Eşref Atabey Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi eserinden alınmıştır.

Transkript

1 Eşref Atabey Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi eserinden alınmıştır. KARS İLİ SU KAYNAKLARI-POTANSİYELİ VE KALİTESİ DR. EŞREF ATABEY Jeoloji Yüksek Mühendisi Tıbbi Jeoloji Uzmanı Kars ili Türkiye akarsu havzalarına göre Aras Havzası (24 nolu havza) ve Çoruh Havzası (23 nolu havza) içinde kalmaktadır. YER ÜSTÜ SU KAYNAKLARI Akarsular Türkiye akarsu havzalarını gösteren harita Kars ili toprakları bütünüyle Hazar Denizi ana havzasında yer alır. İl topraklarından çıkan akarsuların büyük bir bölümü Aras Irmağı aracılığı ile Hazar Denizine gider. İlin en önemli akarsuları, Aras Irmağı ile Arpaçay ve Kars Çayıdır. Aras Nehri: Aras Havzası nın ana akarsuyu olan Aras Irmağı, Bingöl Dağları nın kuzeybatı eteklerinden kaynaklanmaktadır. Kuzeye doğru akarak Erzurum-Pasinler Ovası na giren akarsu Iğdır Ovası ndan ülke sınırlarını terk eder. Toplam uzunluğu 920 km olan ırmağın Türkiye sınırları içerisinde kalan uzunluğu 411 km, debisi 37,28 m 3 /s dir. Kars il sınırları içindeki yıllık potansiyeli 378 hm 3 /yıl dır. Arpaçay Nehri ile birleşmeden önceki noktaya kadar toplam yağış alanı km 2 dir. ABD tuzluluk laboratuarı diyagramına göre C2S1 sınıfındadır (Kars Çevre Durum Raporu, 2013). Arpaçay Nehri: Aras Irmağı nın önemli bir kolu olan Arpaçay, Ermenistan ile sınır çizmektedir. Arpaçay ın en önemli kolları Karahan, Kars Çayı ve Telek Suyu dur. Türkiye tarafında, km 2 lik yağış alanına sahiptir. Debisi 39,412 m 3 /s dir. ABD Tuzluluğu C2S1 sınıfındadır. (Kars Çevre Durum Raporu, 2013). Kars Çayı: Sarıkamış yakınlarındaki dağlardan doğan Kars Çayı nın uzunluğu 120 km ve yıllık potansiyeli 781 hm 3 /yıl dır. Debisi 15,755 m 3 /s olup, 4,793 km 2 yağış alanına sahiptir. Tuzluluğu C2S1 sınıfındadır. Kars Çayı nın hidrolik eğimi J=0,008 dir (Kars Çevre Durum Raporu, 2013). 1

