ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ. Yüksek Lisans Tezi. Hindi Palazlarının Nakil Kutularında Hemen Yemlenmesinin Verim Özelliklerine Etkisi

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ Yüksek Lisans Tezi Hindi Palazlarının Nakil Kutularında Hemen Yemlenmesinin Verim Özelliklerine Etkisi Sabri Arda ERATALAR ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI ANKARA 2002 Her Hakkı Saklıdır

2 ÖZET Yüksek Lisans Tezi Hindi Palazlarının Nakil Kutularında Hemen Yemlenmesinin Verim Özelliklerine Etkisi Sabri Arda ERATALAR Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Zootekni Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Mesut Türkoğlu Bu çalışmanın materyalini hindi eti üreten bir özel sektör kuruluşundan temin edilen Nicholas ırkı, 414 adet büyük beyaz hindi palazı oluşturmuştur. Hindi palazlarının erken yemlenen ve geç yemlenen olarak iki gruba ayrılmış, civciv kutularında hemen yemlemenin 1., 2., 4. ve 6. hafta canlı ağırlıklarına, yem tüketimine, ölüm oranına etkisi araştırılmış, elde edilen veriler varyans analizi ile değerlendirilmiştir. Araştırmanın sonucuna göre ilk haftalarda canlı ağırlık bakımından erken yeme ulaşan grup daha yüksek bir değer sergilemekle beraber, ikinci haftadan sonra geç yemlenen grup diğer palaz grubuna yetişmiş ve kesim yaşına kadar değişik bir durum ortaya çıkmamıştır (P<0,05). Erken yeme ulaştırılan grupta ölüm oranı kayda değer şekilde düşük olarak saptanmıştır (P<0,05). Yem değerlendirme de takip edilebildiği kadarıyla farklılık göstermemiştir.

3 ABSTRACT Master Thesis The Effects of Immediate Feeding in Delivery Boxes on the Performance of Turkeys. Sabri Arda ERATALAR Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Animal Sciences Supervisor: Prof. Dr. Mesut TÜRKOĞLU The material of this research is obtained from a turkey meat producing private firm which is Nicholas strain big white, 414 turkey poults. The poults are divided into two groups, which are fed with starter diet and the held group of birds. The effects of early feeding on the transportation boxes to the live weight is observed at 1, 2, 4, 6. weeks of life and liveability of the poults are controlled daily. The data obtained is analyzed by analysis of varience. Corresponding to the data obtained in this research, we concluded that poults allowed to access early feeding had better liveweights during the first week of their lives. But this advantage ended in the second week and never showed up again during the 6 weeks time (P<0,05). But the liveability of the early fed poults was surely better than the ones that are held for 12 hours (P<0,05). The feed efficiency numbers of these two groups didn t vary as it could be observed.

