ispanya'da YAHUDi VARLIGININ MENŞEi"'

Transkript

1 tem Yıl:8. Sayı: SPANYA'DA YAHUD VARLIGININ NŞ"' Dr. Snan İLHAN arhç ÖZ panya'da Yahud varlığının köken çok ekye dayanır. Bu konuda muhtelf görüşler mevcuttur. Yahud varlığını kadm zamanlara dayandıranlar olduğu gb,.s. IV. ara kadar gttğn öyleyenler var. Çeştl nedenlerle ber yarımadaına göç eden Yahudler fethten önce ıkıntılar yaşamış, özellkle Vzgotlar zamanında kle koneylernn kararlarıyla dn değştrme veya bu toprakları terketme eçenekleryle yüzyüze gelmşlerdr. Fltn, Kuzey Afrka ve Akdenz havzaından ve Doğu Avrupa'dan buraya göç edlmştr. Yahudler ç ve dış tcaretle uğraştıkları gb tarımla da ştgal etmşlerdr. Yahudler yarımadanın bell başlı öneml kentlerne yerleşmşlerdr. Anahtar Kelmeler: ndülü, panya, Yahud, Yerleşm. ABSRAC he Orlgon of Jewh xtence n Spaln he Jew lved n Span n very early tme. here are varou opnon about th matter. Some vew bae the Jewh extence to the ancent tme, but ome bae t to the 4th century AC. For everal reaon, the Jew mgrated to the lberan Pennula endured ome trouble before the conquet, epecally at the tme of the Vgoth. Wth the church councl' orderthey were ether gong to convert ther relgon or leave the country. hey mgrated from Paletne, Afrca, and edterranean regon and at urope to Andalua. he Jew were nvolved n mport, export and agrculture and ettled n the man cte of the pennula. Key Word: Andalua, Span, Jew, Settlng. ndülü'tek Yahud varlığının köken çok ekjye, dayanmakta olup bu konuda çeştl görüşler bulunmaktadır. Dle getrlen bu farklı görüşler ortak br noktada pek buluşmazlar. Anlatımlarda blmellkten ve gerçeklkten uzaklaşıp, bazen hler n peşne düşüldüğünden, bu kadar farklı ve çelşk görüşler ortaya çıkmaktadır. Br Yahud kaynağı, "Yahudlern panya'ya ülümanların tlalarıyla veya bundan onra geldğ" yolunda br nanışın uzun üre hakm olduğunu, 1 buna göre Kuzey Afrka'dak Yahudlern 700 yıllarından onra güney Bu makale Fethten urab1uar Dönemne Kadar ndü/ü'te Yahudler: { ) adlı doktora tez çalışmamızın grş bölümünün br kımının gözden geçrlmş haldr. Doktora tez çn bkz. Snan llhan, Fethten urab1uar Dönemne Kadar ndü/ü'te Yahudler: ( ), yayınlanmamış doktora tez (Ankara Ünverte Soyal Blmler nttüü, 2006) Benjamn H. Nahman, he Nahman of Gerona A Bref Introducton to OurHtory, Lo Angele, --

