SEÇİM SİSTEMLERİ VE IRAK. Electoral Systems and Iraq. İnceleme. İnceleme >

Transkript

1 24 30 Ocak 2005 te işgal şartları altındaki Irak ta ilk demokratik seçimler yapılmıştır. Bilgay DUMAN ORSAM Ortadoğu Uzmanı SEÇİM SİSTEMLERİ VE IRAK Electoral Systems and Iraq Abstract The Iraqi Election that is planned to be held on March 7, 2010, is important for being the first election after the end of the US occupation. Still, the question is; how exactly will the Iraqi people s initiatives determine the new government after the elections? Recent debates, increasing violence and the fact that some Iraqi Election Committee members are suspending their memberships are raising doubts regarding the future of the election system and reliability of election results. This study examines the Iraqi election system in terms of the efforts to eliminate the current vagueness.

2 25 Irak ta 2003 ten sonra yapılan seçimlerde nispi temsil sistemi kullanılmıştır. Parti ve listeler aldıkları oy oranında yönetime dahil olmuştur te yapılan seçimlerde kapalı liste sistemi uygulanmıştır da yapılması planlanan seçimlerde açık liste sistemine dönüldüğü görülmektedir. Ayrıca devredilebilir oy sistemi kullanılarak, artık oyların boşa gitmemesi sağlanmaya çalışılmıştır. Giriş Genel anlamda demokrasi denildiğinde akla ilk gelen terim seçim dir. Seçim denilen olgu, aslında en basit anlamıyla insanların tercihlerinin yansımasıdır. Montesquieu Kanunların Ruhu adlı eserinde seçimleri demokrasinin kalbi olarak belirtmektedir. Dünyanın birçok yerinde, Irak ta da olduğu gibi, seçimlerin yapılması demokrasinin oluşturulmasıyla eş bir anlam kazanmaktadır. Yani önemli olan olgu seçimlerin yapılmış olmasıdır, ancak pek az kişi seçimlerin nasıl yapıldığına, yöntemine, sistemine ve gerçekten halkın refahına katkı yapıp yapmadığıyla ilgilenmektedir. Ancak yapılan her seçimin bir yöntemi, kuralları ve sistemi vardır. Temsili demokrasinin uygulandığı ülkelerde seçim sisteminin toplumun yapısına uyması gerektiği öngörülebilir. Bir seçim sisteminin seçilmesi, anayasa ya da kanun koyucunun önündeki en önemli siyasal tercihlerden biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Zira seçim sistemi, öncelikle siyasal partilerin sayısı olmak üzere, siyasal sistemin birçok unsurunu derinden etkilemektedir. Çoğu yarı-demokratik rejimde, baskıcı zihniyetin arzusu, seçimin sonucu önceden belirlenen göstermelik bir meşruiyet aracı olmasıdır. Egemen düşünüş, halka benimsetmek istediği düşünceleri seçim bahanesi altında ustaca gizler ve bunları sanki kitlelerin isteğiymiş gibi meşru kılmaya çalışır. Irak a da dışarıdan dayatılan demokrasi çabası, halkın değerlerini, Irak ın toplumsal yapısı göz ardı etmekte, Irak ın genel yapısını olumsuz yönde etkilemektedir. Sadece kendi değer ve çıkarlarını ön planda tutan ABD, Irak a federatif bir yapıyı dayatmış, Irak ın girift yapısını dikkate almamıştır. Amerika, Irak ı işgal ettiğinde Irak a sivil bir yönetici olarak önce Jay Garner ı sonra da Paul Bremer i atamıştır. Bremer, önce tamamı Iraklılardan oluşan 25 kişilik Irak Geçici Yönetim Konseyini oluşturmuştur. Daha sonra Irak Geçici Yönetim Yasası çıkartılmış ve