EBU'L-ALA' EL-MA'ARRİ 'NİN EL-LUZÜMİYYAT'INDA KADlN" Bedrettin Aytaç..

Transkript

1 EBU'L-ALA' EL-MA'ARRİ 'NİN EL-LUZÜMİYYAT'INDA KADlN" Bedrettin Aytaç.. Özet: Bu çalışma, Abbasi döiıemi şaırı Ebu'I-Ala el Maarrl'nin, el-luzı1miyyat adlı eserinde kadın üzerine dile getirdiği görüşlerini ele almaktadır. Summary: This article aims to reflect Abu al-ala al Maarri's views on women in general in his Luzumiyyat. ı.?j}iih 1wi c::j...u:.j J-.r.WI cj ~ jk- }J 3,.Wl jk-)i J=ıJ Jk-)i,.Wl J=; ~ Eğer ölüp gidenlere hiikmüm yetseydi ve insanlan değiştirebilseydim, Bazı erkeklere kadın, bazı kadınlara erkek derdim. Klasik Arap edebiyatı şairlerinin, kadın konusuna şiirlerinde bir şekilde yer verdikleri görülmektedir. İçinde yaşadıkları toplumun, kadına Cahiliye döneminden kalma adetler ve değer yargılarının da etkisiyle olumsuz bakışı, bu şairlerin beyiderine de yansımışt:ır. Abbas! dönemi şairlerinden Ebu Temmil.m ( )'ın Divdnu '1-Hamr:ise adlı şiir koleksiyonunun Bab Mezemmetu'n-Nisa bölümünde, kadınları yeren ve onlar hakkındaki.olumsuz düşünceleri ifade eden şiirler bulunmaktadır. 1 Kadınların övülmek, yüceltilmek istendiği durumlarda erkeklere benzetilmesi de bu bağlamda ele alınabilir. İşblliyeli medhiye şairi Muhammed bin Hani ei-endelusl'nin ( ) 2 Kuzey Afrika'da bulunduğu sırada hizmetine girdiği emir Ca'fer bin BinAll'nin annesi için söylediği mersiyedeki beyitlerini buna örnek verebiliriz. İbn Hani, burada mersiye söylediği kadını yüceltmek için onun aslında erkek olmaya layık biri olduğunu belirtme gereği duymuş ve bunu şöyle dile getirmiştir: XIV. yüzyılda yaşamış olan Endülüslü kadı ve edebiyatçılardan Muhammed b.muhammed b. 'Ayyaş da, şiirinde kadınlar hakkında küçültücü ifadelere yer vermiştir. Şu beytinde olduğu gibi: 4 ~.uı ~4-W:ı <)'~' (:1;' r-li ı.r~,.wı o _r:-..a..li Kadınları bir müddet terk ettim, kulağıma da onlarzn çirkin özelliklerinden bir şey ulaştırmadım. Bu çalışmamda değerli uyarı ve katkılarıyla beni yönlendiren Prof. Dr. M. Faruk Toprak'a teşekkür ederim. Doç. Dr., A.Ü. Dil ve Tarih-CoğrafYa Fakültesi Arap Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı. NÜSHA, YIL: I, SA YI: 3, GÜZ

