KOLOSTOMĠLĠ VE ĠLEOSTOMĠLĠ HASTALARIN BAKIMINA YÖNELĠK REHBER KĠTAP HAZIRLAYAN. Doç. Dr. Bülent MENTEġ Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi

Transkript

1 KOLOSTOMĠLĠ VE ĠLEOSTOMĠLĠ HASTALARIN BAKIMINA YÖNELĠK REHBER KĠTAP HAZIRLAYAN Doç. Dr. Bülent MENTEġ Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi

2 ÖNSÖZ Birçok hastalığın cerrahi tedavisinde stoma (kolostomi, ileostomi, vb) oluşturulması (barsak ya da idrar yolunun karına ağızlaştırılması) halen sıklıkla gerekebilmektedir. Tıbbi sebep ne olursa olsun ostomi açılması bireyin fizyolojik, psikolojik ve sosyo-kültürel açıdan çeşitli sorunlar yaşamasına yol açabilmektedir. Oldukça tali bir konu gibi algılanmasına karşın, kendilerini sakat ve/veya ciddi bir hastalığın sahibi olarak düşünen bu hasta grubu genellikle depresyona yönelmekte ve çok ciddi problemler için dahi hekime başvurmamaktadır. Eğitim, stomalı hastaların rehabilitasyonunda vazgeçilmez bir unsurdur. Yetkin bir rehabilitasyonun, ameliyatın fonksiyonel sonucuna ve bu hastaların yaşam kalitesine sağladığı katkı çok fazla olabilmektedir. Ostomi (stoma açma) ameliyatının vücudunda ve yaşam tarzında oluşturacağı değişikliği bilen, ameliyat sonrası stoma bakımını öğrenen ve uygun şekilde yapabilen bireylerin bu sorunları daha kolay çözdükleri bir gerçektir. Batı toplumunda rehabilitasyonun hızlı ve kolay yapılabilmesi için çalışmalar yıllarca önce başlatılmıştır. Daha 1960 larda United Ostomy Association (UOA) kurulmuştur. Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Genel Cerrahi Anabilim Dalı bünyesinde Eylül 2000 tarihinde hizmete açılan Stomaterapi Ünitesi nde stoma açılacak hastaların ve ailesinin ameliyat öncesi ve sonrası bakım, eğitim ve rehabilitasyonu gerçekleştirilmektedir. Türkiye de halen tek olan bu ünitede, Hemşirelik Yüksek Okulu ve Tıp Fakültesi nden öğretim üyeleri ve araştırma görevlileri hizmet vermektedir. Ünite, Türkiye nin hemen her yöresinden gelen stomalı hastaları da kabul etmektedir. Bu kitap, stomaterapi ünitesinde hastalarla birebir görüşme ve eğitimin ötesinde, gerek hastaların, gerekse de stomalı hastalarla ilişki içinde olan doktor, hemşire vb. sağlık personelinin ilk aşamada başvurabileceği çağdaş, yazılı bir rehber niteliğindedir. Stomalı bireylerin ve bir ölçüde de ilgili sağlık personelinin soru ve

3 sorunlarına temel bazda yanıt vermeyi ve stomalı bireylerin daha kaliteli bir yaşam sürmesini amaç edinen bu rehberin, ülkemiz sağlık hizmetlerine katkıda bulunacağına ve bu alandaki bir eksiği dolduracağına inanıyoruz. Unutmayın ki stoma ile normal bir yaşantı sürdürmek mümkün. Yard. Doç. Dr. AyiĢe KARADAĞ, Doç. Dr. Bülent MENTEġ, Ankara 2001 ĠÇĠNDEKĠLER SĠNDĠRĠM SĠSTEMĠMĠZĠ TANIYALIM STOMA NEDĠR? KOLOSTOMĠ ĠLEOSTOMĠ KOLOSTOMĠ VE ĠLEOSTOMĠLĠ BĠREYLERĠN KARġILAġABĠLECEKLERĠ SORUNLAR VE ÇÖZÜMÜNE YÖNELĠK ÖNERĠLER DERĠ BAKIMI YEME ĠÇME KOKU GAZ ÇIKARMA ĠSHAL BANYO YAPMA VE GĠYĠNME DĠNLENME VE SPORTĠF FAALĠYETLER ĠġE DÖNME VE SOSYAL YAġAM TATĠLE ÇIKMA CĠNSEL YAġAM HAMĠLELĠK ĠLAÇ KULLANIMI ĠLEOSTOMĠLĠ VE KOLOSTOMĠLĠ HASTALARDA GELĠġEBĠLECEK KOMPLĠKASYONLAR METABOLĠK KOMPLĠKASYONLAR DERĠ PROBLEMLERĠ

4 STOMA ĠSKEMĠSĠ VE NEKROZU STOMA RETRAKSĠYONU PARASTOMAL ĠNFEKSĠYON KANAMA STOMA STENOZU STOMAL FĠSTÜL BARSAK TIKANMASI STOMA PROLAPSUSU PARASTOMAL HERNĠ TORBANIN DEĞĠġTĠRĠLMESĠ TORBAYI DEĞĠġTĠRME BASAMAKLARI KOLOSTOMĠ ĠRRĠGASYONU KOLOSTOMĠ ĠRRĠGASYONU BASAMAKLARI STOMATERAPĠ ÜNĠTESĠ VE STOMA BAKIM HEMġĠRELĠĞĠ OSTOMĠ CERRAHĠ DERNEĞĠ, TÜRKĠYE DE STOMATERAPĠNĠN DOĞUġU, ĠLETĠġĠM ADRESLERĠ SĠNDĠRĠM SĠSTEMĠMĠZĠ TANIYALIM Sindirim sistemi ağızdan baģlayıp anüse kadar devam eden boru Ģeklinde ve yer yer geniģlemeler gösteren bir sistemdir. Sindirim sisteminin temel görevi, vücudun sıvı-elektrolit ve besin gereksinimini karģılamak ve besin artıklarını dıģarı atmaktır. Sindirim sisteminin görevini yerine getirmede rol oynayan baģlıca organlar Ģunlardır (Şekil 1): 1. Ağız 2. Yutak (farinks) 3. Yemek borusu (özefagus)

5 4. Mide 5. Ġnce barsaklar - Duodenum - Jejenum - Ġleum 6. Kalın barsak (kolon-rektum) - Çıkan (assendan) kolon - Yatay (transvers) kolon - Ġnen (dessendan) kolon - Sigmoid kolon - Rektum ve anüs 7. Sindirime yardımcı olan diğer organlar Karaciğer Safra kesesi Pankreas Sindirim ağızda çiğneme ile baģlar. Ağızda iyice parçalanan besin maddeleri yemek borusu aracılığı ile mideye iner. Midede bulunan mide asidi ve çeģitli kimyasal maddeler - enzimler, besinleri sıvı bir karıģım haline gelinceye kadar parçalar. Sıvı haldeki besin maddeleri mideden ince barsağa geçer. YaklaĢık 5-6 metre uzunluğunda olan ince barsaklarda sindirim enzimleri bulunur ve asıl sindirim burada gerçekleģir. Besin maddelerinin büyük bir bölümü ince barsaklardan emilerek kana karıģır. Ġnce barsaklardan emilemeyen besin maddeleri kalın barsağa geçer. Ortalama 1.5 metre uzunluğunda olan kalın barsaklar sıvı ve elektrolit emiliminde ve dıģkının depolanmasında görev alırlar. Sindirilemeyen yiyecek artıkları kalın barsağı terk ederken yoğun bir kıvamda olup dışkı (feçes) adını alır. DıĢkı rektumda depolanır ve anüs yoluyla dıģarı atılır. Anüste bulunan bir kas kompleksi (anal sfinkter) dıģkılama iģlemini istemli olarak kontrol etmemizi sağlar.