egemenliğin Iraklılara devri için bir takvim belirlenmiştir. Yönetimin 28 Haziran 2004 te Iraklılara devredilmesiyle birlikte İyad Allavi Başbakanlığında Irak Geçici Hükümeti kurulmuş, 30 Ocak 2005 te işgal şartları altındaki Irak ta ilk demokratik seçimler yapılmıştır. Bu seçimlerde Irak ın daimi anayasasını oluşturacak Parlamento belirlenmiş ve İbrahim El Caferi Irak başbakanı olarak atanmıştır. Bu parlamento tarafından hazırlandığı iddia edilen Irak Daimi Anayasası, 15 Ekim 2005 te yine işgal şartlarında ve şaibeli bir referandumla halkoyuna sunulmuştur. Irak halkı 15 Aralık 2005 te kendilerini 4 yıl yönetecek hükümeti seçmek için sandık başına gitmiştir. Irak ta beş ay süren uzun tartışma ve pazarlıklardan sonra 20 Mayıs 2006 da Nuri El-Maliki başkanlığındaki yeni hükümet, 275 sandalyeden oluşan Parlamento dan güvenoyu almıştır. Hükümete, daha önceki geçici hükümette olduğu gibi Şii ve Kürt İttifakı ağırlığını koymuştur. Bu tarihten sonra yapılan ilk seçim 31 Ocak 2009 da yapılan Irak Yerel Seçimleri olmuştur. Öncelikle yapılan bu seçim, Irak ın kontrolündeki ilk seçim olma özelliğini taşımaktadır. ABD işgali de facto olarak sona ermemiş olsa da, de jure olarak Irak taki tüm yetkiler Iraklı makamlara bırakılmıştır. Daha önceki seçimler ABD işgali altında gerçeklemiştir. 7 Mart 2010 da yapılması planlanan Irak genel seçimleri de, ABD işgalinin hukuki olarak sona ermesinin ardından yapılacak olması bakımından da önem taşımaktadır. Halen büyük bir ABD askeri varlığı Irak taki yerini korurken, bu seçimlerde Irak halkının inisiyatifinin ne derece yönetime yansıyacağı konusu akıllarda soru işaretleri bırakmaktadır. Ayrıca yapılması planlanan seçimler ABD nin Irak taki stratejisi ve çekilme planıyla da yakından ilgilidir. Son dönemde yaşanan tartışmalar, Irak Seçim Komisyonu nun bazı adayların adaylıklarını iptal etmesi, can kaybının yüksek olmamasına rağmen, şiddet olaylarının artış göstermesi gibi nedenler seçimlerin geleceğine ve inanılırlığına ilişkin şüpheleri beraberinde getirmektedir. Se-

3 26 Irak ta 2003 ten sonraki siyasi süreç, ABD nin Irak a gönderdiği Paul Bremer tarafından çıkarılan kararlara dayanmaktadır. çim sistemi ile ilgili belirsizliklerin devam etmesi de, Irak taki demokrasi yapılanmasının halkın dışında gerçekleştiği düşüncelerini hatırlatmaktadır te yapılan seçimlerde halkın görüşlerinin değil, seçim öncesi ve sonrası pazarlıkların yönetime yansıdığı görülmektedir. Seçim Sistemi Seçim sistemlerini genel anlamda, çoğunluk ve nispi temsil sistemi olarak ikiye ayırmak mümkündür. Mevcut durumda da Irak ta uygulanan Hare sistemi, tarih boyunca çeşitli devletler tarafından kullanılan ve halen kullanılmaya devam eden bir sistem olarak karşımıza çıkmaktadır. Hare sistemi, İngiliz Thomas Hare tarafından ortaya konmuştur. Sistemin temeli bir kota nın belirlenmesidir. Hare e göre seçim kotası, bir seçim bölgesindeki geçerli oyların o bölge için belirlenen temsilci sayısına göre ortaya çıkarılmalıdır. Diğer taraftan Hare, kotayı aşan oyların boşa gitmemesi için de bir düzenleme yapmış ve devredilebilir oy kavramını ortaya koymuştur. Buna göre, seçilmek için elde edilmesi gereken kotanın