4 ÖNSÖZ ve TEŞEKKÜR Dünyada hindi eti tüketimi ve üretimi giderek artmaktadır. Bu artış hızı tavuk eti üretimiyle kıyaslanabilecek bir seviyeye ulaşmış bulunmaktadır. Ülkemizde de 1995 yılı öncesinde yok denecek kadar az olan hindi eti üretimimiz sadece yılbaşı hindisi olarak tüketime sunulan köy hindiciliğinden ibaretti. Ancak 1995 yılında özel sektöre ait hindi eti üreten ilk firmanın kurulmasından sonraki 12 yıl içerisinde hindi eti üretimimiz ciddi oranda artış gösterirken, üretim ve tüketim de yılın tamamına dengeli bir şekilde dağılmış ve ülke çapında belli bir tüketim alışkanlığı kazanılmıştır yılında 2646 tonluk hindi eti üretimimiz 2006 yılında ton düzeyine çıkmıştır. Önümüzdeki yıllarda beyaz et üretimi ekonomik nedenler ve sağlıklı beslenme gerekçesiyle artışına devam edecektir. Bu artış tavuk etinde olacağı gibi hindi etinde de görülecektir. Ülkemiz insanının sağlıklı beslenmesi ve kişi başı günde 35-40gr hayvansal protein tüketmesinin beyaz et tüketimini artırmaktan başka yolu da görünmemektedir. İnsanımızın beslenme açığının giderilmesi için tavuk eti kadar öneme ve yüksek besin değerine sahip olan hindi eti üretiminin artışına paralel olarak kalitenin yükseltilmesi ve elde bulunan imkânların en iyi şekilde değerlendirilmesi de gerekmektedir. Bunun için mevcut üretim koşullarından optimum yararlanmanın gereği daha da önem kazanmaktadır. Günümüzde gerek hayvan hakları savunucuları tarafından yapılan çalışma ve baskılar, gerekse AB uyum yasaları nedenleriyle kanun ve yürütmeliklerde yapılması hedeflenen değişikliklerle kümeslerdeki yerleşim sıklığı, önümüzdeki yıllarda düşme eğilimi göstermektedir. Bu durumun ekonomik, sosyal anlamda getirdikleri ve götürdüklerinin neler olabileceğinin incelenmesi gerektiği gibi, hayvanların performansları, et kaliteleri ve kan parametreleri açısından da yerleşim sıklığı etkilerinin araştırılması önem taşımaktadır. Bu amaçla planlanmış olan bu denemenin sonuçları bize dünyada ve ülkemizde en çok tüketilen ikinci kanatlı eti olan hindi eti üretiminde en yüksek verimin alınabileceği optimum üretim yerleşim sıklığını tespit etme yönünde fayda sağlayacak ve gelecekte bu konu üzerinde çalışacak olan araştırıcıların kullanabileceği bir kaynak oluşturacaktır. Yapılan bu çalışmada hindi palazlarının

5 kuluçkahaneden kümeslere aktarılması sonrasında aynı boyutlardaki yetiştirme bölmelerine yerleştirilmişlerdir. İkinci hafta sonunda yerleşim sıklığı etkisi ortaya çıkarılmış ve bu durumun hindilerin yaşama gücü ve verim performanslarında, bazı kan parametrelerinde ve kesim sonrasında bazı et kalite kriterlerinde ne gibi etkiler ortaya çıkarttığı incelenmeye çalışılmıştır. Bu araştırmanın ortaya çıkmasında önemli katkı ve destekleri olan, bana güç veren değerli danışmanım Prof. Dr. Rüveyde AKBAY a özellikle teşekkür ederim. Tezin oluşum evresindeki kontrolleri, istatistik ve yazım konularındaki değerli yönlendirmeleri ve danışmanım kadar önemli katkılarından dolayı sayın Prof. Dr. Musa Sarıca ya, desteğini esirgemeyen Prof. Dr. Mesut Türkoğlu na bana destek olan vefakâr eşim Kania ERATALAR a, bu günlere kadar 29 yıldır emeklerini ve desteklerini esirgemeyen ailem Emel & Nejat ERATALAR a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Deneme materyalleri ve yem sağlama konusundaki destekleri için Bolca Hindi ve Kalite Yem Sanayi ne ve denemenin başarı ile sonuçlanması için büyük emek sarfeden tüm firma çalışanlarına teşekkürler ederim. Denemenin bulgularının incelenmesinde renk kalitesi okumalarında desteklerini esirgemeyen Prof. Dr. Nuray KOLSARICI ya, degustasyon panelinde her türlü desteği veren Mengen Aşçılık Yüksek Okulu öğretim görevlilerine, istatistik analizlerin gerçekleştirilmesinde büyük katkıları olan Ankara Üni. Zir. Fak. Zootekni Bölümü Biyometri ve Genetik Ana Bilim Dalı öğretim üyelerine ve tüm emeği geçenlere binlerce teşekkürler. Sabri Arda ERATALAR Ziraat Yüksek Mühendisi