6 STOMA NEDĠR? Stoma Yunanca dan gelen bir kelime olup açıklık veya ağız anlamındadır. Barsak stoması, barsağın karın duvarına ağızlaştırıldığı yapay bir açıklıktır. Her yaģ grubunda açılabilen stomalar, geçici veya kalıcı olabilir. Geçici stomalar adından da anlaģılacağı gibi stoma açılmasını gerektiren durum ortadan kalktıktan sonra kapatılır. Kalıcı stomalar ise yaģam boyu kalır. Normalde stoma, nemli, ağzımızın iç kısmı gibi kırmızıya yakın parlak pembe renkte olup, dıģa doğru çıkıktır ve dokunulduğunda ağrı duyusu yoktur. Barsak stomaları ikiye ayrılmaktadır: 1. Kolostomi 2. Ġleostomi KOLOSTOMĠ Kolostomi, ameliyatla kolonun (kalın barsağın) karın duvarına ağızlaştırılmasıdır. Kolostomilerde stoma genellikle karnın sol alt tarafında açılır. Kolostominin baģlıca fonksiyonu, barsak içeriğinin stoma aracılığı ile dıģarı atılmasını sağlamaktır. Kolostomide anüsteki gibi sfinkter kası bulunmadığı için kolostomisi olan birey barsak hareketlerini ve dıģkı boģaltımını kontrol edemez. Kolostomiler genellikle kalın barsak üzerindeki yerlerine göre; çıkan (assendan) kolostomi, yatay (transvers) kolostomi, inen (dessendan) kolostomi ve sigmoid kolostomi olarak isimlendirilirler (Şekil 3 A, B, C, D). Kolostomiler cerrahi teknik ve ağızlaģtırma Ģekillerine göre de sınıflandırılabilirler. Örneğin uç (end) kolostomi, loop kolostomi, Hartman prosedürü ya da çifte namlusu (double barrel) kolostomi gibi (Şekil 4 A, B). Stomanın açıldığı yere göre dıģkının kıvamı değiģmektedir. Stoma anüsten ne kadar uzakta ise dıģkı o derece suludur. Buna göre, kolostomi çıkan barsakta ve yatay barsakta ise dıģkı daha sıvı halde, inen barsakta ve sigmoid kolonda ise dıģkı katı halde olur. Kalın barsakta gaz oluģumu daha fazla olduğu için kolostomisi olan bireylerin filtreli torba kullanmaları gerekir. ĠLEOSTOMĠ

7 Ġleostomi; ince barsağın son bölümünün karın duvarına ağızlaştırılmasıdır (Şekil 5 A, B ). Ġleostomi genellikle karnın sağ alt tarafına açılır. DeğiĢik nedenlerle kalın barsak ve rektumun ameliyatla tamamen alındığı ya da devre dıģı bırakıldığı durumlarda ileostomi açılır. Ġleostomiler geçici veya kalıcı olabilir. Kolostomide olduğu gibi ilostomide de dıģkı çıkıģı kontrol edilemez. İlostomide dışkı sıvı halde, yakıcı nitelikte ve fazla miktardadır. Ġleostomide uygun bakım yapılmazsa, yakıcı olan dıģkının stoma çevresindeki deriyi tahriģ etme riski yüksektir. KOLOSTOMĠ VE ĠLEOSTOMĠLĠ BĠREYLERĠN KARġILAġABĠLECEKLERĠ SORUNLAR VE ÇÖZÜMÜNE YÖNELĠK ÖNERĠLER Stomalı bireyler fizyolojik, sosyal ve psikolojik olmak üzere pek çok problemle karşılaşabilmektedir. Fizyolojik sorunlar arasında gaz ve koku oluģumu, dıģkı sızıntısı, deri problemleri, yorgunluk, iģtahsızlık, hazımsızlık, bulantı, ishal, kabızlık, ağrı yer almaktadır. Bunların içinde hastalar en fazla koku ve dıģkı sızıntısından rahatsızlık duymaktadır. Stomalı birey, gaz ve koku çıkması nedeniyle kendini toplumdan kısıtlama ve soyutlama eğilimindedir. Birçok hasta ameliyat öncesi yaptıkları sosyal aktiviteleri ameliyat sonrası yapmaktan vazgeçmiģlerdir. Bireylerin aile iliģkileri de etkilenmektedir. Ayrıca bireylerin iģ yaģantısı da olumsuz etkilenmekte ve ameliyat sonrası iģi bırakma, çalıģma saatlerini azaltma, iģ veriminde azalma ve iģ değiģtirme görülmektedir. Stomalı bireylerde fizyolojik ve sosyal sorunların yanı sıra psikolojik sorunlar da görülmektedir. Bunların arasında beden imgesinde değiģme, depresyon, cinsel sorunlar vb. yer almaktadır. Ameliyat sonrasında hastaların stomaya uyumu uzun zaman alabilmektedir. Stomalı hasta kendini normal bir kiģi olarak kabul etmeyebilir, iģe yaramadığını ve artık normal bir yaģam sürdüremeyeceğini düģünebilir. Beden imgesinin değiģmesi ile birlikte hasta, vücudunda olan değiģikliği kabullenmez ve stomasını görmek istemez. Stomasının sızıntı ve kokuya neden olacağı korkusuyla insanlardan uzak durur, içe kapanır ve yalnız kalmak isteyebilir. Oysa stomalı bireylerin karşılaştıkları bu sorunlar uygun bakım ile önemli ölçüde azaltılabilmekte ve hatta zamanla tamamen önlenebilmektedir. DERĠ BAKIMI

8 DıĢkıda bulunan bazı kimyasal maddeler nedeniyle stomalı bireylerde bazı deri problemleri olabilir. Bu problemler; derinin tahriş olması, kullanılan torbalara bağlı alerjik reaksiyonlar, egzama gibi deri hastalıklarıdır. Bu durumlarda, ilk belirtiler genellikle kızarıklık ve isilik gibi kabartılardır. Uygun deri bakımı ile deri problemleri önlenebilir. Deri problemlerini önlemek için aģağıda belirtilen uygulamaları yapınız. Stoma çevresindeki derinin bakımını ılık su ve yumuģak bir kağıt mendil veya gazlı bezle yapınız. Torbayı çıkardıktan sonra stoma ve çevresini siliniz. Stoma ve çevresini sildikten sonra iyice kurulayınız. Bunlara rağmen deri problemleri geliģirse veya mevcut problemler gerilemezse, bir stomaterapi ünitesine baģvurmanız ve size önerilen yara örtüsü, merhem, losyon ve pudralar gibi ilaç ya da malzemeleri kullanmanız gerekebilir. Ayrıca iki parçalı torbaların kullanılması deri problemlerini azaltabilir. Çünkü, vücuda yapıģtırılan parça (adaptör), tek parçalı torbalarda olduğu gibi, hem torba değiģtirildiğinde deriden çıkarılmayacağı için derinin tahriģini önler, hem de derinin dıģkı veya idrarla temasını önler. YEME ĠÇME Stomalı bireyler istedikleri her Ģeyi yiyebilirler. Ancak beslenmenin iyi dengelenmiģ olması gerekmektedir. AĢırı kilo alma, yetersiz beslenme, gaz, koku problemleri ile karģılaģmamak için beslenmede göz önüne alınması gereken bazı noktalar aģağıda belirtilmiģtir: Size herhangi bir rahatsızlık vermeyen yiyecekleri zamanla öğreneceksiniz. Kendinize iyi gelmeyen yiyecekleri not ediniz ve doktorunuz veya Stomaterapi Ünitesi çalıģanları ile görüģerek bu yiyecekleri azaltınız, diyetinizden çıkartınız veya bunların yerine size önerilen besinleri alınız. Kilo değiģimleri stomanın çapını ve birtakım komplikasyonların geliģmesini etkileyeceğinden (stoma çapının büyümesi, stomanın içe kaçması, stoma çevresinde fıtıklaģmalar gibi) kilonuzu dengede tutmaya çalıģınız.

9 ġimdiye kadar hiç yemediğiniz bir yiyeceği deneyeceksiniz bu yiyecekten az miktarda ve yanında baģka bir Ģey almadan deneyip sonucunu görünüz. Eğer yiyecek size dokunuyorsa, bir süre sonra aynı yiyeceği tekrar deneyin. Eğer tekrar rahatsız olduysanız, bu yiyeceği yemeyiniz. Gaz ve koku oluģumunu azaltmaya yönelik olarak Stomaterapi Ünitesi nde size verilen diyet listesini uygulayınız. Kolostomide; Daha önce yediğiniz her Ģeyi yiyebilirsiniz. Fakat, herkes gibi kabız veya ishal olabileceğinizi unutmayınız. Yetersiz ve uygun olmayan diyet, yetersiz sıvı alımı, hareketsizlik ve bazı ilaçlar kabızlığa neden olabilir. Kabızlığı önlemek için; Düzenli olarak yemek yiyiniz. Yediğiniz sebze ve meyve miktarını artırınız. Hafif egzersizler yapınız. Kepekli yiyecekler de kabızlığı önlemede yardımcı olur. İleostomide; Özel bir diyete ihtiyacınız yoktur. Ancak Ģu durumları göz önünde tutmakta fayda vardır: Ġleostomili hastalar daha çok suya ve tuza ihtiyaç duyarlar. Çünkü ileostomi yoluyla normalden fazla miktarda tuz ve su kaybedilir. Bazı lifli gıdaların fazla alımı ishale neden olabilir. Bu gıdalar; lahana, taze fasulye, portakal, marul, patlamıģ mısır, kereviz, ananas gibi gıdalardır. Lifli gıdaları yerken iyice çiğneyiniz. Bu sindirime yardımcı olur. Günde en az 2 litre su içiniz. KOKU Stomalı bireylerin çoğu, stomalarından hoģ olmayan kokunun çıkacağı endiģesini taģırlar. Günümüz teknolojisinde üretilen torbalar gaz ve koku sorununu önemli ölçüde çözmektedir. Eğer kullandığınız torbayı iyi yerleģtirdiyseniz koku normalde dıģarı çıkmaz, sadece torbayı değiģtirirken dıģarı

