AYAŞ ÇÖMLEKÇİLİĞİ VE FARKLI KULLANIMLAR İÇİN AYAŞ KIRMIZI KİLİNİN ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ

Transkript

1 AYAŞ ÇÖMLEKÇİLİĞİ VE FARKLI KULLANIMLAR İÇİN AYAŞ KIRMIZI KİLİNİN ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ POTTERY IN AYAŞ, PROPERTIES OF AYAŞ RED CLAY AND DETERMINATION OF ITS POSSIBLE OTHER USES Münevver ÇAKI 1, Bekir KARASU 2, Keriman KARAVELİ 2 ve Umutcan ÇAPAR 1 1 Anadolu Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Seramik Bölümü, Eskişehir 2 Anadolu Üniversitesi, Mühendislik-Mimarlık Fakültesi, Malzeme Bilimi ve Mühendisliği Bölümü, Eskişehir ÖZET Geleneksel çömlekçiliğin ana hammaddelerinden olan kırmızı killer dünyada ve ülkemizde yaygın bulunan maddelerdendir. Bu çalışmada çömlekçiliğin babadan oğula geçen bir halk sanatı şeklinde uzun yıllar devam ettiği, ancak 1980 li yıllarda atölyelerin kapanmasıyla çömlek üretiminin sona erdiği Ankara-Ayaş İlçesi nden alınan kırmızı kilin karakterizasyonu yapılmıştır. Kil örneğinin fiziksel, kimyasal ve mineralojik özellikleri belirlendikten sonra, alınan verilerden yararlanılarak ºC de pişen kırmızı renkli formların üretimi ve ayrıca kilin astar olarak kullanımı araştırılmıştır. Anahtar Kelimeler: Ayaş, Geleneksel çömlekçilik, Kırmızı kil, Karakterizasyon, Değerlendirme. ABSTRACT Red clays, being amongst the main raw materials of the traditional pottery, are widely used in our country and all over the world. In Ayaş county of Ankara the pottery had found a long lasting life as a handcraft passing from one generation to another and unfortunately disappeared due to the closure of studios in 1980 s. In this study, the characterisation of Ayaş red clay has been made. The mineralogical and chemical analyses were conducted by X-ray fluorescent (XRF) and X-ray diffraction (XRD), physical properties of the red clay were determined, and finally the production of ceramic forms, which are in red-brown colour after firing at ºC, and its uses as engobe were searched. Keywords: Ayaş, Traditional pottery, Red clay, Characterisation, Evaluation. 486

2 1. GİRİŞ Ayaş, Ankara'nın batısında yer alan, zenginlikleri, tarihi eserleri, kültür varlıkları, şifalı kaplıca ve içmeleri ile tanınan şirin ve tarihi bir ilçedir. Ankara'nın 57 km kuzey batısında olup Sincan, Polatlı, Beypazarı, Güdül, Kızılcahamam ve Kazan İlçeleri ile çevrilidir. İlçe, Ankara nın sebze ve meyve üretim merkezidir. Özellikle dut, kiraz ve domatesi ile ünlüdür. Her yıl temmuz ayının ilk haftasında Geleneksel Dut Tarihi Evler ve El Sanatları Festivali yapılmaktadır. Elde edilen maddi kültür belgelerine göre tarih öncesi dönemlerden itibaren Ayaş ve yöresinde aralıksız yerleşim olduğu bilinmektedir. Hitit, Frig ve Roma Dönemi ne ait farklı eserler ortaya çıkarılmıştır (Hayvan şeklinde içki kabı, bardak, testi, küp, heykel başları vb.). Ayaş (Ayas) "parlak aydınlık gece" anlamına gelmektedir ve bir Türkmen oymağı adıdır Malazgirt Savaşı'ndan sonra Anadolu'ya giren Türklerin bir kolu olan Süleyman Bey komutasındaki Selçuklu ordusu 1073 yılında, doğu ile batı ülkelerinin çeşitli merkezlerini birbirine bağlayan yol üzerindeki 5 büyük piskoposluk merkezinden biri olan Mnizos'u fethederek, buraya Ayas Oymağı nı yerleştirmiştir. Ayaş ve civarında Bayat, Afşar, Peçenek ve Kargın gibi Oğuz Boyları na ait isimleri taşıyan yerleşim bölgeleri vardır. Ayas oymağının bir kısmı Toroslarda, bir kısmı Mersin ve Silifke yolu üzerinde Kızılviran, Kızkulesi, Artıklı, Çavdarlı, Kabaşa, Kızılbağ; bir kısmı da Paşabeyli ve Çukur Köyleri ile Bulgar dağının Pınarbaşı yaylalarında, Gaziantep ve Suriye'nin Halep şehri civarında yaşamaktadır. Zamanında ünlü Bağdat yolunun önemli bir durağı olan Ayaş adına, ilk defa 1462 tarihli ve 9 no lu vakıf kayıtlarında rastlanmıştır [1-5]. Şekil 1. Ayaş İlçesi nden bir görünüm. Figure 1. A view from Ayaş County. Çömlek, yeryüzünü oluşturan dört elemanın (toprak, su, hava ve ateş) mükemmel bir birleşimidir. Topraktan yapılır, suyla şekillendirilir, havada kurutulur ve ateşle dayanıklı hale getirilir. 487