6 İÇİNDEKİLER ÖZET i ABSTRACT ii ÖNSÖZ ve TEŞEKKÜR iii ÇİZELGELER DİZİNİ vi 1. GİRİŞ 1 2. KAYNAK ÖZETLERİ Canlı ağırlık, yem tüketimi ve yaşama gücü ile ilgili kaynak özetleri Et Kalitesi ve Karkas Özellikleri ile İlgili Kaynak Özetleri Kan Parametreleri ile İlgili Kaynak Özetleri Duyusal Analizler ile İlgili Kaynak Özetleri Davranım ve Hayvan Refahı ile İlgili Kaynak Özetleri MATERYAL ve YÖNTEM Materyal Canlı Materyal Yem ve Su Deneme Kümesi ve Deneme Kafesleri Diğer Alet ve Ekipmanlar Yöntem İstatistik Analizler Canlı Ağırlıkta Kullanılan İstatistik Metotlar Karkas Özelliklerinde Kullanılan İstatistik Metotlar Etin Kimyasal ve Fiziksel Özelliklerinde Kullanılan İstatistik Metotlar Duyusal Analizlerde Kullanılan İstatistik Metotlar Kan Parametrelerinde Kullanılan İstatistik Metotlar BULGULAR ve TARTIŞMA Performans Kriterleri Stres Parametreleri Karkas Özellikleri ve Karkas Kalitesi Ette Lezzet ve Duyusal Analizler SONUÇ 69 KAYNAKLAR 72 ÖZGEÇMİŞ 79

7 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 1.1. Piliç, hindi, sığır ve koyun etlerinin besin değerleri bakımından karşılaştırılması 1 Çizelge 1.2. Dünyadaki çeşitli ülkelerde hindi eti üretim ve tüketim miktarları 2 Çizelge 1.3. Türkiye de yılları arasında hindi varlığı 3 Çizelge 3.1. Denemede kullanılan yemin hayvanlara veriliş zamanlarına göre içeriği 23 Çizelge 3.2. Deneme boyunca yapılan aşı çeşitleri, yapılış zamanları ve koruyucu olduğu hastalıklar 27 Çizelge 3.3. Denemede kümes içerisindeki günlük ortalama sıcaklık değerleri ve sıcaklık değişim günleri 29 Çizelge 3.4. Duyusal analiz panelinde kullanılan Et Kalitesi Duyusal Değerlendirme Formu 32 Çizelge 4.1. Değişik yerleşim sıklıklarında barındırılan erkek hindilerin bazı haftalara ait ortalama canlı ağırlıkları 36 Çizelge 4.2. Değişik yerleşim sıklıklarında barındırılan dişi hindilerin bazı haftalara ait ortalama canlı ağırlıkları 37 Çizelge 4.3. Değişik yerleşim sıklıklarında barındırılan erkek hindilerin belirtilen haftalar arasındaki canlı ağırlık artışları 38 Çizelge 4.4. Değişik yerleşim sıklıklarında barındırılan dişi hindilerin belirtilen haftalar arasındaki canlı ağırlık artışları 39 Çizelge 4.5. Değişik yerleşim sıklıklarında yetiştirilen erkek ve dişi hindilerde günlük ortalama yem ve su tüketim miktarları, yemden yararlanma oranları ve yaşama gücü. 40 Çizelge 4.6. Değişik yerleşim sıklıklarında barındırılan dişi hindilerde kandaki şeker miktarındaki değişim 42 Çizelge 4.7. Değişik yerleşim sıklıklarında barındırılan erkek hindilerde kandaki şeker miktarındaki değişim 42 Çizelge 4.8. Değişik yerleşim sıklıklarında barındırılan dişi hindilerde kandaki lenfosit miktarındaki değişim 43 Çizelge 4.9. Değişik yerleşim sıklıklarında barındırılan erkek hindilerde kandaki lenfosit miktarındaki değişim 44 Çizelge Değişik yerleşim sıklıklarında barındırılan dişi hindilerde kandaki alyuvar miktarındaki değişim 45 Çizelge Değişik yerleşim sıklıklarında barındırılan erkek hindilerde kandaki alyuvar miktarındaki değişim 46