10 çıkar. Filtreli torba kullanımı ve filtrelerin size önerilen sürede (genellikle 12 saatte bir) değiģtirilmesi de koku çıkıģını engellemektedir. Beslenmeniz de koku oluģumunu etkilemektedir. Koku oluşumunu artırdığı belirtilen bazı yiyecekler Ģunlardır: Balık, yumurta, soğan, sarımsak, yeģil sebzeler, salatalık, peynir, lahana, karnabahar, kuru baklagiller. Kokuyu baskılayabilecek bazı yiyecekler ise yoğurt, yayık ayranı ve nane Ģekeridir. GAZ ÇIKARMA Besinlerin sindirimi esnasında gaz meydana gelir. Stomalı bireyler gaz çıkıģını kontrol edemezler. Çünkü stomada anüste bulunan büzücü kaslar (sfinkter) bulunmaz. Fazla gaz oluģumunu engellemek için: Düzenli olarak yemek yiyiniz. Yiyecekleri iyice çiğneyiniz. Yemek yerken konuģmayınız. Asitli içeceklerden kaçınınız (kola, soda, bira, portakal suyu). Gaz yapan yiyeceklerden kaçınınız (karnıbahar, mısır, salatalık, bezelye, nohut, fasulye, lahana, ıspanak). ĠSHAL Ġshalde öncelikle nedeni bulmak önemlidir. Bazı yiyecekler, bazı ilaçlar (örneğin antibiyotikler), iyi yıkanmamıģ sebze ve meyve, temiz olmayan suyun içilmesi herkeste olabileceği gibi stomalı hastada da ishale neden olabilir. Ġshal olduğunuzda doktorunuza baģvurunuz. Bol su içiniz. BaĢka bir probleminiz yoksa tuz alımını artırınız. Ġshal süresince dıģkıyı sıvılaģtıran yiyecek ve içecekleri tüketmeyiniz (üzüm, üzüm suyu, yeģil fasulye, bezelye, erik, baharatlı yiyecekler, bira, alkollü içecekler, taze meyveler ve çikolata). Ġshal süresince dıģkıyı katılaģtırabilen besinleri tüketiniz (muz, Ģeftali, elma, peynir, yoğurt, pirinç lapası, Ģehriye, patates püresi).

11 yapmayınız Kolostomi irrigasyonu yapıyorsanız ishaliniz geçene kadar irrigasyon BANYO YAPMA VE GĠYĠNME Stoma torbanız takılı iken ya da torbanızı çıkartarak banyo yapabilirsiniz. Kolostomi torbaları suya karģı dayanıklı olup suda bile yapıģık olarak kalabilmektedir. Normal günlük kıyafetlerinizi giyebilirsiniz. Normalden büyük beden giymenize gerek yoktur. Çünkü stoma torbaları yapılarından dolayı vücudunuza uyum sağlar ve giysilerin üzerinden ĢiĢkinlik yapmaz. Denize girerken erkeklerin Ģort tipi mayo, kadınların ise tek parçalı desenli mayoları tercih etmeleri ve torba yerine stoma kepi takmaları önerilmektedir. DĠNLENME VE SPORTĠF FAALĠYETLER Kolostomi ve ileostomi spor yapmanıza engel bir durum değildir. Ameliyata neden olan hastalık ve geçirilen ameliyattan dolayı genel bir halsizlik hissetmeniz normaldir. Ameliyattan sonra birkaç hafta içinde hastalanmadan önce yapabildiğiniz tüm fiziksel aktiviteyi yapabilirsiniz. Boks, güreģ, ağırlık kaldırma gibi sert spor aktiviteleri uygun olmayabilir. Öneriler; Tenis, basketbol, voleybol, golf, futbol oynayabilir, su kayağı yapabilirsiniz. Spora baģlamadan ve özellikle yüzmeden önce torbanızı boģaltınız. Spor yaparken Ģekilli mayo veya Ģort giyiniz. Banyo ve sauna gibi sıcak yerlerde torba yapıģkanı gevģeyebilir, önlem olarak yedek torba alınız. ĠġE DÖNME VE SOSYAL YAġAM Ameliyattan 6-8 hafta sonra çalıģma hayatına baģlayabilirsiniz. Günün büyük bir bölümünün iģyerinde geçirildiğiniz düģünüldüğünde, iģyerinin tuvaletinde stoma temizliğinde kullanılan bazı malzemeleri bulundurmanız (örneğin tuvalet kağıdı, sabun, ağzı kapaklı çöp kutusu gibi ) size stoma bakımında rahatlık sağlar. Sağlığınıza kavuşur kavuşmaz daha önceki sosyal yaşantınıza dönebilirsiniz (arkadaģ-akraba ziyaretleri, davetlerde bulunma, sinemaya gitme vb.). Koku ve/veya gaz çıkarma korkusuyla sosyal yaģantınızı sınırlamayınız. Eğer

12 stomanıza özenle bakıp, uygun malzemeler kullanırsanız, bu tür problemlerle karģılaģmanız en aza inecektir. Sizi seven ve önem veren arkadaģ ve akrabalarınızla aynı ortamı paylaģmak sadece sosyal yönden değil, ruhsal yönden de kendinizi iyi hissetmenizi sağlayacaktır. TATĠLE ÇIKMA Seyahat etme konusunda herhangi bir kısıtlama yoktur. İyileştiğiniz, stomanızın bakımını yapabildiğiniz sürece istediğiniz yere, istediğiniz araçla gidebilirsiniz. Uçakla yolculuk ettiğiniz zaman kabin basıncı dolayısıyla daha çok gaz oluşabilir. Tatile çıkarken Ģu noktaları göz önünde tutmalısınız: taģıyınız. Yolculuğa çıkmadan önce torbanızı boģaltınız. Yolculuk boyunca gazlı/asitli içecek içmeyiniz. Stoma malzemelerini, yanınızda bulunduracağınız bir el çantasında Yanınızda yeteri kadar malzeme bulundurmaya özen gösteriniz. Gittiğiniz yerde malzeme bulamayabilirsiniz. Eğer varsa, tatile gittiğiniz yerde malzemeleri temin edebileceğiniz adresleri öğreniniz. Gideceğiniz yer sıcak bir iklime sahipse, bol su içmeye özen gösteriniz. Sakıncası yoksa tuz alımını artırınız. Ġshal olma ihtimaline karģı doktorunuz ile konuģunuz. Gittiğiniz yerde çeģme suyu içmeyiniz. ġiģe suyu kullanınız. Hatta stomanızı temizlerken bile ĢiĢe suyu kullanınız. Ġyi yıkanmamıģ veya açıkta satılan yiyecekleri yemeyiniz. CĠNSEL YAġAM Stoma normal cinsel hayatınızı sürdürmeye engel olmaz. Ancak cinsel yaģantınızın normale dönmesi için biraz zamana ihtiyacınız vardır. Çok acele etmeyiniz ve kendinize zaman tanıyınız. Ostomi ameliyatı her iki eģi de etkileyeceğinden anlayıģ ve iletiģimin en önemli unsur olduğunu unutmayınız. Daha rahat bir cinsel yaģam için aģağıdaki önerileri dikkate alınız; Torbanın görüntüsünden rahatsızlık duyuyorsanız torba kılıfları veya bazı iç çamaģırları ile torbayı örtebilirsiniz.