2 10 Dr. Snan lhan ve orta panya'ya yerleştğ, ama, brçok Yahud tarhçnn bu ava karşı çıktıklarını belrtrken, bazı lam kaynaklar e Yahudlern bu coğrafyadak mevcudyetn kral şpan (Hpan) dönemne kadar götürmektedr. Kral şpan'ın Babl Kralı Buhtünnar'la beraber Kudü'ü.Ö. 586'da ele geçrdğ ve berya yarımadaına 100 bn Yahud erle döndüğü rvayet edlr. lam kaynaklar da bu rvayet naklederler.2 Baer'n deymyle "dünyanın her tarafındak dapora Yahud cemaatlernn tümünde Yahud yerleşmnn başlangıcı efanelere dayanır. n3 j 1S/2010 Genel Yahud tarh ana kırılma noktaları ve bell başlı dönemlerden teşekkül eder. knc abed'n yıkılmaına kadar üren "Farklılık ve Çeştllk Dönem (.Ö S.?O)" nde muhtelf Yahud akımları ve görüşler ortaya çıkmış, kmn "ral" olup olmadığı ve revrat'ın gerçek zn takp ettğ tartışılmış, bu dönemde Yahudlğn temeller atılmıştır. "Yanudlğn Şekllenme Dönem (70-640)"nde e Yahudlğn kuralları bçmlenmş, revrat'ın ral uluuna yazılı ve şfah olmak üzere k şeklde ulaştığı görüşü benmenmş, revrat'ın adece yazılı metn değl, ua'nın, dğer Yahud peygamberlern ve blge kşlern özlü hatıraları ve rvayetler de tanımlanmaya ve belrlenmeye başlanmış, revrat'ın yazılı ve şfah formayonlarından şnah meydana getrlmştr. ek boyutlu olan Yahudlk, "Klak Dönem ( )"nde küll br nteleme ve etknlk kazanarak çeştl konuları ele almış, br çok mtk düşünce ve uygulamalar Yahudlk dünyaına grp revrat'la uyuşmaya çalışmıştır. "Zamanımızdak Görünüm (1900- )" dönemyle brlkte Yahudlkte çok çeştllk gündeme oturdu. Şu anda revrat'ın yazılı ve özlü geleneğnn znde bulunanların emboller ve temeller, dğer Yahud görüşlerle, Yahud olmayan akımların embolleryle ve fkrleryle br mücadele halndedr. revrat'ın 1948 yılında kurulan ral Devlet le olan lşkler naıl düzenlenecek? kl evrat'a (özlü ve yazılı) nananların ayıları gttkçe azalmakta ve azınlığa düşmekteler. 4 Yahud tarhnn genel ürecne bakıldığında en rahat ve huzurlu dönem " Felef Hahamlık Dönem veya panya Yahudlernn gemenlğ ( )" evredr. lam'ın gelmeyle blm ve açılıma yönelen Yahudlk, ndülü'ün yok oluşuyla yenden br çne kapanma ve mtzme yönelmştr ,. 2, 2 bü Ubeyd Abdullah bn Abdülazz e-bekr (ö.1094), e-ealk ve'i-emalk (ndülü ve Avrupa bölümü), (hk. Abdurrahman el-hacc), Beyrut Dar'ul-rşad, 1968, ; bü Abdullah uhammed e-errakuş bn el-zar, e/-beyanu'/-ugrb f Ahbar'l-nde/ü ve'i-agrb, (hk: G. S. Coln -. Lev Provençal), Daru'-Sekafe, Beyrut, 1983, ll,.2; bü Abdullah uhammed bn Abdullah bn Abdülmünm e-hmyer, Srfatu'/-Cezret'/-nde/ü muntehebetun mn Ktab'r Ravd'I-'tar f Haber'I-Aktar, hk:. Lev Provencal, Kahre, 1937, 'fıtzhak Baer, A Htory of the Jew n Chrtan Span, Phladelpha - Jerualem : he Jewh Publcaton Socety, 1992, ı, Jacob Neuner, he Re/gou Study of Judam, Lanham - New York - London : Unverty Pre of Amerca, 1986, ll, S.. Dubnov, Jewh Htory, (rn.h.s.), Jewh Publcaton Socety of Amerca and the Jewh Htarcal Socety of ngland, çndekler kımı jwww.gutenberg.org/dr/etext05/ 8jwh10.txt* Bu ktabın alı Ruça olup, Almanca tercümenden nglzce'ye çevrlen eer elektronk ortama unulmuştur.

