Allah ın tanınmasına götürecektir. İnsan Hakk ı arayıp, onun didarını talep ederek, sabırla ve büyük özlemle onu beklemektedir. Bu büyük bir derdi doğurmaktadır. Ancak, bu derdi insan kendi hür iradesiyle seçmektedir. Yesevî nin, İşk derdini talep ettim, dermanı yok [5], dediği dert, 1. Divan-ı Hikmet, H Divan-ı Hikmet, H Divan-ı Hikmet, H Divan-ı Hikmet, H Divan-ı Hikmet, H-33. didar talep derdidir. Bu dert, Dede Korkut dünya görüşündeki dertten farklıdır. Hakk ın cemaline olan aşktan doğan derttir. Aşk derdi ise, Hak cemaline olan özlemden gelmektedir. Cemal ise, Hak sıfatlarından bir tanesidir. Hak cemali insanı marifete götürecektir. Burada, Hak ve cemal eşit ölçü ve esas amaçtır [6]. Allah, hem âşıktır hem maşuktur hem de aşktır: Hem âşıkım ve hem maşukum, özüm canan [7]. Burada, gerçek aşkın, insanın tüm kişilik kabiliyetlerini düzenleyip varlığın birliğine kavuşturacağını görmek mümkündür [8]. Yesevî, Hakikat yolunda canını satarak, Allah aşkını satın almaya davet etmektedir. Bu kendini feda etmek veya Allah yolunda kendisini kurban etmektir. Fedakârlık, ahlaki değerlerin en yüksek derecesidir. Burada, Allah a âşık olmak, Allah yolunda diğer tüm değerleri feda etmek demektir. Yesevî, aşkla ilgili hikmetlerinde şöyle demektedir: Hak önünde, akl-i kâmil, dura almaz, Aşk gücünden bir an (dem) bile dura almaz [9]. Burada Yesevî nin, akıl ile aşkı karşılaştırarak, aşkı yok saymak gibi bir niyeti yoktur. Aksine, Yesevî düşüncesinde, akıl, insanın hür iradesiyle, kendisini aşk yoluna adamasına sebep olan güçtür. Buradan da, aklın aşka zıt bir şey olmadığı, bilakis, aşkın destekleyici olduğunu görmek mümkündür. İnsanın davranışlarında akıl ve aşk birbirlerini muhasebe ederler. Aşksız akıl, insanı nefsani işlere götürecektir. Aklı böyle işlerden alıkoyabilecek ve kurtarabilecek tek güç de aşktır. Bunun gibi, akılsız aşk da insanı doğru yolundan şaşırtır ve 6. Divan-ı Hikmet, H Divan-ı Hikmet, H Burckhardt T., İslam Tasavvufı Doktrinine Giriş. s Divan-ı Hikmet, H

17 batıl inançlara sürükleyebilir. Dolayısıyla, aşk ile aklın arasında uyum olması gerekmektedir [10]. Aşk insana doğru yönü gösteren, ruhunu arıtan ve eğiten güçtür, yani insanın manevi olgunlaşması ve toplumun gelişmesinde çok önemli bir değerdir. Yesevî düşüncesinde, insanın insani varlığını muhafaza eden, onu nefis ve gafletten alıkoyan da aşktır: İşk değse, viran eyler, ma ü meni, İşksız insan hayvan cinsi, bunu dinleyin [11]. Görüldüğü gibi, insan hayatının anlamı aşktır. Bu yüzden, Yesevî, Aşksızların hem canı yok hem imanı [12], demektedir. Gerçekte, Yesevî nin Allah ın aşkını istemesindeki amacı, toplumun huzuru ve saadeti içindir. Yesevî düşüncesinde, Hak didarını görmek bu dünyada, yani, toplumda gerçekleşmektedir. Dolayısıyla, bu yolda, Yesevî toplumunun Hızırı, halkın Hakk a