13 Cinsel iliģkiden önce torbanızı boģaltınız. ĠliĢki sırasında stoma kepi takmayı tercih ediniz. Ancak bazı tip ameliyatlar sonucunda sinirlerde herhangi bir hasar oluģmuģsa, çeģitli problemlerle karģılaģabilirsiniz. Bunlar; kadınlarda cinsel iliģki sırasında ağrı, cinsel organın iç yüzeyinde sertleģme ve organın daralması, erkeklerde sertleģmede zorluk (impotans) gibi durumlardır. Böyle bir durumla karģılaģtığınızda doktorunuza baģvurunuz. Unutmayınız ki kolostomi hayatınızı kurtarmak amacıyla yapılan bir uygulamadır. HAMĠLELĠK Stomalı kadınlar, eğer isterlerse ve başkaca nedenlerle tıbbi bir sakınca yoksa hamile kalabilirler. Ancak büyüyen karın dolayısıyla stomanın geniģliği artabilir, ayrıca stomayı görmek zorlaģabilir. Böyle bir durumda stomayı görmek için ayna kullanabilir veya birinden yardım alabilirsiniz. Stomalı bir kadının emzirmemesi için de hiçbir neden yoktur. Bebeği emzirmeden önce stoma torbasının boģaltılması, bebeğin torba üzerine yaratacağı basınçla sızıntı olma olasılığını azaltmaktadır. Stomalı kadınlar gebelikten korunmak için doğum kontrol hapı kullanabilirler. Ancak ileostomisi olan bireylerde bu hapın emilemeden dışkı ile atılacağı düşünüldüğünden başka yöntemler kullanılması önerilir. Stomalı bir erkeğin baba olmasında da hiçbir sakınca yoktur. ĠLAÇ KULLANIMI Toplumdaki diğer bireyler gibi stomalı bireyin de çeģitli nedenlerden dolayı ilaç kullanması gerekebilir. Ancak doktor önerisi olmadan hiçbir ilaç kullanmayınız. Herhangi bir nedenle size ilaç başlandığında doktorunuza stomanız olduğunu hatırlatınız. Kullandığınız ilaçların özelliklerini iyice öğreniniz. Bazı ilaçlar kabızlığa (örneğin allerji için kullanılan ilaçlar), bazıları ise ishale (örneğin antibiyotikler) neden olabilir. Aldığınız bazı ilaçlar ise stomanızdan gelen dıģkınızın rengini değiģtirebilir. Örneğin antibiyotikler dıģkının rengini yeģil/gri, demir ilaçları ise siyah yapabilir. ĠLEOSTOMĠLĠ VE KOLOSTOMĠLĠ HASTALARDA GELĠġEBĠLECEK KOMPLĠKASYONLAR

14 Cerrahi tekniklerde ilerlemeler, geliģtirilen stoma bakım malzemeleri ve stoma bakımının/eğitiminin profesyoneller tarafından yapılmasının doğal sonucu olarak son yıllarda stoma komplikasyonları önemli ölçüde azalmıģtır. Bu olumlu geliģmelere karģın, stomalı bireyler bazı komplikasyonlarla karģılaģabilir. Bazıları çok basit uygulamalarla ortadan kaldırılabilen bu komplikasyonları erken dönemde fark etme oldukça önemlidir. Bu nedenle aģağıda belirtilen komplikasyonlardan herhangi biriyle karģılaģılması durumunda Stomaterapi Ünitesine ya da hekime baģvurulması gerekir. Metabolik komplikasyonlar, Deri problemleri, Stoma iskemisi ve nekrozu, Stoma retraksiyon, Parastomal infeksiyon, Kanama, Stomal stenoz, Stomal fistül, Barsak tıkanması, Stoma prolapsusu, Parastomal herni. Stoma komplikasyonlarının çoğu stoma yerinin iyi seçilmesi, stomanın çapının uygun olması ve infeksiyon kontrolü ile önemli ölçüde azaltılabilir. METABOLĠK KOMPLĠKASYONLAR: Metabolik komplikasyonlar ileostomilerde ön plana çıkmaktadır. Eğer ince barsakta herhangi bir problem yoksa ve fazla rezeksiyon yapılmadı ise ileostomiden baģlangıçta günde 1-2 litre sıvı çıkıģı olur. Bu miktar giderek azalır ve mililitreye kadar düģer. Ayrıca ileostomilerde günde 60 meq sodyum ve bir miktar potasyum kaybı da söz konusudur. Bu nedenle önlem alınmayan hastalarda hızlı bir dehidratasyon (su ve tuz eksikliği) tablosu geliģir. Kronik dehidratasyon ve sodyum kaybı sonucu üriner sistem taģları oluģabilir. Metabolik komplikasyonları önlemek için; su ve tuz alımı artırılmalı, yeterli ve dengeli

15 beslenmeye özen gösterilmeli, ishalden, aģırı sıcak ortamlarda bulunmaktan ve yoğun egzersizden kaçınılmalıdır. DERĠ PROBLEMLERĠ: Deri problemleri stomalı hastalarda yaygın bir Ģekilde görülmektedir. Stomalı hastaların yaklaģık olarak dörtte üçünün deri problemleri yaģadıkları belirtilmektedir. Deri çevresinde kızarıklık, nemlilik, deri yüzeyinin sıyrılması, döküntü ve renk değiģikliği ile karakterize olan deri problemlerinin tedavisi için stoma bakım hemģiresi, hastanın primer hekimi ve dermatologun iģbirliği gerekir (Şekil 6 A, B, C). Deri problemlerine yol açan baģlıca faktörler; Stoma yerinin uygun seçilmemesi, YanlıĢ stoma tekniği, KiĢide psöriasis, atopik egzama gibi deri hastalıklarının olması, Stoma torbasının uygun yerleģtirilmemesi nedeniyle cilde sızıntı olmasıdır. Deri tahriģini önlemek için; stoma çevresi tekniğine uygun olarak temizlenmeli, stomanın çapına ve tipine uygun torba takılmalı, gerektiğinde yara örtüsü ve koruyucu kremler/ losyonlar kullanılmalıdır (bk. Torbanın Değiştirilmesi). STOMA ĠSKEMĠSĠ VE NEKROZU: Ġskemi ve nekrozun nedeni stomanın açıldığı barsak bölgesinin kan dolaģımının engellenmesidir. Bu problemin geliģmesi durumunda, hastanın yapabileceği bir Ģey yoktur ve hemen ilgili doktora ulaģması gerekir. Zaten, stoma iskemisi genellikle ameliyat sonrası erken dönemde ortaya çıkar. Stoma normalde ağız içi mukozası gibi parlak pembe renklidir. Erken ameliyat sonrası dönemde hastalar stoma nekrozu yönünden risk altındadırlar. Bu nedenle ilk saat içinde stomanın rengindeki değiģim yakından izlenmelidir. Stoma çevresinde bir miktar renk koyulaģması (morarma) çoğu kez önemli değildir. Ancak stoma tümüyle koyu siyah renk aldığında acil giriģim yapılması gerekir. Stoma nekrozu sıklıkla uç stomalarda görülür. Stoma nekrozu vakaların % sinde görülmektedir. BaĢlıca nedenleri; Barsağın iyi mobilize edilmeyiģinden doğan basınç, Ödemli stoma çevresine çok sıkı torba takılması, Gergin dikiģler, Ġnferior mezenterik arterin bağlanmasını takiben stomanın kan akımının azalması,

16 Barsağın dar bir açıklıktan dıģarıya alınması, Stoma segmentinin terminal kesiminin aģırı serbestleģtirilmesidir. Barsağın yeterli çaptaki bir açıklıktan dıģarıya alınması, gergin olmayan dikiģler ve stoma çevresindeki yağlı dokunun aģırı disseksiyonundan kaçınılması stoma nekroz oranını azaltan faktörlerdir. Tedavisinde eğer iskemi venöz kaynaklı ise genellikle nekroza dönüģmeden kendiliğinden düzelebilir. Kendiliğinden düzelmeyen durumlarda ve arteriyel kaynaklı iskemi / nekrozlarda cerrahi revizyon gerekir. STOMA RETRAKSĠYONU: Stoma retraksiyonu, stomanın geriye, karına doğru kaçmasıdır. Özellikle kolostominin erken dönemdeki komplikasyonlarının en önemlilerindendir (Şekil 7). Görülme olasılığı % 1-8 arasındadır. Her türlü stomadan sonra oluģabilse de en sık görüldüğü vakalar transvers kolon stomaları ve terminal sigmoidostomilerdir. Stomanın tümüyle karın içine kaçması acil cerrahi giriģim gerektirir. Nedenleri; Kolonun yetersiz mobilizasyonu sonucu stoma üzerindeki sürekli gerilme, Ameliyattan önce uygulanan radyoterapinin mezenterde oluģturduğu kısalma, Loop kolostomilerde barsağı dıģarıda tutan baget veya silikon çubuğun çok erken alınması, Stoma fiksasyonunun iyi olmaması, Ameliyattan sonra kilo alma. Ameliyattan sonra risk altındaki hastaların yakın takibi ve uygun bir diyetle aģırı kilo alımının önlenmesi retraksiyonu önleyici uygulamalardır. PARASTOMAL ĠNFEKSĠYON: Stoma çevresindeki iltihaplanma anlamına gelen parastomal infeksiyon ameliyat sonrası erken dönemde görülen komplikasyonlardan biridir (Şekil 6 C).. Stoma çevresindeki iltihap, barsağın deriden ayrıģmasına yol açar. Uygun cerrahi teknikle dıģkının stoma çevresine bulaģmasının önlenmesi infeksiyon oranını azaltır. Parastomal infeksiyona yol açan nedenler Ģunlardır; Barsak içeriğinin parastomal alana bulaģması, Ġskemi, Retraksiyon,