3 panya'da Yahud Varllğmm enşe 11 Yahud kaynakları e ndülü'tek bazı meşhur Yahud alelernn, "kend atalarının 1. abed'n yok edlmenden onra panyollara er düşerek buraya geldklern" fade ettğn kaydederler. eela ndülü'te tebarüz eden tek Yahud tarhç Abraham ben Davud ( )'un lyaana'dak ale ve Hz. Davud'dan geldklern dda eden Sevlya'dak brabanl ale... hak brabanl uleytula'dak Yahudlern, Kudü'ün ele geçrlmende Babl Kralı Buhtünnar'la (.Ö ) brlkte hareket eden şpan ve Pru'un er aldığı Yehuda ve Bünyamn kable menupları olduğunu belrtr. Bazı Yahud araş- 4' tırmaları e, panya'ya gelşlern Hakmler Dönem'ndek (.Ö ) ç karışıklıklara ve ral le Yehuda krallıkları araındak avaşlarla lntlerler. Veyahut buradak Yahudlern, Dav~d ve Süleyman peygamberlern gönderdğ temlclern Olalenden geldğn avunurlar. Bu anlatıma göre Hz.Süleyman'ın haznedarı Hram panya'da vefat etmştr. 6 Kaynaklarda dle getrlen efanelern en önemllernden br, Yahudlern buradak varlıklarının ne derece uzun br geçmşnn bulunduğuna şaret eden "Hz.Süleyman aaı" haznedr. Kral şpan'ın Fltn'e yaptığı eferden onra getrldğ anlaşılan hazne değerndek nadde eerler, uleytula'da muhafaza edlmştr. 7 e-e'od, "Hz. Süleyman aaı'nın mücevheratlarla bezenmş altın br maa olduğunu, üzerndek aynalar vaıtaıyla çok lgnç bölgelern görünebldğ n, Hz. Süleyman'ın altın ta bağının, Yunanca yazılmış Zebur ve aralarında evrat'ın yer aldığı 22 altın ktabın, gümüş yapraklı başka br kutal ktabın, kıymetl taşlarla ülü değerl kaelern Halfe Veld bn Abdülmelk'e" gönderldğn yazmaktadır. 8 Solamon Grayzel, Hz.Süleyman'ın ve kendnden onra gelenlern öneml komşuları k Fenke kent Sur ve Sayda'yla y lşkler kurup, şbrlğ çernde bulunduklarını, Sam ırkı menubu Fenkeern panya'yı tcar kolonler halne getrdğn, Fenkeere yardımcı olmak ve hzmet etmek üzere Yahudlern gönderldğn, panya'nın daha onra yne Sam ırkından gelen ~\artacalılarca dare edlme nedenyle, panya'dak Yahud varlığının antk zamanlara dayanmaı yolundak avların doğru olableceğn beyan eder. Ayrıca, Roma tarafından ele geçrlen panya'nın, doğal güzellğ nedenyle Yahudlern lgn çektğn öyler. 9 Haym Za'fran e, Yahud varlığının kökenn Fenkeern tcar faalyetlerne bağlar ve Romalılar dönemnde bu yerleşmenn artmaya başladığını avunur: "Yahudlern ndülü, ağrb ve dğer yerlerdek kanlarla lg-. 6 Rufu Lear,/rae/: A Htory of the Jewh Peop/e, Cleveland- New York: World Publhng, 1949, ; Hald Yunu e-hald, e/-yehüd ahte Hükm'I-ülmn f'i-ndelü, Sharjah: Daretu'-Sekafe ve'l-lam, 2002, e-bekr, e/-ea/k, (hk.e-hacc), bü'i-haan Al b.hüeyn b. Al e-e'üd (ö.h.346), Ahbaru'z-Zaman, Beyrut Daru'I-ndelü, ty, a Solomon Grayzel, Htory of the Jew, Phladelpha: Jewh publcaton Socety of Amerca, 1956,

4 12 Dr. Snan lhan l anlatımlar abt gerçeklkten öte efanelere dayanır. Bu efaneler de, ral, Yehuda krallığı ve revrat'ta zkredlen Ben ral peygamberler dönemnden yan kadm zamandan ber devam eder." 10 Br başka görüşe göre ber yarımadaına gelen Yahudlern öneml br kımı, Romalılar dönemnde Doğu Avrupa'dan gelen Hazar kökenllerd. Bu dönemde Yahudlern çoğu Ürdün Vad'nden değl, Volga'dan gelmşlerd. Onlar Kenan'dan değl, Kafkaya'dandı. brahm, hak ve Yakub'un oyundan öte, H un ve acar kableleryle daha ıkı bağları vardı.ıı Yahud kaynaklarının, panya'dak varlıklarını Hz. Davud, Hz. Süleyman, Hakmler Dönem, veyahut ral le Yehuda krallıkları araındak ç çatışmalar dönemne dayandırma anlatımları, mtolojk özellğ dışında br anlam kazanmamaktadır. Keza bu fadeler tevk edecek herhan~ br kanıt da mevcut d& ğldr. Za'faran bu yöndek öylentlern mtolojk anlatımlardan başka br şey olmadığını, bu rvayetlern onrak dönemlerde üretldğn kaydeder. 