2 EBÜ'L-ALA' EL-MA'ARRİ 'NİN EL-LUZÜMİYYAT'INDA KADIN XIV. yüzyılda yaşamış Iraklı ünlü bir şair, Safiyu'd-Dln el-hiiii'nin de, şu beytinde benzer bir görüş dile getirdiğini görmekteyiz: 5 t.:.,:....,.:_., 4..ol..t.:.ll 0.r<:;..w L. Y- tr~ ")\! Onlara hiç bir gün güzel bir şey vaat etmeyin, sonra yıllarca pişmanlık duyarsınız. Emevi' dönemi şairlerinden Ceri'r ( ) 6, istemesine rağmen a yıplanmaktan korkarak, karısının mezarını ziya~et etmekten çekindiğini şu beytiyle ifade eder: Eğer utanmasaydım, senin mezarmı ziyaret edip gözyaşı dökerdiln. Sevgili ziyaret edilir. Aynı "dönemin şairi Farazdak ( ) 8 ise, şu beytiyle, karısının mezarını ziyaret edilmeye değmeyecek bir yer olarak nitelemektedir: ~..u <...y/' J>-t;ı; ı...:.;; ı:./..,t.,..._,i ı:./ )i c}>lj, y y ;JIJ IJ..t:>- Jj J 0) fi. )ly. Js-..:-y;..:ıı_, c::...j_,.ut;..::-).1 ı;ı ~p.:ı_ri_, Bana, Hadra yı ziyaret et diyorlar. O, toprağın altmda. Kopmuş bir şey nasıl bağlamr? Benim için değerli de olsa, mezara girmiş bir kadının üstünü kaplamış toprağı ziyaret elmem. Ölüm geldiğinde insan için en değersiz kayıp, dostlan içinde yüzü örtülü olamn kaybıdır. Şiirlerinde kadın konusuna yer veren bir başka şair de Ebu'I-Ala el Ma'arrl ( )'dir. Abbas! dönemi şairlerinden el-ma'arrl, Halep kentinin güneyinde bulunan el-ma'arra'da köklü bir ailede dünyaya gelmiş, küçük yaşta gözlerini kaybetmiştir. On bir yaşında şiire başlayan ei-ma'arrl, bir süre Antakya, Lazkiye, Trablus ve Bağdat'ta bulunduktan sonra tekrar Ma 'arra'ya dönmüş ve evine kapanıp k~ndini yazmaya vererek, hayatının kalan kısmını orada geçirmiştir. Hem gözlerini kaybetmesi, hem de evine kapanmasından dolayı kendini "iki hapis in esiri" olarak nitelemiştir. 10 el Ma'arrl'nin hayata ilişkin çeşitli~konular üzerine şiirlerinin yer aldığı ve ha- / yat felsefesini yansıtan el-lıiziimiyydt adlı eserindeki beyitlerde hayata kötümser ve olumsuz bakışının izlerini bulmak mümkündür. ı ı Şair, hayatı anlamsız bulmakta, kötülüklerle dolu gördüğü toplumdan uzak durmayı öğütlemektedir.bir beyitinde, bu görüşünü şöyle özetler: 14 NÜSHA, YIL: I, SA YI: 3, GÜZ 2001

3 BEDREITİN AYTAÇ ıı~ :JJ \y<ll ~ :1 1..~.>-IJ ı.j-5- J tf'ui ~~ topluma zulmetme, sen de zu İnsanlardan uzak dur, yalnız yaşa, lüm görme. el-ma'arrl'nin, Luzüm Md Ld Yelzem olarak da bilinen bu eserinde kadın konusunu işlediği beyitler de yer almalq:adır. el-ma'arrl, bu beyiderinin çoğunda, genel olarak insanı gördüğü gibi kadını da tehlikeli, kötülüklerin kaynağı ve uzak durulması gereken bir varlık olarak görmektedir. Ancak tek eşle evliliğin tavsiye edilmesi, anneye değer verilmesi, annenin babadan daha üstün tutulması gibi farklı bir düşünceyi içeren beyideri de bulunmaktadır. Yine, hayata karşı olumsuz yaklaşımının ve hayatı anlamsız görmesinin etkisiyle çocuk sahibi olmayı ve neslin devam ettifilmesini gereksiz bulduğu ve bundan dolayı çocuğu olmayan kadınları üstün tuttuğu beyitleri de yer almaktadır. ei-ma'arrl'nin bu görüşünde, çeşitli olaylara ve felaketiere maruz kalacağı için bu dünyaya çocuk getirmenin bir cinayet olacağı şeklinde düşünen düşünürlerden etkilenmesi rol oynamıştır. ıj Aşağıdaki beyitlerde, bu düşüncesini ortaya koyduğunu görmekteyiz: ı4. ıw. ~.J:!. 1 \_j J..~ Günün birinde bir kaduıla evlenmek istersen, en iyisi ktstr olamdtr. Yahudinin cehaleti ktstr bir kadını boşamas ma yol açtı, oysa kadmların en iyisi doğurmayamdır. Allah belasuu versin, hayat boyunca insam yere çalıp şeylerle karşı!aşacak bir çocuğu niye ister ki? Şu iki beyitte de, bu görüşünü tekrarlar: aşağtfayan t.w ı... j-:ji ~ 0-u J.Jl! 1 \.J~ <JLI.,;;-.)LS'.;;..li ı...; - r-<ı L>..l.4 '}.JI_,..!JI.L.JI? "-! }1 ~ u1 ):S'i.ı Kadınlarm en iyisi çocuk doğurmayam, doğurunca da en iyisi yararlt olamdır. Anne babanm çoğu çocuklardan act çeker. Keşke o, babastmn başmdan eksik olsaydı. ei-ma'arrl'nin kadınlardan uzak durulmasını tavsiye ettiği bulunmaktadır.şu beyti gibi: beyitleri de NüSHA, YIL: I, SA YI: 3, GÜZ