17 Stomanın insizyona çok yakın açılması, Peristomal hematom, Parastomal infeksiyonun tedavisi konservatiftir. Günde birkaç kez pansuman yapılması, nekrotik dokuların temizlenmesi ve barsağın etrafına antiseptikli gaz bezlerinin sarılması ile infeksiyon tedavi edilir. Ġnfeksiyon iyileģtikten sonra stenoz ve retraksiyon oluģmaması için gerekli önlemler alınır. Uygun olan vakalarda mukoza ve deri tek tek dikiģlerle yeniden karģı karģıya getirilmelidir. KANAMA: Stomanın temizlenmesi sırasında bir miktar kanama normaldir, ancak aģırı kanama kontrol altına alınması gereken bir durumdur. Erken ameliyat sonrası dönemde kanama, cerrahi sırasında kanama kontrolünün iyi yapılmamasından kaynaklanır. Bu nedenle hastanın özellikle erken ameliyat sonrası dönemde kanama yönünden izlenmesi son derece önemlidir. Kanamanın diğer nedenleri ise; travma; stomayı sert bir Ģekilde temizleme, torbanın çapının dar olması, stomaya iliģkin diğer komplikasyonlar ve granüloma oluģumudur STOMA STENOZU: Stoma darlığı, prolapsus ve herni kadar sık görülen bir komplikasyon değildir. Genellikle ameliyat sonrası geç dönemde görülen bir komplikasyon olup, görülme olasılığı % 6-7 dir. Sıklıkla stomanın iç çapının daralması Ģeklinde görülür. BaĢlıca nedenleri; Stoma kenarlarının yetersiz beslenmesi sonucu geliģen retraksiyon ve çevresel bağ dokusunda artıģ, Stomal açıklığın çok ufak oluģu ve iyi mobilize edilmeyen barsağın retraksiyonu Stoma çevresinde geliģen infeksiyon sonucu oluģan fibröz doku artıģıdır. Stenozların çoğunda gaita yumuģatıcılar, parmakla ya da bujilerle stomanın dilatasyonu ve dıģkının boģalmasının sağlanması gibi konservatif tedavi yöntemleri yeterlidir. Ayrıca lokal anestezi altında plastik onarım, nadiren de stoma yerinin değiģtirilmesi cerrahi tedavi yöntemleri arasındadır. STOMAL FĠSTÜL: Üç tip stomal fistül vardır. Transstomal fistül genellikle ileostomilerde, stoma bakımı sırasındaki travmalarla oluģur. Tedavisi cerrahidir. Peristomal ve visserokütanoz fistüller ise barsağı fasyaya tespit eden dikiģlerle oluģur. Peristomal fistülde bol miktarda barsak salgısı bulunur ve genellikle fistüle yol açan dikiģin alınması ile düzelir. Visserokütanoz fistül ise fasyaya ya da peritona

18 koyulan tespit dikiģin barsak lümenine girecek Ģekilde konulması ya da sonradan barsak lümenine yapıģması ile oluģur. Bu tip fistüllerde fistül ağzında bol miktarda barsak içeriği gelir. Tedavisi cerrahidir. Fistüllü barsak kısmı çıkartılır ve stoma yenilenir. Fistülden gelen akıntı stoma çevresinde dermatite yol açabilir ayrıca ostomi torbasının cilde yapıģmasını engeller. Bu nedenle fistüllerin tedavi edilmesi gerekir. BARSAK TIKANMASI: Stomalı kiģilerde görülen bir diğer komplikasyon da barsak tıkanmasıdır. Barsak tıkanmasına yol açan durumlar; Barsak duvarında oluģan yapıģıklıklar, Tümörün tekrarlaması, DıĢkı sertleģmesi, Parastomal alanda ince barsakların sıkıģmasıdır. Medikal tedavinin yeterli olmadığı durumda cerrahi tedavi uygulanır. STOMA PROLAPSUSU: Prolapsus, barsağın stoma yoluyla dıģarı doğru aģırı derecede sarkmasıdır. Genellikle ameliyattan aylarca sonra ortaya çıkar ve görülme olasılığı % 5-14 arasındadır. Stoma komplikasyonlarının %35 ini herni ve prolapsus oluģturmaktadır. Prolapsus ileostomide nadir görülen bir komplikasyondur, kolostomide özellikle loop kolostomide sık görülür. Nedenleri arasında; Stomanın geniģ bir açıklıktan yapılması, Stomanın karın duvarına iyi sabitlenmemesi, Bebeklerde zayıf karın fasyası, Karın içi basıncın arttığı durumlar (kabızlık, öksürük, ağır kaldırma, zorlayıcı egzersizler) bulunmaktadır. DıĢarıya doğru sarkmıģ bulunan barsak stoma çevresinin kirlenmesine yol açar ve kolayca kanar. Genellikle prolapsus ve herni aynı kiģide birlikte ve asemptomatik olarak bulunur. Tedavide prolapsus küçük ise barsak yerine konur. Barsağı yerine koyma iģlemini size öğretildiği gibi kendinizde kolayca yapabilirsiniz. Eğer stomal prolapsus aģırı derecede büyümüģse, stoma torbasının yapıģtırılmasını engelliyor ve irrigasyon yapmak güçleģiyor ise cerrahi tedavi uygulanır. PARASTOMAL HERNĠ: Parastomal herniler stomanın çevresinde oluģan fıtıklardır (Şekil 8). Parastomal herni önemli bir geç komplikasyondur. Görülme insidansı %1-20 olarak belirtilmektedir. Parastomal herni barsak tıkanıklığı ve strangülayon (barsak düğümlenmesi) riski taģıdığı için önemlidir. Parastomal herni

19 vakalarının çoğu transvers loop kolostomiyi takiben yaģlı kiģilerde görülmektedir. Parastomal herni nedenleri arasında; Fasyadaki açıklığın aģırı geniģ olması, Barsağın rektus kası dıģından dıģarıya alınması, Zayıf karın duvarı, Karın içi basıncın artması (kronik öksürük), Steroid tedavisi, Abdominal insizyondan stoma açılması, Peristomal infeksiyon, ġiģmanlık, Beslenme bozukluğu, Ameliyattan sonra geliģen sepsis. Parastomal herni cerrahi yöntemle tedavi edilir. Özellikle herni geliģme riski yüksek olan hastaların yakından takip edilmesi gerekir. Ayrıca herni geliģimini kolaylaģtırıcı risk faktörlerini azaltıcı önlemler alınmalıdır (üst solunum yolu infeksiyonlarının önlenmesi, kronik öksürüğün tedavisi, öksürürken stoma bölgesinin üzerine ellerin konularak desteklenmesi gibi). TORBANIN DEĞĠġTĠRĠLMESĠ Modern teknolojideki geliģmelere paralel olarak günümüzde çeģitli Ģekillerde torbalar üretilmektedir. Ancak stomanıza göre en uygun torba modelinin kullanımı konusunda Stomaterapi Ünitesi çalışanlarının önerilerini dikkate alınız. İlk olarak kullandığınız ve size tanıdık gelen ürünler, her zaman size en uygunu olmayabilir. Eğer alttan boģaltmasız torba modelini kullanıyorsanız torbanız dolduktan sonra torbayı atıp yerine yeni torbayı takabilirsiniz (Şekil 9). Alttan boģaltılabilir torba kullanıyorsanız torbanın 1/3 ya da yarısına kadar dolduğunda boģaltılması gerekir (Şekil 10). Torba çok dolarsa aģağıya doğru ağılık yapacak ve torbanın deriden ayrılmasına, dolayısıyla barsak içeriğinin sızmasına yol açabilecektir. Alttan boģaltılabilir torbaların alt uç kısmı açıktır ve klemp ile kapatılır. Torba boģaltılacağı zaman klemp çıkartılır, dıģkı tuvalete boģaltılır ve klemp yeniden takılır. Ġki parçalı bir torba kullanıyorsanız (Şekil 11) herhangi bir sorun geliģmediği (sızıntı vb.) taktirde cilde yapıģan adaptör kısmı cildinizde 3-5 gün kadar kalabilir.