12 Zya Paşa br başka göçün Roma Kralı Hadran'ın Yahudlern Fltn'dek Bar Kohba 13 yanını tu vaıtaıyla.s.135'te batırarak, 50 bn Yahud alen buraya getrmeyle gerçekleştğn öyler. 14 Bu rakamda abartı mevcuttur. Zra 50 bn ale, en azından bn kş demektr. Bu da feth ıraında kemyetl br Yahud nüfuunun olmaı anlamına gelr. 15 Öte yandan lam kaynaklarda berya'ya yerleşen Yahudler hakkında anlatılan her şey kabul edemeyz. Bu rvayetlerde mübalağa ve detanımı özellklerle çokça karşılaşılmaktadır. eela şpan le Hz. Hızır'ın buluşmaları anlatılırken şpan'ın güçüz br muhafız olduğu, Hz. Hızır'ın ona krallık ve Kudü'ü ele geçrme müjde verdğ belrtlr. 16 Yne bu kaynaklar, panya'ya 100 bn Yahud ern getrldğn zkrederler. ğer bu ddalar doğru olaydı, bu hadeden yaklaşık 1ık_aır onra ülümanlar panya'yı fethettklernde, ndülü'tek Yahud nüfuunun mlyonlara balğ olmaı gerekrd. Keza yapılan en on demografk çalışmalara göre, lam'ın feth ıraında.,kuzey Afrka'dak bütün nüfuun 2 mlyon cvarında olduğu, bunun 1,5 mlyonunun Hırtyanlardan meydana geldğ, Yahud nüfuun ancak % 1'e tekabül 10 Haym Za'faran, Yehudu'I nde/ü ve'i-agrb, (Franızcadan trc.ahmed Şahlan), Rabat aram, 2000, ı..25. ıı Dr. Al Ahmed, "e-yehud f'l-ndelü ve'i-agrb Hlale'l-Uur'I-Vuta, Afakı'.Sekafe ve't-ura, dönemel derg, ayı 4, Cuma e-acd erkez, Duba 1997, Haym Za'faran, lfu Sene mn Hayat'I-Yehud'I-agrb, (Franızca'dan erc.ahmed Ş ahlan, Abdülgan bü'l-azm), Darulbeyda, 1987,.9; Za'faran, Yehud, ı, Şmon Bar Kohba, kendn ral kralı lan etmşt. Roma mparatoru Hadran, daha önce.s. 67'de tu tarafından yıkılan ll. abed'n harabelern de tamamen yıktırdı. (Bkz. Yuuf Bealel, Yahudlk Ankloped, tanbul: Gözlem Yay., 2001, ı, Zya Paşa, ndülü arh, tanbul, 1280, ll, Bar Kohba ayaklanmaı yılları araında vuku bulmuştur. Bu ayaklanmada Yahud nüfuun yarıını teşkl eden 850 bn kş öldürülmüştür. Bkz: Wll Durant, K1atu'/-Hadara, (rc.uhammed Bedran, nglzce adı he StofY of Cvlzaton), Beyrut Daru'I-Cl, 1988, XIV, el-zar, el-beyan, ll,.2.

5 panya'da Yahud Varlığmm enşe 13 eden 20 bn cvarında br ayıyı teşkl ettğ, bu nanların Fenkeller zamanında bu bölgeye göç eden Yahudlern torunlarından olduğu ve ayının alında Yahudleşen Serberler e arttığı kaydedlmektedr. 17 Öte yandan Yahudlern kend varlıklarını blnçl br şeklde 1. abed'n yıkılışı dönemne kadar götürdükler de fade edlmektedr. panya Yahudler Ortaçağın onunda Hz.a'nın öldürülme uçlamalarından, zorla dn değştrmek ve engzyondak ölüm cezalarından kurtulmak makadıyla, kadm panya'nın Herkül, Hpan ve Pyru gb krallarına at mtolojk anlatımarına bu göç efanelern karıştırarak, Hz.a'nın vefatı anında kendlernn Fltn'de değl panya'da olduğunu Hırtyanlara kanıtlamak tyorlardı. 18 Kaynaklar ndülü'tek Yalud varlığının çok ek aırlara dayandığı yolunda htlafa düştükler gb, bunu kanıtayacak br belge ve buluntuyu da ortaya koyamıyorlar. Ancak Yahudlern mlad lk aırdan tbaren panya'da bulunduklarına lşkn br görüş brlğ mevcuttur. Adra'da bulunan br Latnce yazıt, lad lll'ncü aırdan kalma br Yahud genç kız mezarının varlığına şaret eder. Yne arrakuna'da da Yahud paraları bulunmuştur. 19 Günümüz Yahud araştırmacıları da berya yarımadaındak Yahud yerleşmn.s. IV. ara kadar dayandırmaktalar. Harry Gelbon "Yahudlern IV. arın başlarından 1492'de ürülmelerne kadar burada 1200 yıldan fazla yaşadıklarını" fade eder. 20 Serdedlen bu malumatlardan şu anlaşılıyor: berya yarımadaı çok ek aırlardan ber 2 ı Yahudler çn br çekm merkez olmuş ve bu coğrafya ürekl br bçmde Yahud göçlern almış ve vermştr. Göçlerdek en büyük etken ya ve ktad amllerdr. eela Kral Jutnyen ( ) Bzan mparatorluğunda tek kanun ve tek nancın hakm olmaını teynce buradan dışarıya göçler başlamıştır. 