4 EBÜ'L-ALk EL-MA'ARRİ 'NİN EL-LUZÜMİYYAT'INDA KADIN 17 "1... ı: /i.sj> ~ı.)ı.;ı ı:.l..:.ll ıy.:ı j...ü :ı Kadınlara yak/aşma, bal m sonu acıdır. Yine bir başka beytinde, benzer düş.üncelerini yansıtmaktadır: ~1..~.;.-1)1~~ 18 {-':ll if',.fi.:.çj J ;w..)>- ı:. L.:ll t.5 j ı:. )\.,ll JL<.:,I.:/' J~\.; Kadmlardan tiretini koru. Yüce (Allah) da seni ödüllendirir. Onlar m bakire/eri bela yaratır, dulları ise asıl yılan onlardır. Şu beytinde de kadınlara karşı dikkatli olmaya çağırır: Ka dm ları ço~ ziyaret etme! Eğer onlara meyledeceksen de, zili ve udu dinleme. Aşağıdaki iki beytinde, kadınları akılsız olarak niteler. İkinci beyitte bu düşüncesini bir gramer kuralına ilginç bir benzetmeyle sunar:._j,j;l..l J._j,J;l..l L,pl f "L.:ll J! _J':}I J ı:.i=ji oy c..; jl.l ç:r...t..::.) ~. t 1~1 J~.>.-)l.:ıl o..~.:...,ı Y>- :ı Lo c:- ($; :ıi Erkekle!~ kadmlar gibi olgunluğa e1;işmemiş ise/er, yapacakları iş sözünü yerine getir m emek ve akılsizlık olur, Görmüyor musun, akılsız varlıklarm çağulu, içinde elifve ta olan dişi! çoğullardır. Ancak şu beyitleri, farklı bir görüş içennektedir: <Y-.rill~~c.:;..;\.! 21..,_;.u)l ~~~.!lj..r.! / İjfetli bir karm varsa, insanlar arasında k1skamlırsm Eğer o, iffetli oluşunun yanı sıra ayrıca akillı ise, ağaç veren dal gibi bereketli olur. Ayrıca, evlilik konusunda öğütler içeren beyitleri de vardır: 16 NüSHA, YIL: I, SA YI: 3, GÜZ 2001

5 BEDRETTİN AYTAÇ " ı..ı..ıi 1.4..i.,.:.l; )\.; Lı~ J!i.:ı y<:;.:ı i J.b,-\j?? --ywji p$01 ıy ~ 01_, jy:-...y ;i.r"ı dj ı.;:...jl) 1~1 ""'".).1.4 J!i ı.;:...jl) ı)\j 01..ı rlı~' c:?~~.:.r-->-., Yaşlı bir karın varsa, onunyerine körpe bir kız alma. Eğer yüzü daha az güzelse ayıp işlemeye daha az uygun olacaktır. Güneşin güzelliği günlerce var olur, yaşlılığmdan salyalar çıkarsa da. Şu beyitlerde ise, el-ma'arr1'11in tek kadınla evliliği tavsiye ettiğini ve çok eşliliğe dayanan eski adeti eleştirdiğini görmekteyiz: ~;;ll <,>1)1 c:? c::..ı\b:.i..u.; 23 ~ ~ ')\.,...ı~ı. l5' Li -.r'. u \.:.1.r-' ;if 1 c:.!.1 _r;.;.ş.?.ls' _r:ji t:' LS"'".T- _,li Bir kadmt diğerine ortak edersen eski adette ısrarla hata edersin. Ortaklıkta hayır olsaydt, Tanrt ortakstz olmazdı. el-ma'arrl'nin bundan başka anneleri öven ve onlara saygı gösterilmesini istediği beyitleri bulunmaktadır:.:ıl..;.. ı_, r'.?lı J.,i r 'Jı_, 24 0L...il J5' 'JG J.-a..<llı 01/'i "-! ~..uı., i _?~J..}'\... ~ı -..:...U t_ L.ö J 'JI_, j.j-1 ~ J Hayat geçer, anne ve babana saygt göster, anne saygt ve iyilikte daha önceliklidir. Çocuğu taşımak ve emzinnesi ona yeter. Her kadm bu üstünlüğe sahiptir. Şu beyitlerde de, anneyi babadan üstün tutmaktadır: \...~1 4-::--1_? ıy..j<:. ~.) li cj...::,...i_, Lr.) _,3-1 ~ )J ı.:,.. J l:=--._it..a.;.ll!\lı i.w:.ı ')\.2:.. ~i ~ı \..<;.:..;illi 25 ' O Ic \..ıp J' ı-"' ~..::..rj ~ J Babana hayatta olsun olmasm, hakkım ver,anneyi ise liyakatinden dolayt ona üstün tut. Baban seni kolay, annen ise zor bir şekilde çzkardt, iki ytl emzirdi ve senin yükünıl taşıdt. Babanın seni sartp kokladtğt gibi annen de sarıp koklamışttr ama baban zevk duyarak, annen zahmet çekerek seni vücudundan çtkarmıştır. NÜSHA, YIL: I, SA YI: 3, GÜZ