aşılması durumunda kotadan arta kalan oyun seçmenlerin tercihlerine göre dağıtılması öngörülmektedir. Bu sistem özellikle liste sistemine dayanan seçimlerde daha ön plana çıkmaktadır. Devredilebilir oy sistemine göre, seçmenler listelerdeki adayları tercih sırasına koymakta ve kotaya aşan adaydan kalan artık oylar, kendisinden sonra en çok tercih edilen adaya devredilmektedir. Bu noktada en dengeli dağılımın sağlanması ve seçmenlerin oylarının boşa gitmemesi ön görülmektedir. Liste sistemi de iki türlü olarak karşımıza çıkmaktadır. Açık ve kapalı liste olarak ifade edilen liste sisteminde, kapalı listedeki adayların isimleri pusulalara yazılmaz ve sadece liste ismine oy verilebilir. Bu

4 27 Seçim yasası pazarlıklarından özellikle Kürt gruplar karlı çıkmıştır. Kürtlerin çoğunlukta olduğu vilayetlerin milletvekili sayıları arttırılmış, milli bakiye düşürülmüş, Hıristiyanlara ayrıcalıklar tanınmış, Irak Başbakanı Nuri El-Maliki nin başkanlığını yaptığı Kanun Devleti Koalisyonu nun ağırlığı olduğu Kadısiye, Vasit gibi bölgelerde milletvekili sayıları yüksek tutulmuştur. noktada listedeki sıralamanın önemi ortaya çıkmaktadır. Çünkü ön sıralardaki adayların kazanma şansı daha yüksektir. Ancak açık liste sistemi, halkın tercihlerinin sandığa yansıması bakımından daha orantılıdır. Buna göre, oy pusulalarında liste isimlerinin altında adayların ismi yazmakta ve seçmenler adaylara oy verebilmektedir. Artık oylar da kendisinden sonra en fazla tercih edilen adaya devredilmektedir. Irak ta 2003 ten sonra yapılan seçimlerde de nispi temsil sistemi kullanılmıştır. Parti ve listeler aldıkları oy oranında yönetime dahil olmuştur te yapılan seçimlerde kapalı liste sistemi uygulanmıştır da yapılması planlanan seçimlerde açık liste sistemine dönüldüğü görülmektedir. Hare kotası dikkate alınarak, çok sandalyeli seçim bölgesi oluşturulmuştur. Ayrıca devredilebilir oy sistemi kullanılarak, artık oyların boşa gitmemesi sağlanmaya çalışılmıştır. İngilizlerin sömürge dönemlerinde etkin olduğu bölgelerde de uygulanan bu sistemlerin, Irak ta da gündeme getirilmesi ilginç bir anekdot olarak karşımıza çıkmaktadır. Yeni Zelanda, Güney Afrika, Malta, İskoçya, Kuzey İrlanda, Hindistan gibi ülkelerde bu sistem uygulanmaktadır. Ancak Irak taki uygulamanın yansımasının, seçim sistemi ile değil, pazarlıklarla sağlandığı görülmektedir. Uygulamanın temelinde pazarlıklar yatmaktadır. Uygulama Irak ta 2003 ten sonraki temel siyasi süreç, ABD nin 2003 te Irak a gönderdiği Paul Bremer tarafından çıkarılan kararlara dayanmaktadır. Bremer tarafından ortaya konan 12 düzenleme, 100 karar ve 17 adet memorandum bulunmaktadır. Bremer tarafından çıkarılan 92, 96 ve 97. kararlar Irak taki seçimlere ilişkindir. 92 numaralı karar Irak Bağımsız Seçim Kuruluna ilişkindir. Bu kararda Irak Bağımsız Seçim Kurulunun çalışma yöntemi, kuruluşu, yapısı gibi konular yer almaktadır. 96 numaralı karar ise geçici olarak oluşturulan Irak Seçim Yasası nı ortaya koymaktadır. Bu kararda da temsil sistemi, adayların durumu ve nitelikleri, Irak Ulusal Meclisi nin yapısı ve milletvekili sayısı, oy verme yöntemi ve seçim sistemi ortaya konmaktadır. Bu karara göre seçimlerde, Irak ta Hare kota yönteminin uygulanacağı belirtilmektedir. 