20 Torba dolduktan sonra çıkartılır, deriye yapıģtırılan adaptör çıkartılmaz, torba tuvalete boģaltılıp içerisinden su geçirildikten sonra tekrar adaptöre takılır ya da yeni bir torba ile değiģtirilir. Bu torbaları boģaltarak 2-3 gün kullanabilirsiniz. Torba kullanımında en önemli nokta uygun çapta torba kullanımıdır. Kullanacağınız torbanın açıklığı stomaya uygun olmalıdır, açıklık stomadan geniģ ise stoma etrafında sızıntıya ve tahriģe yol açabilir. Bu nedenle stoma çevresi düzenli olarak ölçülmelidir. Stoma ameliyattan sonra ĢiĢtir, ameliyattan sonra 1-2 ay içinde küçülür. Dolayısıyla, baģlangıçta kullanacağınız torbanın delik çapı, ileride kullanacağınız torbanın delik çapından biraz daha büyük olacaktır. Stomanız küçülüp kendi ölçüsüne ulaģtığında, stomanızın çapına tam uyum sağlayan çaptaki torbayı kullanmalısınız. Stoma çevresini torbaların paketinden çıkan özel diyagram (yuvarlak, üzerinde rakamlar olan ölçek) ile ölçebilirsiniz (Şekil 12). Uygun olan ölçü, torbanın kenarı ile stoma çevresi arasında 2-3 mm lik bir boģluk olmasıdır. İleostomilerde derinin daha iyi korunması gerektiğinden torba çapının ileostomiye mümkün olduğunca yakın olması tercih edilmelidir. Ameliyattan sonraki ilk günlerden sonra kolostomi bakımını ve torba değiģtirme iģlemini kendinizin öğrenmesi ve yapması en uygundur. Bu iģlem son derece basit olup, pratiklik kazandıkça torbanın değiģtirmesi/ boģaltılmasını çok kısa bir süre içerisinde gerçekleģtirebilirsiniz. TORBAYI DEĞĠġTĠRME BASAMAKLARI Öncelikle size özel, rahat edebileceğiniz ılık bir ortam sağlayınız. 1. Ġhtiyacınız olan tüm malzemeleri kolayca ulaģabileceğiniz bir Ģekilde uygun bir yere yerleģtiriniz 2-3 parça yumuģak bez veya tuvalet kağıdı ya da kağıt mendil ılık su kirli torbayı koyacağınız bir poģet veya gazete kağıdı yeni stoma torbası (stomanızın çapına uygun, eğri uçlu özel bir makasla kenarları düzgün bir Ģekilde kesilmiģ olarak), boģaltılabilir torba için klips.

21 2. Torbanız boģaltılabilir torba ise ve sadece boģaltacaksanız, tuvalete veya bu iģ için ayırdığınız kaba boģaltınız. 3. Tek parçalı torba kullanıyorsanız; kirli torbayı yukarıdan aģağı doğru yavaģça çıkarın. Torbayı çıkarırken diğer elinizle derinin etrafına hafice bastırın ki torba yırtılmasın (Şekil 13 ). 4. Çıkardığınız torbayı poģet ya da gazete kağıdına koyun. 5. Stoma çevresini ılık suyla ıslattığınız bez parçası ile siliniz (Şekil 14 ). 6. Stoma çevresini iyice kurulayınız Stoma çevresinin kuru olması torbanın / adaptörün cilde daha kolay yapıģmasını sağlar (Şekil 15). 7. Yeni torbanın yapıģkan kısmındaki kağıdı çıkarın ve ortadaki delik stomayı içine alacak Ģekilde yerleģtirin. Elinizle yarım dakika bastırın. Elinizin ısısıyla yapıģkan kısım vücudunuza daha iyi yapıģır (Şekil 16). 8. Ġki parçalı torba kullanıyorsanız cilde yapıģan adaptör kısmı herhangi bir sorununuz olmadığı taktirde 3-5 gün kadar cildinizde kalabilir (Şekil 17). Adaptöre yerleģtirdiğiniz torba alttan boģaltılabilir bir torba değilse torba ile adaptörün birleģim yerindeki klipsi açıp torbayı adaptörden ayırın ve adaptöre yeni bir torba takın. Eğer adaptörü de değiģtirmek istiyorsanız, öncelikle torbayla bağlantısını çözmeden adaptörü deriden ayırın. Eğer adaptörü deride ayırmakta zorlanıyorsanız adaptörün çevresini ılık su ile ıslatarak daha kolay ayrılmasını sağlayabilirsiniz. 9. 4,5,6. basamakları aynen uygulayın 10. Stomanıza uygun ölçüde kestiğiniz adaptörün yapıģkan kısmındaki kağıdı çıkarın ve ortadaki delik stomayı içine alacak Ģekilde yerleģtirin. Elinizle yarım dakika bastırın. Elinizin ısısıyla yapıģkan kısım vücudunuza daha iyi yapıģır. 11. Adaptörünüzün numarasına uygun stoma torbasını bir noktadan baģlayarak dairevi hareketlerle adaptöre yerleģtirin. Torbayı yerleģtirdikten sonra eğer varsa adaptörün üzerinde bulunan kilidi kapatınız. 12. Torbayı kendinize doğru hafifçe çekerek adaptöre iyice yerleģip yerleģmediğini kontrol ediniz.

22 KOLOSTOMĠ ĠRRĠGASYONU Kolostomi irrigasyonu, stoma aracılığı ile kalın barsak içerisine belli miktarda sıvı verilerek barsak içeriğinin (gaz, dıģkı, bakteri vb) boģaltılması iģlemidir. Kolostomi irrigasyonu ile barsak hareketlerini düzenlenir, böylece irrigasyonlar arası gaz, dıģkı çıkıģı önlenir ve kontrollü dıģkı çıkıģı sağlanır. Kolostomi irrigasyonu barsağın boģalmasını sağlamak için kullanılan mekanik bir yöntemdir. Ġrrigasyon iģleminde 24, 48 ya da 72 saatte bir ostomi aracılığı ile barsak içerisine belli miktarda sıvı verilir. Barsak içerisine verilen sıvının oluģturacağı mekanik basınç etkisiyle barsakta peristaltik hareket oluģur ve barsak boģalır. Kolostomi irrigasyonu kalıcı kolostomisi olan hastaların sürekli torba kullanmaya alternatif olarak uygulayabilecekleri bir yöntemdir. Bu yöntem özellikle ameliyat öncesi hayat tarzlarını devam ettirmek isteyen, sportif ve diğer sosyal aktivitelerinde bir değiģiklik yapmak istemeyen hastalar için önemli bir seçenektir. Kolostomi irrigasyonu ile hastada deri problemlerinin geliģmesi önlenir. Ayrıca irrigasyon yöntemi ile barsak boģalımının sağlanması sürekli torba kullanımına göre maliyet avantajlıdır. Kolostomi irrgasyonu ciddi fiziksel ve zihinsel sınırlamaları olmayan, irrigasyon tekniğini öğrenebilen, iyi beslenme alıģkanlığı olan, ameliyat öncesi dönemde düzenli barsak alıģkanlığı olan (ishal ve kabızlık problemi olmayan), inen kolon ve sigmoid kolona stoma açılan hastalara uygulanmaktadır. Ġrrigasyon yapılmaması gereken durumlar ise, ishal, radyasyon enteriti ve stoma çevresi fıtıklarıdır. Ayrıca kemoterapi ve radyoterapi alan hastalarda bu tedavilerin bir sonucu olarak sıvı dıģkı çıkıģı olabileceğinden irrigasyon bu tedaviler esnasında da uygulanmamaktadır. Ameliyattan sonra 6-8. haftada hastanın beslenme ve barsak alıģkanlığı normale döndüğünde kolostomi irrigasyonuna baģlanmalıdır. Kolostomi irrigasyonunu uygulayan hastaların kabızlıktan korunmak için diyet önerilerine dikkat etmeleri son derece önemlidir. KOLOSTOMĠ ĠRRĠGASYONU BASAMAKLARI Barsak alıģkanlığı kazandırmak amacıyla uyguladığınız kolostomi irrigasyonu yaklaģık olarak 15 dakika ile 30 dakika arasında bir zaman almaktadır. Başlangıçta kişiye karmaşık ve zaman alıcı olarak gelen bu işlem bir süre sonra çok daha