8 Çizelge Değişik yerleşim sıklıklarında barındırılan dişi hindilerde kandaki alyuvar hacmindeki değişim 47 Çizelge Değişik yerleşim sıklıklarında barındırılan erkek hindilerde kandaki alyuvar hacmindeki değişim 47 Çizelge Değişik yerleşim sıklıklarında barındırılan dişi hindilerde kandaki akyuvar miktarındaki değişim 48 Çizelge Değişik yerleşim sıklıklarında barındırılan erkek hindilerde kandaki akyuvar miktarındaki değişim 49 Çizelge Değişik yerleşim sıklıklarında barındırılan dişi hindilerde kandaki trombosit miktarındaki değişim 50 Çizelge Değişik yerleşim sıklıklarında barındırılan erkek hindilerde kandaki trombosit miktarındaki değişim 50 Çizelge Değişik yerleşim sıklıklarında barındırılan dişi hindilerde kandaki hemoglobin hacmindeki değişim 51 Çizelge Değişik yerleşim sıklıklarında barındırılan erkek hindilerde kandaki hemoglobin hacmindeki değişim 51 Çizelge Değişik yerleşim sıklıklarında barındırılan dişi hindilerde kanda hematokrit oranındaki değişim 52 Çizelge Değişik yerleşim sıklıklarında barındırılan erkek hindilerde kanda hematokrit oranındaki değişim 53 Çizelge Farklı yerleşim sıklıklarında yetiştirilen erkek hindilerde sıcak ve soğuk karkas ağırlıkları 54 Çizelge Farklı yerleşim sıklıklarında yetiştirilen dişi hindilerde sıcak ve soğuk karkas ağırlıkları 55 Çizelge Farklı yerleşim sıklıklarında yetiştirilen erkek hindilerde karkas randımanı 56 Çizelge Farklı yerleşim sıklıklarında yetiştirilen dişi hindilerde karkas randımanı 56 Çizelge Farklı yerleşim sıklıklarında yetiştirilen erkek hindilerde karkas ph düzeyi 57 Çizelge Farklı yerleşim sıklıklarında yetiştirilen dişi hindilerde karkas ph düzeyi 57 Çizelge Farklı yerleşim sıklıklarında yetiştirilen erkek hindilerde but ve göğüs etinin su tutma kapasiteleri 58 Çizelge Farklı yerleşim sıklıklarında yetiştirilen dişi hindilerde but ve göğüs etinin su tutma kapasiteleri 59 Çizelge Farklı yerleşim sıklıklarında yetiştirilen erkek hindilerde but etinin bazı kimyasal özellikleri 60 Çizelge Farklı yerleşim sıklıklarında yetiştirilen erkek hindilerde göğüs etinin bazı kimyasal özellikleri 60

9 Çizelge Farklı yerleşim sıklıklarında yetiştirilen dişi hindilerde but etinin bazı kimyasal özellikleri 61 Çizelge Farklı yerleşim sıklıklarında yetiştirilen dişi hindilerde göğüs etinin bazı kimyasal özellikleri 61 Çizelge Farklı yerleşim sıklıklarında yetiştirilen erkek hindilerde but etinin bazı renk özellikleri 62 Çizelge Farklı yerleşim sıklıklarında yetiştirilen erkek hindilerde göğüs etinin bazı renk özellikleri 62 Çizelge Farklı yerleşim sıklıklarında yetiştirilen dişi hindilerde but etinin bazı renk özellikleri 63 Çizelge Farklı yerleşim sıklıklarında yetiştirilen dişi hindilerde göğüs etinin bazı renk özellikleri 63 Çizelge Farklı yerleşim sıklıklarında yetiştirilen erkek hindilerin kesim sonrası görsel muayene bilgileri 64 Çizelge Farklı yerleşim sıklıklarında yetiştirilen dişi hindilerin kesim sonrası görsel muayene bilgileri 65 Çizelge Farklı yerleşim sıklıklarında yetiştirilen erkek hindilerin but eti tadım paneli özeti 66 Çizelge Farklı yerleşim sıklıklarında yetiştirilen erkek hindilerin göğüs eti tadım paneli özeti 66 Çizelge Farklı yerleşim sıklıklarında yetiştirilen dişi hindilerin but eti tadım paneli özeti 67 Çizelge Farklı yerleşim sıklıklarında yetiştirilen dişi hindilerin göğüs eti tadım paneli özeti 67