22 Yahudler fethten önce, özellkle berya'da Hırtyanlığın kabulünden onra Vzgotlar zamanında dnel bakılara maruz kalmışardır. lbre'de 303 ve 304'te yapılan kle koneyler toplantıında Yahudler aleyhnde ağır kararlar alındı. Bu kararlara göre Hırtyanlar Yahudlerle brlkte aynı mekanı paylaşamayacak ve beraber yemek yyemeyeceklerd. Yahud dn adamları "koşer" Youef eourbage - Phlppe Fargue, Chrtan and Jew under Ilam, (ranjudy abro), London - New York: ı. B. aur Publher, 1997, Baer, A Htory of the Jew, 1, eyer Kayerng - Joeph Jacob, "Span", J, Xl,.484, J jpg* 20 Harry V. Gelbon, "he Jew of edeval Gerona, Span", dtream, ehmet Özdemr, ndülü ülüman/arı, ı, Ankara: Dyanet şler Başkanlığı Yay., 1997, Haan Kevat, e-yehüd f'i-agrb'l-tam mne'i-feth la Sükut Devlet'I-uvahhdn, Cezayr: Dar Huma, 2000, arh boyunca Yahudler, cemaatlernn şleyşn ağlayacak ve yapıal olarak devamlılığını

6 14 Dr. Snan lhan uygulamaını artık ürdüremeyeceklerd. Hırtyanlar, Yahudlern evlerne ve mülklerne grmekten men edlmş, Yahudlern Hırtyan kızlarla evlenmeler, Hırtyan malları ve ürünlernden faydalanmaları yaaklanmıştır. Fakat bu kararların lk başlarda pratkte pek br uygulamaı görülmemştr. German halklarının panya'ya yaptıkları akın ve tlalarda, Yahud halkının dlırumunda br değşklğn meydana gelp gelmedğ konuu da açık değldr. Vzgotlar 506 yılında çıkardıkları br yaa le nagogların yapılmaını yaakladılar. Roma mparatoru Kontantn'n Hırtyanlığı kabul etmeyle V. aırda Yahudler çn panya'da yaşam koşulları ağırlaştı. Kral Recardo ( )'nun Aran nancından Katolklğe (586? - 589?'da) geçmeyle Yahudlern durumunda köklü değşklkler meydana gelmeye ve kle koneylernn Yahudler aleyhne aldığı kararlar cdd olarak uygulanmaya başlandı. Dn adamları yönetm etkleynce, Yahudlere yönelk yıldırma faalyetler arttı. Hırtyan dn adamları, Hz. a'yı öldürdükler, faz aldıkları ve köle tcaret yaptıkları gerekçeleryle Yahudlere bakı yapılmaının yolunu açtılar. Brbrn zleyen dnel konüllerde berya yarımadaının Yahudlerden arındırılmaına matuf br dz ert kararlar alındı. Yahudlern dnlern yaşarnalarına engeller çıkartılıp, ktad faalyetler zaman zaman akıya alınarak, feth dönemne kadar göç veya Hırtyanlaşma eçenekleryle karşı karşıya bırakıldılar. Kıacaı Vzgotlar dönem Yahudler açıından çok şddetl bakıların yapıldığı, dn, çt ma ve tcar eylemlernn engellendğ meşakkatl ve acılı br dönemdr. 24 Yahudler, bu katı ve acımaız kuralların ütenden geleblmek çn Hırtyan dn adamlarına rüşvet vermş, alere madd yardımlar yaparak onların hmayelerne grmenn yollarını aramışlardır.z 5 Yahudler zaman zaman yaşadıkları bazı güç koşullardan ötürü panya'dan başka yerlere terne göçler de yaşamışlardır. Ntekm Vzgot Kralı Sbuto ( ) Yahudler bakı altına almış, mallarını müadere etmş, ellerndek Hırtyan köleler ve kadınları erbet bırakmalarını temş, onlara br Bu vergye "koşer 1 kaşer 1 11Zl:J" den yıl düşünme fıratı vererek Hırtyan olma veyahut buradan göç etme şıklarınağlıyacak gderlern temn çn ç vergler koymuşlardır. lr. Kaşer (koşer) kelme anlamı uygun, helal ve gelenekere göre kabul edleblr demektr. Dn adamlanndan onaylı "koşer" belge veya ertfkaı karşılığında bu verg alınır. Keza bu m dn kurallara uygun olarak hazırlanan yyeceklern tümüne, bunları atan kaap ve gıda dükkanıanna da verlr. Koşer verg günümüze değn bütün