giden yolunda üzerinden geçeceği toprak ve köprü olmak amacıyla aşka sarılmaktadır. İnsanları aşkla birlik ve beraberliğe, toplumsal dayanışmaya davet ederek, Allah aşkının insan ve toplumu sevmekten geçeceğini ilk hikmetlerinden itibaren dile getirmiştir. Bu yüzden Yesevî, ahlak, aşk ve toplum arasındaki ilişkilerin önemini devamlı vurgulamaktadır. Yesevî düşüncesinde, insanların, Allah ın yarattığı tüm varlıkların dili, dini, rengi ve ırkına bakmaksızın, manevi kardeşliği, toplumsal dayanışma ve birliği bu dünyada gerçekleştirmek için çabalamaları gerekmektedir. Her bir insan, diğer insanları kendi yerine koyarak ve Allah ın yarattığı kulu olarak bakıp onları benden diyebilmesi gerekmektedir [13]. Ruhani kardeşlik, Allah a ve insana olan aşkın ve saygının kaynağıdır. Sebebi ise, Yesevî düşüncesi, öz bakımından insanı, onun milliyeti, jeografik sınırı, inancı ve diline bakmaksızın, tüm insanlığı, ben ve bir olarak görmektedir. Yesevî nin meclisinde Müslüman da puta tapan da, ateşe tapan da kâfir de birdir. Bu yüzden, o, 10. Bayraktar M., Yunus Emre ve Aşk Felsefesi, s Divan-ı Hikmet, H-54, s Divan-ı Hikmet, H-140, s Bayraktar M., age., s.89. gerçek sufi olarak, yanında oturan insanın hangi din ve milletten olduğuna önem vermeyen insandır. İlahî aşk ile donanmış gerçek dindarlık insanı ruhani hoşgörüye götürecektir. Hoşgörü ise, insanları, dinî inancına ve politik mensubiyetine göre değerlendirmemektir. Dolayısıyla, Yesevî nin hoşgörü anlayışı, sadece, din içi değil, dinlerarası, hatta dinlerüstü bir ilahî hakikati esas almaktadır. Hoşgörü olmazsa, insanlar arasında aşk da sevgi de, eşit sohbet de barış da olmayacaktır. İlahî yaratılışın amacına göre, insanlar, birbirlerini tamamlayan ve birbirlerine ayna olan ilahî hakikatin tecellisi olduklarına inanmaktadırlar. Yesevî, aşka ulaşmanın yollarını şu aşamalarla ortaya koymaktadır: Birinci olarak, tarikatta, ilm-i hâli vakfetmek (İşk bahçesini dolaşmayan âşık olmaz [14] ); ikinci olarak, riyazet ile ruhu eğitmek (Cürm ve cefa çekmeden nefsin ölmez [15] ); üçüncü olarak, Allah a, dünya ve ahiretteki nimetleri ve mükâfatları için değil, onun zatı ve özüne âşık olmak (İki âlem işretlerini Mey e sattım, Hakk ı sevdim [16] ); dördüncü olarak, Hakk a zikir, vecd, sohbet gibi yöntemlerle ulaşmaktır (Zakir olup, şakir olup Hakk ı buldum [17] ). Gördüğümüz gibi, Yesevî düşüncesinin temelinde sohbet, hoşgörü ve aşk vardır. Düşünce ve düşünce özgürlüğü vardır. Bu ise, iş ve davranışın özgürlüğü demektir. Zikir, sohbet, vecd gibi psikoteknik yöntemler, hastalıklara maruz kalan kalbi tedavi ederek kalbi Allah ı sevebilecek duruma ve dereceye getirmeye yarayan araçlardır. Bu araçlar ise, Yesevî için hiçbir zaman amaç olmamıştır. Sonuç itibariyle, Yesevî düşüncesinde, aşk, hayatın gerçek anlamı, aynı zamanda insani varlığa ve insani zihniyete ulaşmanın temel şartıdır. 14. Divan-ı Hikmet, H Divan-ı Hikmet, H Divan-ı Hikmet, H Divan-ı Hikmet, H