10 1. GİRİŞ Dünya kanatlı eti üretiminde birinci sırayı tavuk, ikinci sırayı da hindi eti almaktadır. Bu durum ülkemizde de aynı şekilde görülmektedir. Ülkemizde son yıllarda kanatlı eti üretiminde hızlı bir artış olmuştur. Bunun nedenleri olarak deli dana hastalığının insanları kırmızı etten soğutması, kırmızı etin giderek pahalanması, farklı tatlara olan talebin artması, insanların yemeğe ayıracak vaktinin çalışma ortamlarının yoğunluğu nedeniyle azalması ve ileri işlenmiş et ürünlerine rağbetin artması şeklinde ifade edilebilir. Kanatlı etleri, özellikle de hindi eti lop et üretimi için çok uygun bir hayvan olup, %70 in üzerinde karkas randımanının yanı sıra ileri işlemeye, parçalamaya uygunluğu açısından da kolay işlenebilir bir protein kaynağı durumundadır. Et kalitesinin son derece yüksek ve besleme değerinin de iyi düzeylerde olması hindi etinin daha da talep edilir duruma getirmektedir. Hindi etinden pastırma, sucuk, jambon, göğüs, kuşbaşı, but gibi ürünler ile birlikte ileri işlenmiş, pişirilmiş ve ısıtılarak yenmeye hazır halde satışa sunulan kroket, köfte, döner gibi ürünler de raflarda cazip görüntüleri ve değişik beslenme alışkanlıklarına hitap etmesi açısından hindi etine olan talebi artırıcı bir rol oynamaktadır. Hindi etinin aynı zamanda kırmızı etten üretilen salam, sucuk, sosis gibi ileri işlenmiş ürünlere katılarak bu ürünlerin fiyatlarını düşürücü etkisi de hindi ati üretimini gerektiren bir diğer neden olarak göze çarpmaktadır. Bugün ülkemizde çeşitli özel sektöre ait kuruluşlarda büyük beyaz hindiler et üretimi amacıyla yetiştirilirken, devlete ait üretme çiftliklerinde de bronz hindiler ekstansif yetiştiricilik için materyal olarak çiftçilere satılmakta ve çiftçi elinde yetiştirilen bu hindiler başta yılbaşı hindisi talebini karşılamak üzere kesilmekte ve pazarlanmaktadır. Bu şekilde ülkemizde 1998 yılında toplam adet civarında hindi bulunmaktaydı. Yapılmış olan bir projeksiyona göre (Anonim 2001a) günümüzde bu rakamın u geçmiş olabileceğini söyleyebiliriz. Ülkemizde 1999 yılı itibarıyla hindi eti tüketimi kişi başına 400gr civarındayken, bugün bu rakamın gr seviyesinde olduğu tahmin edilmektedir. Bu da hindi eti üretiminin son iki yılda yaklaşık olarak %50 arttığını ifade etmektedir.