Yahud cemaatlernn on derece öneml br gelr kaynağını teşkl eder. Koşer/kaşer kelme almud'da yer alır. Bu term ayrıca br kşnn Yahud dnne uygun br tarzda hareket ettğn, dnel yönden uygun br durumda muhafaza edlen ve üretlen rtüel konumdak cmler tanımlamakta da kullanılmıştır. Bkz: Bealel, YA, ll, Baer, A Htory of the Jew, ı ; uhammed Bahr Abdülmecd, e/-yehüd f nde/ü, Kahre, 1979,.13-17; lyahu Ahtor, he Jew of o/em Span, Phladelpha: he Jewh Publcaton Socety, 1992, ı,.11-14; Hüeyn un, Fecru'I-nde/ü, Cdde, 1985, ; Ahmed, "e-yehüd",.58-59; Jane S. Gerber, he Jew of Span A Htory of the Sephardc xperence, New York - London - oronto - Sydney okyo - Sngapore: he Free Pre, 1994, Amerco Catro, banya f arhha e/-ehyyün ve'i-ülmün ve'/-yehüd, (rc.a brahm enufı), Kahre: e-eclü'j-a'ia l'-sekfe, 2002,.541; Abdulwahd Dhanun aha, he ulm Conquet and Settlement of North Afrca and Span, Routledge: London - New York, 1989,.43.

7 panya'da Yahud Varltğmm enşe 15 9an brn terche zorlamıştır. Bu yüzden Yahudler yılları araında panya'dan Fa'a göç etmek zorunda kalmışlardır. 26 Yahudlern berya Yarımadaındak varlıkları hakkında yukarıda rvayet edlen verlerden hareketle şu onuçlara varılablr: 1 - Bazı lam kaynaklar, ak görüşler ve anlatımları dle getrmeden doğ;ruluğ;undan herhang br şüphe duymayarak çeştl rvayetlere yer vermşlerdr. 2 - Bu rvayetlern keza ek panyol kaynaklarında zkredldğ;ne ve ülüman tarhçlern bunları naklettğ;ne şaht olunmaktadır. eela er-raz bu konuyu anlatırken " t.. ~~.-.l...lc. ~ (Hırtyan (panyol) blgnlernn anlattığ;ı üzere./ 7 faden kullanmıştır. '.,3- panya'dak Yahud tarhnn başlangıcı efane, öylence ve mtlerle örtülüdür. Bu tür efane, öylence ve folklork anlatımların toplumun avunma dürtgünden kaynaklanmaı kuwetle muhtemeldr. Özellkle de panya'nın Hırtyanlar tarafından ülümanların elnden ger alınmaı (Reconquet) ürecnde ant Semtk düşünce ve eylemlern doruğ;a çıktığ;ı br dönemde bu öylentler üretlmştr. panya Yahudler, "a'nın öldürülme"nden orumlu tutulamayacaklarını, zra onun çarmıha gerlmende kendlernn Fltn ve cvarında bulunmadıklarını pat etmeye çalışıyorlardı? 8 Yahudlern genel durumunun daha y ve ağ;lıklı blnmendek güçlüklern br başka neden e, Yahudlern kendlerne at toplumal olayları ve çnde yaşadıkları çevreyle lşklern ülüman tarhçler gb dkkat ve htmamla ele almayışlarından kaynaklanmaktadır. Yahud yazar yazdığ;ında ya kendnden, ya da çok mahdut ve dar kapamlı olan küçük çevrenden bahetmştr. K bu da nadren yapılmıştır. 29 ndülü toplumal hayatının öneml br yanımaı olan ve toplumun yapıını bze çok güzel aktaran fıkh konulardak fetvalara lşkn nevazl ktaplarında zmmet ehl çn şu ıfatlar kullanılmıştır: Hırtyanlar çn en-naara, ez Zımmyyün, e-üdeccnün, e-a'cem, e-küffar, er-rom, e-u'iüc, e-ua'hdün, e-emlukyyün, e-ukabele, e-haşem, hl'i-uhadne ve e-ecü. Yahudler çn kullanılan ıfatlar e üçü geçmez. Bunlar da e-yehüd, ez-zımmyyün ve el-lamyyün'dur. 30 Bu ntelendrmelerden bazıları günümüze kadar gelmştr: eela en-naara, e-yehod, hl'z-zmme v., Bazıları da dönemel olarak görülmüştür. Örneğ;n e-sakalbe mevler'de ve özellkle hlafet dönemnde, el- 26 Baer, A Htory of the Jew, ı,.19-20; Abdülmecd, e/-yehud, e-hmyer, Stfatu'I-Cezre, Gerber, he Jew of Span, Za'faran, lf Sene, lamyyun, kendlerne at bazı adet ve geleneklern muhafaza edp münzev br hayat ürdüren lam'ı eçmş Yahudlere denr. Bu term Fa'a da yerleşmş ve Fa Yahudler de ıamyyun dye anılmışlardır. Bkz: Ömer Bnmre, "Cevanb mn arh hl'z-zmme f'i-ndelü'l-lamyye", ecelletu Draat ndo/oyye, unu, 1995, No 14,.53.