2 Barajlar Arpaçay Barajı: Kars ilinin 55 km doğusu Arpaçay Nehri üzerinde, taşkın önleme, enerji ve sulama amaçlı 1983 yılında kurulmuştur. Gövde hacmi hm 3, normal su kotunda göl hacmi 525 hm 3, normal su kotunda km 2, sulama alanı ha (T.C. Türkiye tarafı), 306,5 MW gücündedir ( Bayburt Barajı: Kars'ta, Bozkuş Deresi üzerinde, sulama ve içme suyu amacıyla yılları arasında inşa edilmiş bir barajdır. Toprak gövde dolgu tipi olan barajın gövde hacmi m 3, akarsu yatağından yüksekliği 57,00 m, normal su kotunda göl hacmi 50,84 hm 3, normal su kotunda göl alanı 3,52 km 2 'dir. Baraj ha lık bir alana sulama hizmeti vermektedir ( Göller Kars ilinde irili ufaklı çok sayıda göl mevcuttur. Başlıcaları: Çıldır Gölü (bir kısmı Ardahan ili toprakları içinde yer alır), Aygır Gölü, Deniz (Çengilli) Gölü, Kuyucuk Gölü ve Turna Gölleridir. Bu doğal göllerin yanında tek yapay göl ise Arpaçay Baraj Gölüdür. Kars ili toprakları bütünüyle Hazar Denizi ana havzasında yer alır. Çıldır Gölü: Bu göl ilin kuzeydoğusunda yer alır. Bir kısmı Ardahan ili sınırlarında bulunan gölün güney kesimleri Kars ilinin toprakları içerisindedir. Denizden 1957 m yükseklikte bulunan ve 120 km 2 ile Van gölünden sonra Doğu Anadolu'nun en büyük ikinci gölü olan Çıldır Gölünün suları tatlıdır. En derin yeri 22 m'yi bulur. Çevresinde birçok yaban kuşları barınan gölde civarındaki halka gelir getiren sazan ve alabalık bulunur. Gölün fazla suları Cara deresiyle Kars Çayına karışır (Kars Çevre Durum Raporu, 2013). Aygır Gölü: Kars-Göle yolu üzerinde 4 Km 2 'lik alana sahip, küçük bir cav setti gölüdür. En derin yeri 30 m olan gölün suları tatlıdır. Susuz ilçesinin batısında yer alan bu göl, çevresinde eriyen kar suları ve dibindeki kaynaklarla beslenir (Kars Çevre Durum Raporu, 2013). Deniz (Çengilli) Gölü: Aladağ'ın Kağızman ilçesine bakan yamaçlarında yer alır. Dipten beslenen ve suları tatlı olan göl içerisinde bol miktarda balık bulunur. Turna Gölü: Kağızman'a bağlı Kötek bucağının Kuzeydoğusundaki volkanik alanda yer alan gölün alanı 2 km 2 'den biraz fazladır. Kabaca daire biçiminde olan göl, çevresini saran tepelere doğru bir takım girintiler yapar. Tepelerden inen kar suları ve dibinden kaynayan pınarlarla beslenir. Orta kesimlerine doğru oldukça derinleşen suları tatlı olan göldür (Kars Çevre Durum Raporu, 2013). Göletler Şirinköy Göleti: Digor ilçesi Şirinköy Deresi üzerinde üzerinde olup, sulama amaçlı 2006 yılında kurulmuştur. Depolama hacmi 1,85 hm 3 tür ( YER ALTI SUYU KAYNAKLARI Kars ili jeoloji haritasında yeşil alanlar (haritanın güney ucu) ofiyolitik kayalar, koyu sarı sürsajlı kısımlar (Kağızman çevresi) Miyosen yaşlı evaporitik sedimanter kayalar, turuncu kısımlar (Kars il merkezi batısı) Eosen yaşlı volkanik ve sedimanter kayalar, açık sarı sürsajlı 2

3 kısımlar (Digor ile Sarıkamış arası) Miyosen-Pliyosen yaşlı volkanikler, gri renkli sürsajlı kısımlar (susuz kuzeybatısı, Arpaçay kuzeyi, Kars ile Digor arasındaki alanlar) Kuvaterner yaşlı bazalt kayaları, Sarıkamış merkezi ile Kars batısındaki sarı sürsajlı kısımlar andezit kayaları, sarı sürsajsız kısımlar (Selim ile Kars arası, Susuz ile Arpaçay arası, Akyaka çevresi) Miyosen-Pliyosen yaşlı gölsel karasal kırıntılı ve karbonat kayaları, gri renkli sürsajsız kısımlar (Selim Ovası ve Kars il merkezi güneyi) da alüvyonu temsil eder. Kars ili jeoloji haritası Bahsedilen kaya birimlerinden alüvyonlar ile diğer kaya birimleri içindeki kırıntılı kısımlar geçirimli ve taneli ortam akifer özelliği gösterirler. Ofiyolitik ve volkanik kayalar erimesiz kaya akiferlerdir. Evaporitik sedimanter kayaları erimeli, karstik, kireçtaşı kısımları yine erimeli kaya ortam akifer niteliğindedir. DSİ XXIV. Bölge Müdürlüğü sınırlarında yer altı suyu potansiyeli 204 hm 3 /yıl dır. Kars Ovalarının yıllık işletme rezervleri 20 hm 3 /yıl olarak tahmin edilmektedir (Kars Çevre Durum Raporu, 2013). Arpaçay Ovası: Arpaçay Ovası nda su taşıyan formasyonlar alüvyon ve tüfler olup, en önemli akifer özelliğine sahip birim kuvaterner yaşlı alüvyondur. Alüvyonun kum ve çakıl seviyelerinde yer altı suyu bulmak mümkündür. Alüvyon üzerinde açılan kuyuların derinlikleri m, tüflerin üzerinde açılan kuyuların derinlikleri m arasında değişmektedir (Kars Çevre Durum Raporu, 2013). Alüvyonlarda açılan kuyuların özgül debisi yaklaşık 1 l/s/m, debileri ise 4-6 l/s arasında değişmektedir. Tüflerde açılan kuyuların özgül debisi yaklaşık 2 3