3 Çömlek üretimindeki önemli nokta; ürünü soğuk durumda şekillendirmek ve sonrasında ateşle karşılaştırmaktır [6]. Günümüzde Anadolu nun pek çok bölgesinde geleneksel çömlek üretimi halen devam etmektedir. Kullanılan killer kimyasal bileşimlerine ve pişme sıcaklıklarına bağlı olarak kırmızıdan kahveye değişen bir renk çeşitliliği gösterirler. Genellikle plastiklikleri yüksektir. Bir başka malzeme ilavesine gerek duyulmadan değerlendirilebilirler. Ayaş ta çömlekçiliğin tüm geleneksel çömlek merkezlerindeki gibi babadan oğula geçen bir halk sanatı olarak çok eski bir geçmişi vardır. N. Özkul un konuyla ilgili araştırmasında Ayaş Tekkeçayı Mevkii nde bulunan atölyelerin 1981 yılında gölet projesi kapsamında arazinin kamulaştırılmasıyla kapatıldığı ve büyük bir kısmının da sular altında kaldığı belirtilmektedir [7]. Bugün üretim yapan atölye yoktur. Ayaş ta geleneksel çömlek üretiminin devam ettiği yıllarda Sarıkaya (Alaybey) mevkiinden alınan kilin tek başına kullanıldığı bildirilmektedir. Suyla karıştırılıp yabancı maddelerden arındırma amacıyla süzülen ve plastik çamur haline getirilen kile mayalanma ve yoğurma tabir edilen işlemler uygulanmaktaydı. Ayaklı torna ile şekillendirilen ürünler açık havada, güneşte kurutulduktan sonra depolanır ve fırını dolduracak sayıya erişildiğinde fırınlama işlemine geçilirdi. Ürünler, genellikle diğer merkezlerdeki gibi yiyecek, içecek saklama, koruma veya depolama, su soğutma amacına yönelik olarak üretilmişlerdir. Üretimde testiler ön plandadır (Şekil 2). Şekil 2. Ayaş ta yapılmış olan testi örnekleri. Figure 2. Samples of Ayaş pottery. Ayaş ve çevresinde bu testiler suyun tadını bozmadan uzun süre soğuk tutmalarıyla ün salmışlardır. Küçük, orta ve büyük olmak üzere üç boyda yapılmışlardır. Farklı boyutlarda iki veya tek kulplu, ya da kulpsuz küpler çok amaçlı kullanımlar için üretilmişlerdir. Tufran adıyla bilinen diğer bir ürün yağ elde etmek amacıyla kullanılan yayık küpleridir. Geniş gövdeli, önden iki kulplu, kulplar arasında kontrol amaçlı küçük bir deliğin yer aldığı bir kaptır [7]. Tufran, Konya-Çukurçimen de de aynı isim ve formda imal edilmektedir [8]. Bu çalışmada, yöre halkının uzun yıllar gündelik yaşamdaki gereksinimlerini karşılamak üzere oldukça zengin bir çeşitlilikte üretimin yapıldığı, ancak bugün yalnızca geçmişte kalan ve çömlekçilikte kullanılan kırmızı kilin özelliklerini belirlemek için karakterizasyon testlerine başvurulmuş, plastik şekillendirmeye uygun olan malzemenin farklı sıcaklıklardaki pişirim özellikleri ile astar halinde kullanılabilirliği incelenmiştir. 488