11 2. KAYNAK ÖZETLERİ Yumurtadan çıkıştan sonra tavuk civcivlerinin ve hindi palazlarının yeme ulaşmalarının gecikmesi 4 şekilde meydana gelmektedir (Pinchasov 1993): 1- Küçük yumurtalardan genellikle küçük ebatta ve erken civcivler ve palazlar çıkmaktadır. Bu hayvanlar kuluçka çıkış makinesi içerisinde bekleyerek dehidre olmaktadırlar. 2- Kuluçkahanede normal prosedür gereği yapılan ve kuluçkahanede uygulanması gereken işlemlerin (gaga kesimi ve aşı yapılması gibi) vakit istemesi ve bu vakit kaybından dolayı bu hayvanların yem tüketmesinin gecikmesi. 3- Kuluçkahaneden kümese kadar taşımayla geçen süre ve bu süreyi artıran çeşitli rötarların ortaya çıkması. 4- Kümeste civcivlerin veya palazların ana makinelerine (ringlere) geç yerleştirilmeleri. Bu durumlardan ilki olan kuluçka makinesi içerisinde erken çıkmış olan civcivlerin erken yemlenmesini sağlayacak bir uygulama, her ne kadar Sklan ve ark. (2000) tarafından denenmiş ve bir sorun ortaya çıkmamışsa da, ülkemizde yemde görülebilen sorunlar ve bu yemin makine içerisindeki sıcaklık ve nem ile beraber çeşitli problemlere yol açabileceği söz konusu olduğundan ülkemiz için uygun görülmeyebilir. Ancak diğer üç durum da yumurtadan çıkan bu hayvanların hemen yeme ulaşabilmesinin insan elinde olduğu halleri göstermektedir. Eğer erken yemleme ile iyi bir sonuç alınıyorsa, bu üç durumda hayvanların yeme ulaşabilmeleri için bir uygulama yapmak yerinde olacaktır. Tavuk civcivlerinde yumurtadan çıkış sonrasındaki ilk 24 saat içerisinde erken yemlemeye rağmen canlı ağırlık kaybı görülebilirse de kesim yaşındaki canlı ağırlığa etki eden temel faktör yem tüketimi olmaktadır. Bu durumda yumurtadan geç çıkan civcivlerin daha az dehidre olmasıyla beraber erken yumurtadan çıkan ve daha hafif olan

12 civcivlere göre bir avantajının olmadığı istatistik açıdan belirtilmiştir. Erken yemleme uygulamasının bir avantajının sıcaklık stresine maruz kalan hayvanlarda görülebilme ihtimali üzerine araştırıcı bunu da denemesi içerisine almıştır. Kuluçkadan çıkan ve kümese nakledilen civcivler ve palazlar, özellikle bölgenin ikliminin ılıman olduğu durumlarda bu tip bir strese maruz kalabilmektedir. Pinchasov ve ark. (1993) 35 haftalık tavuk ve 40 haftalık yaştaki hindilerden elde ettikleri yumurtaları bireysel olarak tartarak kuluçka makinelerine yerleştirmişler ve çıkan civciv ve palazları da ilk 2 gün üçerli, 3-5. günler arasında ikişerli, daha sonra da bireysel bölmelerde, batarya tipi kafeslerde yetiştirmişlerdir. Uygulamalarda serbest yemleme kullanılmıştır. Hindi palazlarına ve tavuk civcivlerine aynı şekilde erken yemleme, 24 saat aç bıraktıktan sonra yemleme ve 48 saat aç bıraktıktan sonra yemleme uygulamaları yapılmıştır. Bu denemelerde 100 adet tavuk civicivi ve 120 adet hindi palazı kullanılmıştır. Tüm hayvanlara kanat numarası çıkıştan hemen sonra takılmıştır. Elde ettikleri bulgulara göre civcivlerden 48 saat süreyle aç bırakılanlar canlı ağırlıklarının %10 unu kaybetmişler, 24 saat süreyle aç bırakılanlar ise erken yemlenenlere göre daha fazla canlı ağırlık kaybetmelerine karşılık bu oran istatistiki olarak önemli çıkmamıştır. Aç bekletme süresi arttıkça hayvanlarda gelişme hızı azalmıştır. Ancak gruplar arası canlı ağırlık farklılığı 14. güne kadar korunabilmiştir.

13 Tablo 1.1 Civcivlerin yemlenme zamanlarına göre ayrılan gruplarındaki ilk iki haftalık canlı ağırlık durumu (Pinchasov 1993). Canlı Ağırlık \ Yemleme Zamanı 0-6 saat 24 saat 48 saat Çıkışta günlük günlük günlük günlük günlük Hindilerde 48 saat bekleyen palazlarda canlı ağırlık kaybı %10,7 oranında olmuştur (7-8gr).