18 Hz. Pîr-i Türkistan Ahmed Yesevî nin Aşk Söylemi HAYATİ BİCE* 1993 yılında Pîr-i Türkistan Hazret Sultan Ahmed Yesevî nin Divan-ı Hikmet eserini ilk baskısına hazırlarken doğrudan doğruya aşk kelimesinin ve aşk kavramı ile ilgili âşık, maşuk, muhabbet sözcüklerinin çok sık kullanılmış olduğu dikkatimi çekti. Şunu hemen belirtmek isterim ki, Divan-ı Hikmet te başka hiçbir soyut kavram, bu yoğunlukla kullanılmamıştır. Büyüsü taammüden bozulan bir kavram: Aşk Türk Dil Kurumunun Türkçe Sözlük ünde aşk, aşırı sevgi ve bağlılık duygusu, sevi olarak tanımlanıp aslına uygun bir şekilde, Yunus Emre den Gel gör beni aşk neyledi mısraı ile örneklendiriliyor.(1) Fakat son yıllarda güncel Türk kültürünü belirleyen kodların dejenerasyonu ile bozulan, yoz- * Dr., Araştırmacı-Yazar laştırılan Türkçenin en nadide sözlerinden birisi de aşk oldu. Önce, tercüme edilen Hollywood filmleri artistlerinin diline uydurulmağa çalışılarak formatı değiştirilen bu nazenin kelime -bugün hormonların tesirindeki gövdelerin köpüklü ağızlarında- en yaban güdüleri tanımlama derekesine indirildiği de acı bir gerçek. Prof. Dr. İskender Pala nın şiir gibi sözleriyle aşk ilahîdir; imanla başlar, vahdete götürür. Gönülde doğar, gönülde yaşar. Sırrı saklamayanlar, başını verir. Aşk, Allah ın Bilinmeyi istedim; kâinatı yarattım. buyurduğu noktada başlar. Varlığımızı sürdürdüğümüz medeniyet birikiminin içinde aşkın bütün çeşitleri mevcut Divan edebiyatı ve tasavvuf itibariyle beşeri aşkın (mecazi aşkın) ilahî aşka dönüşmesi tabii bir seyir. Pek çok mutasavvıf ilahî aşk için beşerî aşkı ilk basamak olarak görür Gönlümüzle, Allah ın işaretlerini görebilmemizi sağlayacak en önemli vasıtalardan birisidir aşk. Gönlü açmak ancak sevmekle olur İlahî aş- 18

19 kın içerisinde beşeri aşkın cüzleri zaten mevcuttur. İlahî aşka vasıl olmak bilakis beşeri aşkların temelini sağlamlaştırır. Denizin içinde damla vardır; ama deniz damladan ibaret değildir Türk coğrafyasının en bereketli olduğu husus aşktır. (2) Divan-ı Hikmet bir Divan-ı Aşk imiş meğer! Hazret Sultan Yesevî nin 144 adet Hikmet adı verilen şiirini içeren Divan-ı Hikmet inde aşk kelimesi tam tamına 55 şiirde kullanılmıştır. Oran olarak bakıldığında bu % 38 lik bir yaygınlığa işaret eder. (Divan-ı Hikmet te başka hiçbir kavram -sanıyorumbu yoğunlukla kullanılmamıştır.) İnceleme bir de aşk ile doğrudan ilişkili âşık, maşuk, muhabbet kelimelerini kapsama alanına alarak genişletildiğinde çok daha büyük bir oran ortaya çıkacağı kesindir. Divan-ı Hikmet te aşk kavramı tek başına bir duygu durumunu anlatmak için kullanıldığı gibi aşk ateşi gibi bazı tanımlamaların bileşeni şeklinde de kullanılmaktadır. Aşk kelimesinin