4 2. DENEYSEL ÇALIŞMALAR Ayaş Alaybey Mevkii nden alınan kırmızı kil öğütme işlemine tabi tutulmadan suda açılmış, 70 meş lik elekten geçirilerek süzülmüş ve alçı kalıplar üzerinde fazla suyu alınarak plastik çamur haline getirilmiştir. Plastik çamur 105 o C de kurutulduktan sonra XRF ve XRD analizlerine tabi tutulmuş, ayrıca yoğunluk, kızdırma kaybı, pişme rengi, genleşme, döküme uygunluk, su emme, küçülme, mukavemet ve erime davranışları da araştırılmıştır. Küçülme, mukavemet ve su emme özelliklerinin belirlenmesi için numuneler, 200x200x15 mm boyutlarındaki alçı kalıplarda şekillendirilmiştir. Farklı sıcaklıklardaki pişme renklerinin görülmesi için kil, ham halde ve şekillendirilmiş örneklerle 1000, 1100, 1160 o C lerde pişirilmiştir. Astar uygulamaları için Ayaş kili, 1 kg kuru madde kapasiteli bilyeli değirmenlerde 1 saat öğütüldükten sonra, 100 meş lik elekten süzülmüş, püskürtme yöntemiyle pişme rengi beyaz olan ürünlere astar olarak uygulanmış ve 1000 o C de pişirimler yapılmıştır. Aynı form üzerinde astarın sırlı ve sırsız etkisini daha iyi görmek amacıyla, formların bir bölümü kurşunlu ve borlu, 1000 ve 1160 o C de gelişen sırlarla kaplanarak pişirilmişlerdir. 3. SONUÇLAR VE DEĞERLENDİRME Ayaş kırmızı kilinin XRF ile belirlenen kimyasal analizi Çizelge 1 de, XRD analizi sonuçları ise Şekil 3 te sunulmuştur. Çizelge 1. Ayaş kırmızı kilinin XRF ile belirlenen kimyasal analizi (ağırlıkça %) Table 1. Chemical analysis of Ayaş red clay determined by XRF (wt. %) SiO 2 53,90 SO 3 0,08 Al 2 O 3 18,91 TiO 2 0,84 Fe 2 O 3 7,36 MnO 0,10 CaO 2,52 NiO 0,02 MgO 2,23 ZnO 0,02 Na 2 O 1,07 SrO 0,02 K 2 O 3,30 P 2 O 5 0,14 ZrO 2 0,03 *A.K. 9,46 *A.K.: Ateşte kayıp (Losses on ignition). Ayaş kırmızı kilinin yoğunluğunun piknometre ile yapılan ölçüm sonucu 3,3 g/cm 3 olduğu belirlenmiştir. Döküm özelliklerini tespit etmek için sodyum silikat ve soda ile yapılan deneylerde kilin dökülebilirlik açısından gerekli koşulları sağlamadığı saptanmıştır. Cam suyu ve soda ayrı ayrı ve birlikte kil-su karışımıyla bir araya geldiğinde (su oranı % 80 in üzerine çıktığı halde) herhangi bir akışkanlık göstermemiş, aşırı pelteleşme hali ortaya çıkmıştır. Yoğrulma suyu miktarı ise % 31 olarak tespit edilmiştir. Killer, uygun oranlarda suyla karıştırılıp şekillendirildiklerinde kendilerine verilen şekli korurlar. Bu özellik plastisite olarak bilinir. Plastisiteleri pek çok nedene bağlı olarak değişir. Bazıları daha az, bazıları da çok fazla plastiktir. Bu durumda kile şekillendirme özelliğini kazandırmak için katkılar yapmak gerekir. Çoğu kırmızı kil tek başına şekillendirme özelliğine sahiptir [9-10]. 489

5 Ayaş kilinde tornada, kalıba basma ve elde şekillendirme esnasında herhangi bir sorun yaşanmamıştır. Kilin kuru küçülme değeri % 3,5 tir. Şiddet ( cps) 2θ( º ) Şekil 3. Ayaş kırmızı kilinin XRD analizi. Figure 3. XRD pattern of Ayaş red clay. Killerin kuru haldeki mukavemetleri oldukça değişkendir. Kuru mukavemet özelliği kilin plastikliği ve partikül boyutuyla doğrudan ilgilidir. Plastiklik ne kadar yüksek ise şekillendirilmiş formların dayanıklılıkları o denli fazladır [9]. Ayaş kilinin kuru mukavemeti 48 kg/cm 2 olarak ölçülmüştür. Bu değer bir katkı malzemesine gerek duymadan şekillendirme özelliğine sahip bir kil için yüksektir. Ayaş kilinin ısı mikroskobunda sıcaklığın, 1160 o C ye çıkarılması sonucu sinterleme noktasının 1060 o C, yumuşama noktasının 1075 o C olduğu belirlenmiştir. Ayrıca, kilin ham olarak ve şekillendirilmiş halde 1000, 1100 ve 1160 o C de elde edilen ve sarıdan kırmızı ve kahveye değişen pişme renkleri Şekil 4 ve 5 de verilmiştir. Doğal görünüm 1000 o C 1100 o C 1160 o C Natural appearance Şekil 4. Ayaş kilinin doğal ve farklı sıcaklıklardaki pişme renkleri. Figure 4. Raw and firing colours of Ayaş clay. 490