8 16 Dr. Snan İlhan uahdqn urabıtlar ve uvahhdler zamanında, e-udeccnn e h.vii 1 m. XIII. aırdan onra görülmeye başlanmıştır. Bazı dönemlerde e e-sakalbe term yern e-u'iqc'a bırakmıştır. 3 ı panya Yahudler kendlerne Sefaradlar 1 Sefardm mn vermşler ve kendlernn Yahuda kablelernden brnden geldkler huuunu öne çıkarmışlardır.32 Kıacaı Yahudlern lam önce Vzgot dönemnde panya'da bulundukları yerler ken olarak belrleyeblmek zor da ola, arkeolajk bulgulardan elde edlen blgler ışığında Yahudlern yoğun olarak uleytula, arde, şblye, arrakuna, Narbena; Akdenz kıyıındak urtuşa, Sagunto, lche, Adra'da, ayrıca Barelona, Sarakuta, Balenye, lbre ve enorca'da yaşadıkları, bazı yerlerdek Yahudlern Romalılardan ber bulundukları a!llaşılmaktadır. 33 Görüldüğü üzere Yahudler gelşmş merkezler kendlerne meken eçmşlerdr. Yahudlern ekonomk faalyetler genş br yelpaze çzyordu. Yahudlerden çoğu panya'nın ç ve dış tcaretnde yer almışken, durumu fakr olanlar da vardı. Yahud tarhçler araz ahb olmanın, Yahudlern panya'dak varlıklarının ana götergen teşkl ettğn kaydetmektedrler. Yahudlern belrl br kımı köylerde arazlern ekp bçyorlardı. Hırtyan toprak ahplernn vekl harçlığını yapan Yahudler de mevcuttu. Yahudlern zraatta k çalışmaları en az tcaret kadar önemldr. 34 j ' Kaynaklar:» Abdülmecd, uhammed Bahr, e/-yehüd f nde/ü, Kahre, 1979.» Ahmed, Dr.A, "e/-yehüd f'/-nde/ü ve'i-agrb Hlale'J-Uur'I-Vuta, Afakı'-Sekafe ve't ura, dönemel derg, ayı 4, Cuma e-acd erkez, Duba, 1997.» Ahtor, lyahu, he Jew of o/em Span, Phladelpha: he Jewh Publcaton Socety, 1992.» Bealel, Yuuf, Yahudlk Ank/oped, tanbul: Gözlem Yay., 2001.» Bnmre, Ömer, "Cevanb mn arh hl'z-zmme fı'i-ndelü'l-lamyye, ece//etu Draat nde/üyye, unu, 1995.» Catro, Amerco, İbanya farhha e/-ehyyün ve'i-ü/mün ve'/-yehüd, (rc.a brahm enuf), Kahre: e-eclü'i-a'ia l'-8ekafe, 2002.» Courbage, Youef- Phlppe Fargue, Chrtan and Jew under Ilam, (ranjudy abro), London -New York: I.B.aur Publher, 1997.» Dubnov, S.., Jewh Htory, (rn.h.s.), Jewh Publcaton Socety of Amerca and the Jewh Htarcal Socety of ngland, çndekler kımı» Durant, Wll, Kıatu'/-Hadara, (erc.uhammed Bedran, nglzce adı he Story of Cvlzaton), Beyrut: Daru'I-Cl, 1988.» e-bekr, bü Ubeyd Abdullah bn Abdülazz (ö.1094), e ealk ve'/-emalk (ndülü ve Avrupa bölümü), (hk. Abdurrahman e-hacc), Beyrut: Dar'ul rşad, I-Uuc kelme on dönemlerde tmal edlmştr. Bak: Age, Sefarad m Ovadya ktabında (1. Ktap, 20. fal) muhtemelen "Küçük Aya çn kullanılmıştır. Nebühadnear.Ö.597'de Yahudlerden bazılarını buraya götürmüştür. Daha onra bu m panya ülkene verlmştr. Alman Yahudler de Yafe b. Nuh'un torunu şkenaz'a (Ahkenaz 1 ekvn, X, 3) kendlern nbet ederek, şkenazm adını kullanmışlardır. Bkz: Durant, Kıatu'/ Hadara, XIV, N orman Roth, Jew, Vgoth and ulm n edeva/ S pa n Cooperaton and Conflct, Le den - New York- Köln : J.Brll, 1994, a ha, he ulm Conquet,.42.