Divan-ı Hikmet te çeşitli formlarda 173 (yüz yetmiş üç) kez kullanıldığını görüyoruz. Aşk kelimesinin sıklıkla kullanıldığı tamlamalar olarak aşk yolu, aşk derdi, aşk ateşi, aşk sırrı, aşk sevdası, aşk kapısı, aşk ehli, aşk pazarı ve daha pek çok deyiş dikkati çekmektedir. Bu incelememizde bu deyişlerin yer aldığı hikmetler sırası ile verilecektir. (3) Aşk Yolu Hazret Sultan Yesevî nin yolunun bir sevgi ve muhabbet yolu olduğunun en kesin kanıtı aşk kelimesinin en sık kullanıldığı kavram aşk yolu dur. Yesevî de tasavvuftaki kemal makamlarına ulaşmanın yolu olarak tarif edilen aşk yolu kavramı on dokuz yerde kullanılmıştır. 12 Tarikatın yollarıdır çetin azap Bu yollarda nice âşık oldu toprak Aşk yoluna her kim girse hâli harap Erenlerden yolu sorup yürüdüm ben işte 77 Âşık olsan aşk yoluna koy adımı Dünya kaygısını boşayıp koy Edhem gibi Akıllı isen dünya için yeme gam Kıyamet günü cezalarını verir dostlar 81 İşbu aşkın yolu dilim olmaktır Burada ağlayıp ahirette gülmektir. Gül renkleri zeferan gibi solmaktır. Böyle olmadan, âşıkım, deyip söylemeyin dostlar. Sırdan anlam duymayanlar yabancıdır O âşıkın mekânları viranedir Aşk yolunda can verenler sevgilidir Candan geçmeden candan haber bilmeyin dostlar. 4 Yirmidokuz yaşa girdim, hâlim harab Aşk yolunda olamadım misali toprak Hâlim harab bağrım kebab, gözüm dolu yaş O sebepten Hakk â sığınıp geldim ben işte. 11 Aşk yolunda âşık olup Mansur geçti Belini bağlayıp Hakk işini sıkı tuttu Melâmetler ihanetler çok işitti Ey müminler hem Mansur oldum ben işte 29 Pişman olmuş âsi kulum, aşk yolunda bülbülüm, Arslan Baba ya köleyim, kölen olur Hoca Ahmed. 33 Aşk yolunda yok olayım Hakk Bir ve Var Her ne eylesen, âşık eyle ey Allah ım. Elimi açıp dua kılayım, Azim Cebbar Her ne eylesen, âşık eyle ey Allah ım. Aşk derdini talep eyledim, dermanı yok; Aşk yolunda can verenin korkusu yok; Bu yollarda can vermese, imkânı yok; Her ne eylesen, âşık eyle ey Allah ım. Aşk pazarı ulu pazar, sevda haram; Âşıklara senden başka kavga haram; Aşk yoluna girenlere dünya haram; Her ne eylesen, âşık eyle ey Allah ım. 51 Aşk yolunda damla damla kanlar yutarım Rahman adı rahmetinden ümit tutayım Şarap kadehini doyası versen candan geçeyim Hasretinde iki gözümü yaşlasam ben 96 Dinmeden âşıklar Hű derler Allah ına yalvarıp; Yürür O nun aşkında, gece gündüz sararıp. 19

20 Çok ağlatıp âşıkı aşk elinde Allah ım Aşk yolunda melâmeti ona görür münasip. Aşk Ateşi Kimi Yakar? Hazret Sultan Yesevî aşk yoluna düşen aşığın aşk ateşi ile yanmağa başlayacağını bildirir. Aşk ateşi Divan-ı Hikmet te en sık kullanılan kavramlardan birisi olarak hikmetlerin dokuz yerinde yanar. Yesevî, tasavvuf yolundaki olgunlaşmanın bir metodu olarak kişinin bilerek ve bilmeyerek aşk ateşine düşmesini gösterir. Aşk ateşi aşığı yaktıkça benliğinin negatif unsurları yok olarak batınındaki kemal mertebeleri açığa çıkacaktır. 