6 Kilin XRF analizinde görülen % 7,36 oranındaki Fe 2 O 3 in sıcaklığa bağlı olarak pişme renginin belirlenmesinde etkin rolü bulunmaktadır. Kırmızı killerin çoğu içerdikleri demir ve diğer organik maddelerin miktarına ve pişirim koşullarına bağlı olarak pembeden devetüyü ve oranja, kırmızıdan kahveye değişen pişme renkleri gösterirler [11] ve 1160 o C deki pişirimler sonucu şekillendirilmiş bünyelerde herhangi bir deformasyon gözlenmemiştir. Isı mikroskobunda, 1075 o C olarak belirlenen yumuşama noktasından sonra 1160 o C ye kadar Ayaş kil örneğinde erime gözlenmemektedir o C 1100 o C 1160 o C Şekil 5. Ayaş kili ile şekillendirilen formların pişme renkleri (Form tasarım: Muammer Çakı). Figure 5. Firing colours of the objects made by Ayaş clay (Form designed by Muammer Çakı). Ayaş kilinin toplam küçülme, su emme ve pişme mukavemeti değerleri Çizelge 2 de verilmiştir. Şekillendirilmiş ürünün kullanım amacına hizmet edecek biçimde deformasyon ve erime noktasını aşmayacak ve yeterli dayanıklılık, sertlik, boyutça küçülme özelliklerini kazandıracak pişme sıcaklığının belirlenmesi önemlidir [9]. Çizelge 2. Ayaş kilinin küçülme, su emme ve mukavemet değerleri Table 2. Shrinkage, water absorption and strength values of Ayaş red clay Özellikler Pişme sıcaklıkları, Firing temperatures ( ºC ) Properties Toplam küçülme (%) 6, ,67 Total shrinkage Su emme (%) 14,36 6,11 0,03 Water absorption Pişme mukavemeti (kg/cm 2 ) Firing strength 175, ,46 Ayaş kilinin beyaz ürün üzerine püskürtme ile yapılan astar uygulamalarında, astar rengi sıcaklığa bağlı olarak kırmızıdan kahveye değişmektedir. Astarlı yüzeylerde kavlama, toplanma veya çatlama hatalarına rastlanmamıştır (Şekil 6). 491

7 (a) (b) (c) Şekil 6. Ayaş kilinin 1000 o C [(a) borlu sır, (b) kurşunlu sır] ve 1160 o C lik [(c) borlu sır] pişirimlerde astar olarak kullanımıyla ilgili örnekler. Figure 6. Engobe samples of Ayas clay fired at 1000 o C [(a) boron containing glaze, (b) lead glaze] and 1160 o C [(c) boron containing glaze]. Genleşme katsayısı α = 62,37x10-7 (400 o C) olarak tespit edilen Ayaş kilinden üretilen formlar üzerine renkli ve şeffaf sırlar uygulanmış, 1000 ve 1160 o C lerde pişirilmişlerdir. Sırlı yüzeylerde çatlama veya kavlama görülmemiştir. Sır ve bünye uyumsuzluğu yoktur. Şekil 7. Ayaş kiliyle yapılan sırlı ürünlerden örnekler. Figure 7. Glazed objects made by Ayaş clay. Ayaş kilinin karakterizasyonu, elde edilen ürünlerin sırlı ve sırsız pişirim örnekleri, astar uygulamalarının sonuçları, bu kilin o C sıcaklık aralığında istenilen özellikleri (renk, küçülme, su emme, mukavemet, sır-bünye uyumu vb.) verebilen, plastik çamur ve pişme rengi beyaz olan bünyelerle birlikte uygulandığında kiremit kırmızısı ve koyu kahve renklerini sağlayan bir dekor unsuru olarak kullanılabileceğini göstermektedir. Kilin tek başına, herhangi bir katkı malzemesine gerek duyulmayacak şekilde plastik şekillendirmeye uygun olduğu görülmüştür. Çamur hazırlama aşamasında daha sistematik olan filtre presleme ve vakumla 492