23 kısa sürede ve pratik bir şekilde yapılabilmektedir. Kolostomi irrigasyonunda istenilen sonucu elde edebilmek sizin istekliliğinize, öğrenme çabanıza, sabrınıza bağlıdır. Ġrrigasyon iģlemini her gün aynı saatte (sabahleyin kahvaltıdan sonra) yapmanız da irrigasyonda baģarılı olmanızda son derece önemlidir. Ġrrigasyon iģlemini baģlangıçta 24 saatte bir yapmanız gerekir, Stomaterapi Ünitesi çalıģanlarının önerileri doğrultusunda daha sonra bu süre saatte bire de çıkarılabilir. Kolostomi irrigasyonun basamakları aģağıdaki gibidir: Öncelikle size özel, rahat edebileceğiniz ılık bir ortam sağlayınız. Ġhtiyacınız olan tüm malzemeleri kolayca ulaģabileceğiniz bir Ģekilde uygun bir yere yerleģtiriniz irrigasyon seti (Şekil 18 ), 37 0 C su, yedek çamaģır, yeni stoma torbası, kep, bant, tıpa. 1. Ġrrigasyon setinizi stomaterapi ünitesinde size gösterdiği Ģekilde hazırlayıp konik ucu sete takınız. 2. Su torbasını yaklaģık olarak ml musluk suyu ile doldurunuz suyun ısısı 37 0 C civarında olmalı ve bu ısıyı aģmamalıdır. Suyun ısısını su torbasının üzerinde bulunan termometre aracılığı ile ölçebilirsiniz (Şekil 19 A, B ). 3. Su torbasını tuvalet ya da banyoda görülebilen bir yere asınız (Şekil 20 ). 4. Ġrrigasyon setinin havasını çıkarınız. 5. Setin konik ucunu suda çözünebilen kayganlaģtırıcı ile yağlayınız (Şekil 21) 6. Alafranga tuvalete veya bir sandalyeye oturunuz. Eğer alafranga tuvalet kullanmıyorsanız bu iģ için kullanacağınız çöp kovasına ihtiyacınız olacaktır. Çöp kovasını bacaklarınızın arasına yerleģtiriniz. 7. Kolostomi torbanızı çıkarınız.

24 8. Ġrrigasyon setinin torbasını stomanızın üzerine takınız. Bu torbalar yapıģkanlı olduğu gibi bir kemer aracılığı ile takılan çeģitleri de vardır (Şekil 22 ). Torbanın ucunu tuvalete/çöp kovasına iki bacağınız arasından sarkıtınız. 9. Konik ucu nazikçe stomadan içeri sokunuz, ucu stoma içinde verilen sıvının dıģarı kaçmasını önleyecek derecede sıkı tutunuz (Şekil 23 A, B). 10. Ġrrigasyon setinin manifoldunu açarak kalın barsak içine suyu yavaģ yavaģ veriniz. Kalın barsak içine suyu verme iģlemi yaklaģık olarak 5 dakika alacaktır. Eğer kramp tarzında karın ağrısı, baģ dönmesi oluģursa sıvı vermeyi durdurunuz, suyun ısısını kontrol ediniz ve rahatladıktan sonra iģleme devam ediniz (ġekil) 11. Su tamamen içeri verildikten sonra birkaç dakika konik ucu yerinde tutup daha sonra çıkarınız ve yaklaģık 15 dakika kadar dıģkının boģalmasını bekleyiniz (Şekil 24). Bu iģlemden sonra irrigasyon torbasının alt ve üst uçlarını klempleyip banyo ya da tuvaleti terk edebilirsiniz. YaklaĢık olarak 45 dakika sonra irrigasyon torbasını çıkarabilir, kep, bant ya da tıkacınızı takıp günlük aktivitelerinize dönebilirsiniz (Şekil 25). Bir süre sonra barsak hareketleriniz düzene girecektir ve kaç dakikada tam boģalım sağlandığını öğrenmiģ olacaksınız. Dolaysıyla boģalma için 45 dakika beklemenize gerek kalmayacak bu süreyi ihtiyacınıza göre kendiniz ayarlayabileceksiniz. STOMATERAPĠ ÜNĠTESĠ VE STOMA BAKIM HEMġĠRELĠĞĠ Enterostomal terapi, hemşirelik bakımının özelleştiği alanlardan biridir. HemĢireler için önemli bir uzmanlık alanı olan stoma bakımı; baģta Ġngiltere olmak üzere dünyanın pek çok ülkesinde stoma bakım hemģiresi, enterostomal terapist, enterostomal terapi hemģiresi veya kolorektal cerrahi hemģiresi adı altında çalıģan özelleģmiģ klinik hemģireleri tarafından yürütülmektedir. Günümüzde stoma bakım hemģiresi olabilmek için World Counsil of Enterostomal Therapists (WECT-Dünya Enterostomal Terapistler Derneği) tarafından kabul edilen okullardan birinde 360 saatlik, genellikle 8-9 hafta süren eğitimi tamamlamıģ olmak gerekmektedir. Dünya Enterostomal Terapistler Derneği' ne göre stoma bakım hemģiresinin iki temel sorumluluğundan biri; özel gereksinimleri olan bireylere uzmanlaģmıģ hemģirelik bakımı sunma, diğeri ise bilgi ve becerilerini meslektaģları ile paylaģmaktır. Kraliyet

25 HemĢirelik Okulu'nun (Royal College of Nursing) standart geliģtirmeye iliģkin çalıģmaları sonucunda stoma bakım standartları geliģtirilmiģtir. Bu standartlar doğrultusunda stoma bakım hemģiresinin rolleri de belirlenmiģtir. Bu roller Ģunlardır; 1. Bakım verici rolü; veri toplama, hastayı bilgilendirme, hastaya danıģmanlık yapma, stoma yerinin tayini, cilt bakımı, komplikasyonların önlenmesi ve erken tanınması. 2. Eğitim rolü; kiģisel geliģimini sağlama, hemģirelik mesleğini geliģtirme ve ekipteki diğer sağlık personelin eğitimi. 3. AraĢtırma rolü; araģtırma yapma ve araģtırma temelli uygulamaları geliģtirerek hemģirelik bakımının kalitesini arttırma. Stoma bakım hemģiresi stomalı bireyler dıģında, doku bütünlüğü bozulmuģ, inkontinans, yara drenajı ve fistül geliģmiģ olan hastalarını bakımını da yapmaktadır. Dünya Enterostomal Terapistler Derneği HemĢirelik Uygulama Kodları Uygulama kodları bireylerin mesleklerine karģı olan sorumluluklarını tanımlayan mesleki standartları oluģturmak için gereklidir. Enterostomal terapist Dünya Enterostomal Terapistler Derneği tarafından saptanan hemģirelik uygulama kodlarına uymakla yükümlüdür. Bu kodlar; Enterostomal terapist; yaģ, cinsiyet, cinsel tercih, ırk, renk, inanç, sosyal ve politik ayrım gözetmeksizin bireylerin ihtiyacı olan bakımı sağlar. Enterostomal terapist; bireylerin inançlarına, değerlerine, kültürüne saygı gösterir. Hastanın haklarını korur ve sadece hastanın bakımı ile ilgili olan bilgileri diğer sağlık personeli ile paylaģır. Enterostomal terapist; ülkesinin hemģirelik etik kodları standartlarına göre uygulama yapar. Enterostomal terapist; enterostomal terapy ve ilgili alanlardaki yeni geliģmeleri takip ederek hem teorik hem de uygulamada yeterliliğini sürdürür.