4 l/s/m, debileri l/s arasında değişmektedir. Arpaçay Ovası ndaki yer altı sularının tamamı ABD tuzluluk laboratuarı diyagramına göre C1S1-C2S1 sınıfında olup, içme ve kullanma suyu ihtiyacını temin etmek amacıyla kullanılmaktadır (Kars Çevre Durum Raporu, 2013). Kars-Selim Ovası: Bölgede akifer özelliği gösteren iki birim yer almaktadır. Bunlar alüvyon ve neojen olup, bu birimlerin kum ve çakıl seviyelerinde yer altı suyu bulmak mümkündür. Alüvyonun kalınlığı 2-15 m, Miyosen biriminin kalınlığı m arasında değişmektedir. Bölgede açılan kuyuların derinlikleri m, statik su sevileri 4,6-11,5 m arasında değişmektedir (Kars Çevre Durum Raporu, 2013). Benliahmet köyünden 2,6 l/s ve Selim İlçesi ndeki kuyudan 3,6 l/s su alınabilmiştir. İşletmeye uygun miktarda yeraltı suyu almak mümkün görülmemiştir. Kars-Selim Ovası ndaki yer altı sularının tamamı ABD tuzluluk laboratuarı diyagramına göre C1S1-C2S1 sınıfında olup, içme ve kullanma suyu ihtiyacını temin etmek amacıyla kullanılmaktadır (Kars Çevre Durum Raporu, 2013). Kaynaklar Borluk Kaynakları: Kars İli nin 13 km güneydoğusunda, Borluk Tepesi yöresinde yer alır. Bazaltlarla tüflerin çatlaklarında oluşmuştur. Bu kaynak grubunun toplam verimi yaklaşık 50 l/s dolayındadır. 25 l/s lik bir bölümünün kaptajı yapılmıştır. Halen Kars İlinin içme ve kullanma su ihtiyacının bir bölümünü karşılamaktadır. Susuz Yaylası Kaynakları: Susuz ilçesinin 20 km kuzeyinde bazaltlar üzerindeki çatlaklarda meydana gelen kaynaklardır. Kaynakların toplam verimi l/s civarında olup, bu verim eylül-ekim aylarında daha da azalmaktadır. Çerme Kaynakları: Kars Acil İçme Suyu Projesinin kaynağı olarak Devlet Su İşleri tarafından inşa edilmiştir. 270 l/s su sağlamaktadır. Kısa vadede Kars ilinin içme ve kullanma suyu ihtiyacını karşılamaktadır. Nüfus ve su ihtiyaç projeksiyonlarına göre, Kars ilinin 2050 yılındaki su ihtiyacının yaklaşık % 40 ının bu kaynaklardan karşılanması planlanmaktadır (Kars Çevre Durum Raporu, 2013). SU KALİTESİ Jeoloji haritasında sarı ve açık sarı ile gösterilen alanlar Miyosen-Pliyosen yaşındaki göl istifleridir. Bu kaya birimleri yer yer kömür oluşumlarını bünyelerinde barındırmaktadır. Kağızman ilçesi Karakuş ile Digor ilçesi Kilittaşı nda linyit kömürü sahaları bulunmaktadır (MTA, 2010). Kömürlü zonlarda açılacak olan içme suyu kuyularında arsenik konsantrasyonlarına dikkat edilmelidir. Volkanik türü kayaçlardan beslenen kaynak ve kuyu suları arsenik bakımından zengin olmaktadır. Ayrıca evaporitik sedimanter havzalardaki yer altı suları; sülfat, klorür, tuzluluk, elektrik iletkenliği yüksek olabilmektedir. Kağızman ilçesi Kötek ile Susuz ilçesi merkezde sıcak su (jeotermal) kaynakları bulunmaktadır (MTA, 2009). Sıcak suların bünyesinde sınırı aştığında, sağlık için istenmeyen arsenik, bor ve florürün yer altı suları ve içme sularını kirletmemesi için, alıcı nehir, çay, derelere karışmaları önlenmelidir. Kars Çayı Kars ilinin evsel atık sularının alıcı ortamıdır. Alıcı ortama deşarj edilen atıksu miktarı il merkezi toplam m 3 /yıl (Kars Çevre Durum Raporu, 2013), ilçeler için toplam: m 3 /yıldır (Kars Çevre Durum Raporu, 2013). Kars merkez kanalizasyon alıcı ortama deşarj noktası koordinatları: X: 40, K, Y: 43, doğu şeklindedir ve alıcı ortam Kars Çayı dır (Kars Çevre Durum Raporu, 2013). Kars il 4