97 numaralı karar ise Irak taki siyasi partiler ve topluluklarla ilgili yasadır. Irak Anayasası nın da Bremer kararları temelinde hazırlandığını söylemek yanlış olmayacaktır. Buna göre Irak Anayasası nda seçimle ilgili maddelerin Bremer kararlarıyla örtüştüğü görülmektedir. Irak Anayasasında seçimlerin bir yasayla düzenleneceği ifade edilmektedir. Irak Anayasası nın 102. Maddesine göre, Bağımsız Seçim Kurulu nun çalışmalarının da bir yasayla düzenleneceğini ifade etmektedir. Irak Anayasası nın 46. Maddesinde seçimlere ilişkin iki kriter ortaya konmuştur. Buna göre, Irak ta yaşayan her yüz bin kişi için bir sandalye ayrılırken, kadınlara pozitif ayrımcılık yapılarak, Millet Meclisi nde üye sayısının dörtte birden daha az olmayan bir temsil imkanı sağlanacağı belirtilmektedir seçimlerinden önce çıkarılan seçim yasası da 2009 da çıkarılan yasaya bir temel teşkil etmektedir te çıkarılan seçim yasasına göre, bir seçim kotası oluşturulmalıdır. Buna göre her seçim bölgesinde geçerli oyların toplam koltuk tahsis sayısına bölünmesiyle elde edilmektedir. Irak ta her vilayet bir seçim bölgesidir. Bu durumda seçimlere katılacak parti ve oluşumlar Irak ın tamamı için bir liste çıkarmak zorunda kalmayacak ve sadece güçlü olduğu vilayetlerde seçime girebilecektir. Bu noktada her vilayetin kendi seçimini yapacağını söylemek yanlış olmayacaktır. Bu durum vilayetlerde bağımsız adayların şansını arttırabilir. Buna göre, 310 u vilayetlere dağıtılırken (Bağdat: 68, Musul: 31, Basra: 24, Zikar: 18, Süleymaniye: 17, Babil: 16, Anbar: 14, Erbil: 14, Diyala: 13, Kerkük: 12, Selahaddin: 12, Necef: 12, Vasit: 11, Kadısiye: 11,

5 28 Meysan: 10, Duhok: 10, Kerbela: 10, Musanna: 7), 15 i Irak ta yaşayan azınlıklar ve milli bakiye olarak yurt dışında yaşayan Iraklılara ayrılmıştır. Örneğin, Musul da toplam geçerli oyun 930 bin olduğu varsayıldığında, Musul dan bir milletvekili çıkarmak için gerekli oy 30 bin olacaktır. Yani bir parti ya da oluşumun Musul dan milletvekili çıkarabilmesi için en az 30 bin oy alması gereklidir. Geçtiğimiz seçimlerde kapalı liste sistemi uygulanmış ve kotayı geçen listelerde yer alan adaylar sıralamalarına göre milletvekilliği kazanmıştır. Ancak mevcut durumda adaylara da oy verilebileceği dikkate alındığında bir karmaşa ortaya çıkmaktadır. Hem adaya hem listeye birlikte oy verilebilecek midir? Her ikisine de oy verildiğinde hangisi geçerli olacaktır? Bu durum sıralamaya nasıl yansıyacaktır? 2005 teki seçimlerde artık oylar, paylaştırılmıştır. Ancak 2010 da yapılması planlanan seçimlerde açık liste sistemi uygulanacağından adayların aldıkları oylardan kalan artık oylar nasıl devredilecektir? Bir adaydan kalan artık oylar kendisinden sonra en yüksek oy alan adaya mı devredilecek yoksa yine listenin artık oyu gibi mi kullanılacaktır? Irak ta 2005 te yapılan seçimlerde kapalı liste sistemi kullanılmış ve seçmenler listelere oy vermiştir. 