26 Enterostomal terapist; hemģirelik bakımına iliģkin mesleki standartları her zaman sürdürür ve uygular. Enterostomal terapist; en üst düzeydeki mesleki standartları elde etmek için, aktif olarak mesleki, meslekler arası ve toplumsal çalıģmalara katılır. 'Her bireyin gereksinimlerinin saptanması ve bu gereksinimlerin kendi ülkesinde mevcut olan en iyi araç- gereç ve yöntemlerle karşılanmasını isteme hakkı vardır. Ayrıca her bireyin enterostomal terapi hemşiresi tarafından sunulan kapsamlı ve özelleşmiş bakım alma hakkı vardır'. Dünya Enterostomal Terapistler Derneği'nin sıkı sıkıya bağlı kaldığı bu iki inanç, kliniklerde ve toplumda stomalı hastaların gündeme getirdiği yığınla sorun bizleri bu sorunlara çözüm üretecek özel bir ünite kurmaya yöneltti. Dünyadaki bu geliģmelere rağmen henüz ülkemizde sistemli Ģekilde yürütülen özel dal hemģireliği programları yoktur. Dolaysıyla stomalı hastaların bakımı genellikle hastanın ameliyat edildiği klinikte çalıģan hemģire ve hekimler tarafından yapılmaktadır. Ancak bu kliniklerde genellikle ameliyat öncesi danıģmanlık hizmetlerinin sistemli bir Ģekilde yürütülmediği, ameliyat sonrasında sadece fiziksel bakım yapıldığı, taburculuk eğitimin yeterince yapılmadığı, taburculuk sonrası evde izlemin yapılmadığı ve hastaların kendi sorunlarıyla baģ edebilecek düzeye getirilmediği bir gerçektir. Eğitimin stomalı hastaların rehabilitasyonunda vazgeçilmez bir unsur olduğu görüģünden hareketle 14 eylül 2000 tarihinde Gazi Üniversitesi Hastanesi nde GÜTF Genel Cerrahi AD ve GÜ Hemşirelik Yüksekokulu elemanlarının koordine çalıştıkları Stomaterapi Ünitesi açılmıştır (Şekil 26 A, B). Bu ünite ülkemizde stomalı bireylerin bakımına yönelik hizmetleri sistemli bir şekilde yürüten ilk ünitedir. Böylesi bir ünitenin kurulması stoma bakım hemģireliği kavramını yerleģtirilmesi ve stomalı hastaların yaģam kalitelerinin arttırılması adına önemli bir adımdır. Stomaterapi Ünitesinde ileostomi ve kolostomi açılan hasta ve hasta ailesine ameliyat öncesi dönemden baģlayarak eğitim, danıģmanlık ve bakım hizmeti verilmektedir. Bu ünitede verilen hizmetin amacı; hastaların hastanede kalıģ süresini azaltma, fizyolojik, psikolojik ve sosyal yönlerden yaģam kalitelerini arttırma ve stomalı hastalara yönelik bilimsel faaliyetleri yürütmektir. Felsefesi bütüncül sağlık bakımına dayalı Stomaterapi ünitesinde verilen baģlıca hizmetler Ģunlardır;

27 bilgilendirme, Hastayı ve hasta yakınlarını hastalığı ve yapılacak ameliyata iliģkin Ameliyat öncesinde stoma yerinin tayini, Ameliyat öncesi ve ameliyat sonrası dönemde hastaların ve hasta yakınlarının anksiyete düzeylerini azaltma, Hastaya ve hasta yakınlarına stoma bakımı (cilt temizliği, torbanın değiģtirilmesi vb.) yapabilme becerisi kazandırma, Kalıcı kolostomisi olan hasta ve hasta yakınlarına kolostomi irrigasyonu yapabilme becerisi kazandırma, Hastayı ve hasta yakınlarını stoma bakım ürünleri ve uygun ürün seçme konusunda bilgilendirme, Ödemin azalması, hastanın kilo alıp vermesi gibi durumlarda değiģebilecek stoma çapının izlenmesi ve cilt sorunları geliģmeden gerekli ürün değiģikliğinin yapılması, Kullanılan ürünlere karģı geliģen alerjik reaksiyonları ve deri problemlerini erken saptama, tedavi etme ve gerektiğinde dermatoloji konsültasyonu isteme, Stoma iskemisi ve nekrozu, stoma retraksiyonu, parastomal infeksiyon, stoma stenozu, kanama, stomal fistül, barsak tıkanması, stoma prolapsusu ve parastomal herni gibi komplikasyonların erken tanısı, konservatif tedavisi ve cerrahi konsültasyonun sağlanması, Emosyonel destek, olası psikiyatrik problemlerin erken tanısı ve psikiyatri konsültasyonunun sağlanması, Periyodik takiplerle hastaların, karģılaģtıkları sorunların çözümüne ve günlük yaģam aktivitelerini sürdürmeye yönelik önerilerinde bulunma, Stomaterapi ünitesine baģvuran hastalara iliģkin kayıtların tutulması, klinik araģtırmaların yapılması ve sonuçların ilgili kiģi ve kuruluģlara gönderilmesi, Ülkemizde stoma bakım hemģireliğinin geliģtirilmesini sağlayan kursların düzenlenmesi.

28 OSTOMĠ CERRAHĠ DERNEĞĠ, TÜRKĠYE DE STOMATERAPĠNĠN DURUMU VE ĠLETĠġĠM ADRESLERĠ Ülkemizde stomalı hastaların yaģam kalitelerini artırıcı çalıģmaların baģında; Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi tarafından Türkiye de ilk Stomaterapi Ünitesi nin açılması ve Çukurova Üniversitesi Genel Cerrahi Bölümü tarafından Ostomi Dergisi nin yayınlanması olduğunu söyleyebiliriz. Bugüne kadar bu konuyla ilgili düzenlenmiģ sempozyum ve kurslar, Stomaterapi Bakım HemĢireliği eğitimi yönünden faydalı olmuģ ancak ülkemizde formal bir nitelik kazandırılamamıģtır. Günümüzde, Stoma Bakım HemĢireliği konusunda üçüncü dünya ülkelerinin çoğunda bile yoğun çalıģmaların ve derneklerin olduğu bilinmektedir. Ülkemizin bu konuda oldukça geri kaldığı inancında olmamız nedeniyle, Türkiye nin ilk Ostomi Derneğini kurmanın mutluluğu içindeyiz. Derneğimiz Temmuz-2001 tarihinde Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Genel Cerrahi Bölümünde değiģik Ģehirlerden doktor ve hemģire katılımları ile faaliyete baģlamıģtır. Derneğimizin Ģu anda toplam 58 üyesi mevcut olup, ilk genel kurulu tarihinde gerçekleģtirilmiģtir. Derneğimizin amaçlarını Ģu Ģekilde özetleyebiliriz: 1- Stomalı hastaların bakım ve yaģam kalitelerini artırmaya yönelik eğitim toplantıları düzenlemek, 2- Stoma bakım ve ürünleri konusunda doktor ve hemģirelere yönelik eğitim toplantıları düzenlemek, 3- Eğitim yetersizliğine bağlı gereksiz ve yanlıģ ostomi uygulamalarını önleyerek ülke ekonomisine zararı azaltmak, 4- Dernek kapsamında ulusal ve uluslararası Stoma Bakım HemĢireliği kongresi ve kursları düzenlemek,. 5- Ülkemizin ihtiyacı olan eğitimli Stoma Bakım HemĢiresi yetiģtirmek için sorumlu merkez olarak gerekli giriģimlerde bulunmak. 6- Ostomi Dergisinin bilimsel nitelikli olarak düzenli çıkmasını sağlamaktır. Türkiye de ilk uygulamalı stomaterapi kursu Kasım 2001 tarihinde Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi ve Gazi Üniversitesi Hemşirelik Yüksek Okulu tarafından, Ostomi Cerrahi Derneği (Dr. Ömer Alabaz) ve İngiltere den Dr. Gülen

29 Addis in katılımları ile gerçekleştirilmiştir. Stomaterapinin kavramsallaştırılması, formalleştirilmesi, standardizasyonu, sürekli eğitimi ve uluslar arası akreditasyonu doğrultusunda çalışmalarımız devam etmektedir. ĠletiĢim adresleri... Stomaterapi Ünitesi Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi Genel Cerrahi AD, 7.kat Ankara Tel: / 5723, bmentes@med.gazi.edu.tr Ostomi Cerrahi Derneği, 2001, Adana-TÜRKĠYE. Çukurova Tıp Fakültesi Genel Cerrahi Anabilim Dalı Adana Tef: Fax: oalabaz@yahoo.com veya oalabaz@cu.edu.tr Web: KAYNAKLAR 1. Addis G (2000) Ġleostomili ve kolostomili hastaların taburculuk sonrası evde izlemlerinin yaģam kalitesine etkisi Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü HemĢirelik Esasları Programı YayınlanmamıĢ Doktora Tezi, Ankara. 2. Allison M (1995) 'Education and professional development in special practice' British Journal of Nursing 4:17, Altuğ K, Bozfakioğlu Y (1984) Kolon hastalıkları Cerrahi Gastroenteroloji Ed. Ünal D, Fatih Gençlik Vakfı Matbaa ĠĢletmesi Ġstanbul, Borwell B (1996) Colostomies and their management Nursing Standard 11:8, Calum L (2000) Skin disorders in stoma patients 13 th Biennial Congress of the World councel of Enterostomal Therapists, Singapore, 213.