139 Şevki, zevki muhabbetten ayan eyle Âşıklara aşk ateşinden beyan eyle Hor görülme-ağlama, meşakkati nişan eyle Gerçek âşıklar ateşten ne diye çekinsin? 61 Aşk ateşini gizli tutup saklar idim, Canı yakıp, yürek bağrımı kebap etti. Pirden yardım olmaz olsa, şimdi bana, Bu dert bizi dostlar hadsiz harap etti. 118 Her kim yanar cana alır aşkın ateşini Canı yansa uzuvlarından çıkar duman Bağrı onun paramparçadır yoktur bütün Halka zahiren görünüp duran yarası yok 12 Aşk ateşine yanan âşığın rengi uçar Ahirete doğru çekip alıp burada geçer Burada olan düğümlerini orada açar Rasul dünya leştir dedi bıraktım ben işte 85 Kulum diyen daima dinmeden zikrini söyler Aşk ateşine bağrı yanıp feryad eder Habersizler bağrı ömrünü bilmeden yele satar Gaflet ile cehenneme gider dostlar 93 Seher vakti kalkanlar, canı feda eyleyenler, Aşk ateşinde yananlar seher vakti olanda. 94 Halka içinde Hû deyiniz, aşk ateşine yanınız, Beden-can ile tâlipler, tekbir başlayıp deyiniz. 126 Gece kalkıp yürümeden, durmadan ağlayanlar Aşk ateşine yürek-bağrını dağlayanlar Rüsva olup sırdan mânâ anlayanlar Halk içinde rüsva olup yürüse olmaz 120 Kul Hoca Ahmed kabul eyledi gizliliği Kabul eyledi aşk ateşinde yanmaklığı Canını verip satın aldı yanmaklığı Gerçek sözümdür asla onun yalanı yok Aşk Derdi nin dermanı Aşk yolunda ilerlerken aşk ateşi ile yanmağa başlayan âşık düştüğü aşk derdinin dermanını aramağa başlar. Aramakla bulunmaz ancak bulanlar arayanlardandır sırrına erince anlar ki aradığı zaten kendisini derde düşüren aşk imiş. Hazret Sultan Yesevî aşk derdi ne ve dermanına Divan-ı Hikmet in on yedi yerinde değinmektedir: 17 Ey arkadaşlar, aşk derdine deva olmaz; Diri oldukça aşk defteri tamam olmaz Dar lahidde kemikleri ayrık olmaz Lamekân da Hakk tan dersler aldım ben işte. 18 Riya tesbihi elinde, zünnar iyi bilseniz; Hak rızası budur aşk derdini eyleseniz Aşkını alıp mahşerde rezil olup dursanız; Arslan Baba m sözlerini işitiniz teberrük. 33 Aşk derdini talep eyledim, dermanı yok; Aşk yolunda can verenin korkusu yok; Bu yollarda can vermese, imkânı yok; Her ne eylesen, âşık eyle ey Allah ım. Kul Hoca Ahmed aşktan ağır belâ olmaz; Merhem sürme, aşk derdine deva olmaz; Gözyaşından başka bir şey tanık olmaz; Her ne eylesen, âşık eyle ey Allah ım. 102 Ey dostlar aşk ehlinin serveti yok Deva sormayın aşk derdinin devası yok Bu yollarda âşık olsa dönüşü yok 20