9 panya'da Yahud Varııgmm enşe 17» e-hald, Hı;ıld Yunu, el-yehüd ahte Hükm'/-ülmn f'l-nde/ü, Sharjah: Daretu' Sekate ve'l-lam, 2002.» e-hmyer, bü Abdullah uhammed bn Abdullah bn Abdülmünm, Slfatu'I-Cezret'l nde/ü muntehebetun mn Ktab'r-Ravd'l-'tar f Haber'I-Aktar, (hk:.lev Provençal}, Kahre, 1937.» e-e'üd, bü'i-haan Al b.hüeyn b. Al (ö.h.346}, Ahbaru'z-Zaman, Beyrut: Daru'I ndelü, t.y.» Gelbon, Harry V., "he Jew of edeval Gerona, Span", dtream, » Gerber, Jane S., he Jew of Span A Htory of the Sephardc xperence, New York - London - oronto - Sydney -okyo- Sngapore: he Free Pre, 1994.» Grayzel, Solomon, Htory of the Jew, Phladelpha: Jewh publcaton Socety of Amerca, 1956.» Bu ktabın alı Ruça olup, Almanca tercümenden nglzeeye çevrlen eer elektronk ortama unulmuştur.» bn el-zar, bü Abdullah uhammed e-errakuş, e/-beyanu'l-ugrb f Ahbar'I nde/üve'l-agrb, (hk: G.S.Coln..,..Lev Provençal}, Beyrut: Daru'-Sekafe,1983.» Kayerlng, eyer- Joeph Jacob.-"Span", J, Xl,.484, pagejj jpg*» Kevat, Haan, e/-yehüd f'l-agrb'i-lam mne'l-feth la Sükut Devlet'I-uvahhdn, Cezayr: Dar H uma, 2000.» Lear, Rufu, Irael: A Htory of the Jewh People, Cleveland - New York: World Publhng, 1949.» un, Hüeyn, Fecru'l-nde/ü, Cdde, 1985.» Nahman, Benjamn H., he Nahman of Gerona A Bref Introducton to OurHtory, Lo Angele, 1990,. 2, Neuner, Jacob, he Re/gou Study of Judam, Lanham - New York - London : Unverty Pre of Amerca, 1986.» Özdemr, ehmet, ndü/ü ülüman/arı, Ankara: Dyanet şler Başkanlığı Yay., 1997.» Roth, Norman, Jew, Vgoth and ulm n edeval Span Cooperaton and Conflct, Leden - New York - Köln : J.Brll, 1994.» aha, Abdulwahd Dhanun, he ulm Conquet and Settlement of North Afrca and Span, Routledge: London - New York, 1989.» Yehüdu'I-ndelü ve'i-agrb, ( Franızcadan terc.ahmed Şah lan}, Rabat: aram, >> Za'faran, Hayrn, lfu Sene mn Hayat'I-Yehüd'I-agrb, (Franızca'dan erc.ahmed Şahlan, Abdülğan bü'i-azm}, Darulbeyda, 1987.» Zya Paşa, ndülü arh, tanbul, *nternet teler 2004 ve 2005 yıllarında görülmüş ve ncelenmştr. r;