6 EBÜ'L-ALk EL-MA'ARRİ 'NİN EL-LUZÜMİYYAT'INDA KADIN el-ma'arrl'nin, görüldüğü gibi bazı beyiderinde çocuğu olmayan kadınların tercih edilmesini tavsiye edip,çocuk sahibi olunmasını gereksiz bulurken diğer taraftan anneyi yüceltmesi, ona babanın üzerinde bir yer vermesi, bir taraftan kadınları akılsızlıkla suçlarken diğer taraftan "akıllı"olarak nitelediği kadınları övmesi ise bir çelişki olarak karşımıza çıkmaktadır. Bazı beyitlerinde kadını değersiz bir varlık olarak nitelerken, diğer taraftan tek eşle evliliği savunması da hem bir çelişki oluşturmakta, hem de o dönemde böyle bir düşünceyi dile getirmesi bakımından ilginç bir özellik taşımaktadır. ı bkz.ebfı Temmfun, Dfvanu'l-Hamase (thk. Abdu'l-Mun'im Ahmed Salih) Bağdat ı980,s _ 2 İbn Hani için bkz. İbn Hallikan, Vefeyatu 'l-a 'yan IV, (Thk. İhsan Abbas), Dar Sadir, Beyrut, ı , s. 42ı-424. Muhammed b. Hanfel-Endelıısi, Matbaa Bfılak, ı274, s. ı56. 3 Divan Muhammed bin Hani el-endelusi, Matbaa Bfılak, ı274, s. ı56. 4 Lisanu'd-dln İbnu'l-Hatlb, ef-i/ı{itafi Alıbar Girnata (Thk. Muhammed Abdullah 'İnan) C. II, Kahire ı394/ı974, s Divan Safiyıı'd-Din el-hilli, Beyrut, Dar Sadir, ts, s Cerlr için bkz., Cari Brockelmann, Gesclıiclıte der Arabisclıen Literatur, Suppi.I, Brill ı937, s Şer/ı Divan Cerir, Daru'l-Kutubi'I-İlmiyye, Beyrut ı992, s Farazdak için bkz. Cari Brockelmann, a.g.e., s Divanu'l-Farazdak, Daru'I-Kutubi'I-İlmiyye, Beyrut ı987, s ei-ma'arrl için bkz.ibn Hallikan, Vefeyatu'l-A 'yan, Dar Sadir, Beyrut ts, s ı ı Bkz. Hanna el-fahfırl, Tarilıu'l-Edebi'l-Arabi, Beyrut ı 987, s ı 2 Ebfı'I-Ala el-ma'arrl, el-luziimiyyiit II, Beyrut ı983, s Bkz. İbn Hallikan, a.g.e., s.ıı5. ı 4 el- Luzıimiyyiit ll, s.279. ıs el- Luzzinıiyyat ll, s.282. ı 6 el-luzzimiyyat ll, s.94. ı 7 el-luzıinıiyyat I, s.320. ı 8 el-luzzinıiyyat ll, s ı 9 el-lıızzimiyyat I, s. ı el-luzfimiyyiit ll, s. ı ı el-luzzimiyyat ll, s. ı el-lıızzinıiyyiit!, s ei-luzzinıiyyat ll, s. ı el-luzfımiyyat II, s el-luzzinıiyyat ll, s NüSHA, YIL: I, SA YI: 3, GÜZ 2001