21 Canı bedenden ayrı eyleyip yürür olmalı 118 Gerekli değil aşk derdine deva sormak Viran edip gider imiş devası yok Canını incitip yaşın akıp aklın gidip Aşk derdinden dostlar acı belası yok Kul Hoca Ahmed söyledi dostlar işitin bunu Kafdağı gibi taşlar değse çıkmaz sesi Kime söyleyip kime ağlayıp aşk derdini Vallahi-billahi aşk derdinin devası yok 123 Muhabbetin deryasına batmayınca Ey dostlarım aşk mücevherini alsa olmaz Tan atana kadar feryad edip ağlayıp inlemedikçe Sarraf olup aşk derdini bilse olmaz Aşk derdini bilen kişi dünyayı bulur Erenlerin izin alıp dinmeden öper Muhabbetin şevki ile yaşını döker Yaşı akmadıkça riyazette solsa olmaz 133 Aşk derdine deva soran hazır tilbe Zâhirde yok batın içinde eyler cilve Mazı sarın hepsinin içinde eyler galip Aşk derdine deva eylese Rahman eyler 140 Aşk derdini dertsizlere söyleyip olmaz; Bu yolların engeli çok, geçip olmaz; Aşk cevherini her nâmerde satıp olmaz; Habersizlerin aşk kadrini bildiği yok Aşka düştün, ateşe düştün, yanıp öldün; Pervane gibi candan geçip kor ateş oldun; Derde doldun, gama soldun, tilbe oldun; Aşk derdini sorsan, asla dermanı yok. Ey habersiz, aşk ehlinden beyan sorma Dert iste, aşk derdine derman sorma Âşık olsan, zâhidlerden nişan sorma Bu yollarda âşık ölse, tavanı yok. Aşk Sırrı na Ermek Hazret Sultan Yesevî, Divan-ı Hikmet te dört yerde aşk sırrı ndan söz eder. Aşk sırrına erme yolunu da gösteren Yesevî; aşk sırrına ermek için yakin derecesinde bir iman; takva derecesinde bir kulluk ve başa gelecek yüz bin bela ya sabır gerektiğini ve bu yolla Hakk cemaline vuslatın mümkün olacağını bildirir. Ancak dikkat edilmesi gereken incelikli nokta aşk sırrının ancak âşıklara beyan edilebileceği ve aşk sırrını herkese söylemenin caiz olmadığıdır. 61 Aşk sırrını her nâmerde söyleyip olmaz; Nice yaksan, rüzgârlı yerde çıra yanmaz; Yolunu bulan merdleri bilse olmaz; Ağlaya ağlaya gözyaşını habap etti. 86 Aşk sırrını beyan eylesem âşıklara, Tâkat eylemeyip, başını alıp gider dostlar. Dağa, taşa başını vurup, şuursuz olup Çoluk çocuk, ev barktan geçer dostlar. 82 Hakk a yanıp mü min olsan, ibadet eyle İbadet eyleyen Hakk cemalini görür dostlar. Yüz bin belâ başa düşse, inleme Ondan sonra aşk sırrını bilir dostlar. 137 Candan geçmeden aşk sırrını bilse olmaz; Maldan geçmeden ben benliği koysa olmaz; Utangaç olmadan yalnız kendini sevse olmaz; Öyle âşık halk gözünden gizli olur. Yesevî nin Tarifiyle : Aşksız Kişi Aşk ehli tabirini Divan-ı Hikmet teki sadece bir mısrada kullanan Hazret Sultan Yesevî nin, aşk üzerine söyledikleri kadar dikkat çeken bir husus da aşksız insanları ayrıntılı olarak tarif etmesidir. Yesevî Allah a erme yolunda aşksız ilerlemenin çok zor olduğuna işaret eder. Aşksız olma üzerinde Hazret Sultan Yesevî nin gösterdiği hassasiyet bu tarifin hikmetlerde tam on üç yerde işlenmesi ile ortaya çıkmaktadır. 59 Aşksız kişi insan değildir anlasanız Muhabbetsizler şeytan kavmi dinleseniz Aşktan başka sözü eğer söyleseniz Elinizden iman-islam gitti olmalı 54 Dertsiz insan insan değil, bunu anlayın 21