275 milletvekilli parlamentonun 230 u direkt olarak, 45 i ise milli bakiye olarak tanımlanan ve artık oyların dağıtımıyla seçilmiştir. Ayrıca Irak taki her vilayet bir seçim bölgesi olarak kabul edilmiş ve vilayetlerin nüfus oranına göre sandalye sayıları belirlenmiştir. Her vilayet için farklı seçim kotaları ortaya çıkmış ve o vilayette seçime giren listelerin milletvekili çıkarabilmesi için kotayı elde etmesi gerekmiştir. Kotayı elde ettikten sonra kalan artık oylar en yüksek oyu alan listeden başlamak üzere en az oy alan partiye kadar dağıtılmıştır. Bu doğrultuda milli bakiye olarak belirtilen 45 sandalyeden 19 unu seçimlerde en yüksek oyu alan Şii koalisyonu Birleşik Irak İttifakı elde etmiştir. 10 sandalye ile Kürt Listesi ikinci sırada yer alırken, Irak Cumhurbaşkanı Yardımcısı Tarık El-Haşimi nin de içinde bulunduğu koalisyon 7, İyad Allavi liderliğindeki Irak Ulusal Listesi 4 ve Salih Mutlak ın liderliğindeki Irak Ulusal Diyalog Cephesi 2 sandalye kazanmıştır. Ancak önümüzdeki seçimlerde seçim sisteminin değişmesi ve açık liste sistemine geçilmesi kafalarda bazı soru işaretleri bırakmaktadır. Seçimlere çok az bir süre kalmasına rağmen, Irak Bağımsız Seçim Kurulunun seçime ilişkin bir açıklama yapmaması düşündürücüdür. Yaklaşık 8 ay süren seçim yasası tartışmaları nihayet 2009 yılının Kasım ayında sonuçlanmıştır. Seçim yasası üzerinde yaşanan tartışmalar Irak siyasetine damgasını vururken, siyasi pazarlıklar yine ön planda olmuş, pazarlık masasından özellikle Kürt gruplar karlı çıkmıştır. Kürtlerin çoğunlukta olduğu vilayetlerin milletvekili sayıları arttırılmış, milli bakiye düşürülmüş, Hıristiyanlara ayrıcalıklar tanınmış, Irak Başbakanı Nuri El-Maliki nin başkanlığını yaptığı Kanun Devleti Koalisyonu nun ağırlığı olduğu Kadısiye, Vasit gibi bölgelerde milletvekili sayıları yüksek tutulmuştur. Irak ta seçim tartışmaları halen devam ederken, 511 kişinin Yüksek Seçim Kurulu tarafından milletvekili adaylıklarının iptal edilmesi, Irak taki siyasi ortamı iyice germiş gözükmektedir. Irak Parlamentosu Adalet ve Soruşturma Komisyonu, seçimlere girmesi yasaklananların oluşturduğu listede yer alan 13 ü üst düzey olmak üzere, 216 kişinin kapatılan Baas Partisi nin üyesi olduğunu, 5 inin ise 1991 yılında yaşanan ve birçok kişinin canına mal olan ayaklanmaların bastırılmasında fiili olarak yer aldığını açıklamıştır. Bu olaya seçimin salahiyetine ilişkin kaygıları yeniden gündeme getirirken, seçime ilişkin yöntemin halen net olarak ortaya konmaması da ayrı bir sorun olarak ortaya çıkmaktadır. Seçim yasasıyla ortaya konan yeni durum, Irak taki seçim sisteminin de değişmesini öngörmektedir te yapılan seçimlerde uygulanan kriterler değiştirilerek, 7 Mart 2010 da yapılması planlanan seçimlerde farklı kriterlerin uygulanması söz konusu olacaktır. Ancak yeni seçim sistemine ilişkin belirsizlikler seçimlere yaklaşık 1 ay kala bile devam etmektedir. Sonuç olarak bir halka dayatılan demokrasi, halkın temel toplumsal yapısının içinden çıkmadığı sürece, başarılı olabileceği konusundaki şüpheleri beraberinde getirmektedir. Seçimlerin yapılması durumunda bile bu oyların nasıl verileceğine, seçimlerin nasıl gözlemleneceğine, sandıkların nasıl korunacağı ve taşınacağı, verilen oyların kim tarafından nasıl sayılacağı gibi kriterler açık ve şeffaf olmadıkça, pazarlık usulü yönetimlerin iş başına gelmesi muhtemel gözükmektedir.