8 presleme yöntemlerinin kullanılması kilden üretilecek çamurun daha homojen ve kaliteli olmasını sağlayacaktır. % 7,36 Fe 2 O 3 oranı, doğal rengi sarı olan kilin pişirim sıcaklığına bağlı olarak kırmızıdan koyu kahveye renk değişimine yol açmaktadır. Kilin bu özelliğinden yararlanılarak sır-altı ve sır-içi renklendirmelerde kullanıma uygun pigmentler üretilebilir o C de pişen ürünlerde elde edilen % 0,03 su emme ve % 12,67 küçülme değerleri pekişmiş bir yapının göstergesidir (Çizelge 2). Pişmiş sırlı yüzeylerde sır ve astar uyumu görülmektedir. Ayaş, Türkiye nin zengin tarih ve kültür dokusuna sahip bölgelerinden biridir. Uzun bir geçmişe dayanan çömlek geleneğini yıllarca sürdürmüş ancak Anadolu daki bazı merkezlerde olduğu gibi 80 li yıllardan sonra ayakta kalma mücadelesinde yenik düşmüştür. Günümüzde, tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de her alanda hızlı bir değişim sürecinin yaşanmakta olduğu göz ardı edilemeyecek bir gerçektir. Baş döndürücü bir hızla devam eden bu değişim ve dönüşüm birey ve toplum yaşamını her anlamda derinden etkilemektedir. Beslenme, barınma alışkanlıkları yani, yaşam biçimleri, geçmişe ve geleneksel olana bakış açıları farklılaşmaktadır. Bu farklılaşma geleneksel çömlek üretim merkezlerinde de kendini oldukça bariz bir şekilde hissettirmektedir. Çömlek üretimine uygun hammaddelere ve geçmişte bu geleneğe sahip olan ancak süreklilik arz edememiş pek çok bölge ve bunlara ait örnekler mevcuttur. İnsanın toprakla olan ilişkisi hiçbir zaman sona ermeyeceğine göre geleneksel çömlekçiliğin tüm bölgelerdeki yerel ve idari yönetimler tarafından daha çok dikkate alınması gerekmektedir. Ayaş ta halk eğitim merkezinin meslek kursları kapsamında merkez, belde ve köylerde halkın sosyo-ekonomik yapısını iyileştirmek ve meslek sahibi olmalarını sağlama amaçlı çeşitli kurslar açtığı ve çalışmalarını bu yönde devam ettirdiği ifade edilmiştir. Yöreden alınmış kırmızı kilin karakterizasyonu ve kilden üretilmiş formlarla yapılan sırlı, sırsız, astarlı ve farklı sıcaklıklarda gerçekleştirilmiş çalışmalar malzemenin yeniden ve daha geniş yelpazede değerlendirilebileceğini göstermiş, yakın zamana kadar var olan, ancak unutulmaya yüz tutmuş bu geleneğin yeniden canlandırılması gerektiğine bir kez daha vurgu yapmıştır. Bölgenin tarihi dokusuna uygun üretim merkezlerinin oluşturulması ile ilgili projelerin hazırlanması, çamur üretim kademesinden, ürünün ortaya çıkması ve insanlara sunulmasına kadar geçen süreçte teknolojinin ve tasarımın tüm olanaklarından yararlanılması, sosyo-ekonomik yapıya fayda sağlayacaktır. KAYNAKÇA [1] Aldan, M., Türlü Yönleriyle Ayaş, Ayyıldız Matbaası, Yenişehir-Ankara, [2] Son ulaşım tarihi: Mayıs [3] Son ulaşım tarihi: Mayıs [4] Son ulaşım tarihi: Mayıs [5] T.C Ankara Valiliği, İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Ankara Termal Turizmi, Suyla Gelen Sağlık, Ankara, [6] Rado, P., An Introduction to the Technology of Potter, Pergamon Pres, 1-5, U.K, [7] Özkul, N., Ayaş Çömlekçiliği, Ayaş ve Çevresi Kültür Sanat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, , ,

9 [8] Çakı, M., Yastı, Ş.Y., Konya-Çukurçimen Çömlekçiliği, III. Uluslararası Katılımlı Seramik, Cam, Emaye, Sır ve Boya Semineri (SERES 2005), , [9] Rhodes, D., Clays and Glazes for the Potter, Chilton Book Company, Radnor Pennslvania, [10] Prudance, M. Rice, Pottery Analysis, The University of Chicago Press/Chicago and London, [11] Hopper, R., The Ceramic Spectrum a Simplified Approach to Glaze & Color Development, Chilton Book Company, Radnor, Pennsylvania, 48-49,