5 merkezine yaklaşık 3 km uzaklıkta bir vahşi depoalama sahası mevcuttur. Saha arka ters yamaç menzilinde Kars Çayı na yaklaşık 2 km mesafededir (Kars Çevre Durum Raporu, 2013). Linyit kömürü sahaları ve sıcak su kaynakları haritası (MTA, 2009). Yüzeysel su kaynaklarından kullanılan su miktarı ve içme suyu arıtım tesisi mevcudiyeti: Kars ilinde önemli içme suyu kaynağı Bayburt Barajı dır. Kars il merkezine yıllık 18 hm 3 'lük de içme suyu sağlamaktadır (Kars Çevre Durum Raporu, 2013). Bunun yanında Kars il sınırları içerisinde Kağızman da Kötek (0,2 l/s), Aktaş (1 l/s) ve Kızıltaş madensuyu (1 l/s) ve Akyaka (6 l/s) ve Kürekdere (370 l/s), Sarıkamış madensuları (0,15 l/s) ve Arpaçay Taşbaşı (130 l/s) kaynakları bulunmaktadır (Kars Çevre Durum Raporu, 2013). DSİ nin yılları için hazırlamış olduğu 81 İl Merkezinin İçme, Kullanma ve Sanayi Suyu Temini Eylem Planı na göre; Kars Merkez ilçesi 2007 yılı nüfusu 76,990 kişi ve bu nüfusa göre şehrin içme suyu ihtiyacı 8,38 milyon m 3 /yıl (kişi başı 108,8 m³/yıl) olup, mevcut kaynaklar toplamı 9,46 milyon m 3 /yıl dır (Kars Çevre Durum Raporu, 2013). Yer altı su kaynaklarından temin edilen su miktarı ve içme suyu arıtım tesisi mevcudiyeti. İlde yer altı su kaynakları olarak Çerme isale hattı, Borluk isale hattı ve 4 adet derin kuyu bulunmaktadır bunların debisi 80 l/s dir. (Kars Çevre Durum Raporu, 2013). Kars İçme Suyu Arıtma Tesisi tek kademe olup tasarım debisi 22,000 m³/gün'dür. Çıkış debisi 5

6 tesisin 24 saat boyunca sürekli olarak sağlayacağı debi değeridir.tesise su Bayburt Barajı ndan 600 mm'lik çelik boru ile alınmaktadır. Tesis; enerji kırıcı vana odası, debimetre yapısı, giriş yapısı, kaskat havalandırma, M1 karıştırma yapısı, M2 karıştırma yapısı, durultucu yapısı, filtrasyon yapısı, klor temas tankı yapısı ve temiz su deposu yapılarından oluşmaktadır. Bu sisteme ilave olarak kimya binası, klor binası, çamur çökeltme tankı ve belt filtre binası da bulunmaktadır (Kars Çevre Durum Raporu, 2013). Değinilen Belgeler Atabey, E (bas.) Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi Kars İl Çevre Durum Raporu T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Kars Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü. MTA Türkiye Yer Altı kaynakları (illere göre). Yerbilimleri ve Kültür Serisi-5, ISBN: Ankara. MTA Türkiye Linyit Envanteri. Envanter Serisi-202, ISBN: Ankara. Tuncalı, E., Çiftçi, B., Yavuz, N., Toprak, S., Köker, A., Gencer, Z., Ayçık, H. ve Şahin, N., Türkiye Tersiyer kömürlerinin kimyasal ve teknolojik özellikleri, MTA yayınları, 401s. Ankara. 6