22 Aşksız insan hayvan cinsi, bunu dinleyin Gönlünüzde aşk olmasa, bana ağlayın Ağlayanlara gerçek aşkımı hediye eyledim. 82 Arif âşık öz canını ateşe yakmaz Dertsizlere çakmağını yakıp çakmaz Dünya gelip cilve eylese dönüp bakmaz Aşksız kişi hayvandan beter dostlar 104 Allah der eğer ki kulum neylerse eylesin Her ne eylese melekler ikram eylesin Aşksız adam aşk makamını görüp yürüsün Hakk kudretini ifşa eyleyip yürür olmalı 123 Aşksızları gördüm dostlar şaşkın yürür Müminim deyip imanları viran yürür Mahşer günü cemal görmeden sersem yürür Pir-i kâmil nazar eylemeden görse olmaz 115 Meleklerinden aşığı çok ey habersiz Bir ahh eylese âlem olur altın ve mücevher Zâhid, âbid, sâliklerin aşkı beter Aşksız âdem vallahi yolda kalır imiş 3 Her sabah vakti ses geldi kulağıma Zikr söyle! dedi, zikrini söyleyip yürüdüm ben işte. Aşksızları gördüm ise, yolda kaldı; O sebepten aşk dükkânını kurdum ben işte. 20 Kul Hoca Ahmed, aşksızların işi kötü Sabaha varsa, Hakk göstermez ona cemal Arş ve Kürsű, Levh ve Kalem hepsi bizar; Aşksızlara cehennem kapısını açar dostlar. 102 Gerçek dertliler dertsizliği göze almaz Zâhid-âbid mesleklerini dile almaz Fayda görse aşksızlara bakış iliştirmez Gerçek dertliye deva eyleyip yürür olmalı 108 Gelin toplanın zâkir kullar, zikr söyleyelim; Zâkirleri Allah şüphesiz sever imiş. Aşksızların imanı yok ey arkadaşlar; Cehennem içinde dinmeden devamlı yanar imiş. 86 Aşksızların hem canı yok hem imanı; Rasűlullah sözünü dedim, mânâ hani Nice desem, işitici, bilen hani? Habersize desem, gönlü katılaşır dostlar. 140 Zâhid olma, âbid olma, âşık ol Mihnet çekip aşk yolunda sâdık ol Nefsi tepip dergâhına lâyık ol Aşksızların hem canı yok imanı yok. Divan-ı Hikmet teki diğer aşk kullanımları Divan-ı Hikmet te yukarıda verdiğimiz sık kullanımlar yanında aşk kelimesi ile birlikte kullanılan bazı deyimleri de -sadece ismen bile olsa- vermek isterim. Divan-ı Hikmet te aşk kapısı ise beş kez ; aşk bağı, aşk sevdası dörder kez; aşk dâvası, aşk pazarı, aşk şarabı, aşk şiddeti üçer kez; Hakk aşkı, aşk ehli, aşk makamı, aşk cevheri, aşk dükkânı, aşk defteri, aşk küpü ikişer kez aşk bağlamı nda kullanılmış olan deyimler olarak görülmektedir. Divan-ı Hikmet te aşk ışığı, aşk incisi, aşk dalgıçı, aşk rüzgârı, aşk hançeri, aşk yâdı, aşk belâsı, aşk darağacı, aşk yakarışı deyimleri sadece birer kez kullanılmış ilginç deyişlerdir. Aşk olsun Ya Hû DİPNOTLAR: 1. TDK Güncel Türkçe Sözlük: SOZBUL.ASP 2. Prof. Dr. İskender Pala ile ( M. Mehmet Gündem ) : Aşk imiş her ne var âlemde!.. ; ZAMAN Gazetesi, Kıta başlarındaki rakamlar, bu makalenin yazarı Dr. Hayati Bice tarafından hazırlanan ve Türkiye Diyanet Vakfı yayınları arasında yayınlanan Divan-ı Hikmet neşrindeki aşk kelimesinin geçtiği hikmetlerin sıra numarasını göstermektedir. (Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet, Yayına Hazırlayan: Dr. Hayati Bice; T.Diyanet Vakfı yayınları, 4. Baskı, Ankara) 22