14 Tablo 1.2. Hindi palazlarında erken yemlemenin yumurtadan çıkış sonrasında gelişmeye etkisi (Pinchasov 1993). Açlık Süresi 0-6 saat 24 saat 48 saat Canlı Ağırlık Çıkışta günlük günlük günlük günlük Ölüm Oranları 1 günlük günlük günlük günlük Toplam Ölüm Oranı Sıcaklık stresine maruz bırakılan hindi palazlarından erken yeme ulaşanlarda %3 canlı ağırlık kaybı gözlemlenirken 24 saat aç bırakılan hayvanlarda bu oran %13 e kadar çıkmıştır. 48 saat aç bırakılmış hayvanlarda bu oran daha da yüksek olmaktadır. Sonuç olarak araştırıcılar erken beslemenin kesim ağırlığına etkisi bulunabileceğini ifade etmişlerdir. Araştırmanın sonucuna göre özellikle 48 saat açlıktan sonra civcivler ve palazlar büyük bir enerji açığıyla karşı karşıya kalmaktadırlar. Bu enerji açığı da araştırmacıların görüşlerine göre yumurta sarısının tüketilmesiyle ilgili olarak ifade edilmektedir. Bu şekilde de özellikle 48 saat aç bırakılan civciv ve palazlarda enerji ihtiyacını vücut yağlarından temin etme ihtiyacı ileberaber vücut ağırlığında bir azalma gözlendiği ifade edilmektedir. Casteel (1994) kuluçkahanede, çıkış makinesinde civcivlerin yumurtadan çıkmalarından sonra, makine içerisinde kaldıkları süre boyunca dehidre olduklarını söylemektedir. Buna rağmen bazı

15 kuluçkahanelerin göbek açıklığından mikrop kapma riskini azaltmak için yumurtadan çıkan civcivleri bir süre daha makinede tutmakta olduklarını söylemektedir. Bu uygulama göbek açıklıklarının tamamen kapanmasına yardımcı olduğu gerekçesiyle yapılmaktadır. Bu durumda da kuluçka makinelerinde bekletilen civcivlerin ağırlık kaybettikleri ifade edilmektedir. Araştırıcı yemden uzak olarak civcivlerin dehidre olduğu bu durumun performansa etkisini incelemiştir. Bunun için 1000 adet yeni yumurtadan çıkmış civcivin yarısını makineye geri yerleştirmiş, gerei kalan yarısını da yerde yapılan ringlere yerleştirmiştir. Makineye yerleştirilen civcivleri 24 saat makine içerisinde tutmuş, bu sırada da diğer civcivler dışarıdaki ringlerde yem ve su verilmeden barındırılmıştır. Bir grup hayvan da kafeslerde yem ve su verilerek, 23 saat aydınlık, 1 saat karanlık uygulamasıyla barındırılmıştır. Kuluçka makinesinde tutulan civcivler ortalama olarak 42.4gr gelmiş ve vücut ağırlıklarının yaklaşık olarak %5 ini kaybetmişlerdir. Dışarıda tutulan civcivler ise 44.7gr ortalama canlı ağırlığa sahip olmuşlar ve iki grup arasındaki bu fark araştırıcı tarafından istatistik olarak önemli bulunmuştur. Araştırıcı, sonuç olarak yumurtadan çıkışı takip eden 24 saat boyunca civcivlerin yem ve suya ulaşma imkanları olsa da canlı ağırlık kaybedebildiklerini söylemektedir. Aynı şekilde araştırıcı, civcivleri kuluçka çıkış makinesinde 24 saat tutmanın kesim yaşı canlı ağırlığına, yem dönüşüm oranına ve performansa etkisi olmadığını ifade etmektedir. Moran (1998), hindi palazlarına kuluçkahanede, yumurtadan çıkış sonrasında glukoz ve yem verilmesinin avantajlı olup olmadığını incelemiştir. Bu denemede 41 haftalık hindilerin yumurtalarından kuluçkhanede palazlar çıkartıldıktan sonra bu palazların bir kısmına %50 tuzlu su, %50 glukoz karışımı 5ml/hayvan dozlamasıyla boyuna veya karına enjeksiyon yoluyla verilmiştir. Bu hayvanların yarısını yemlemiş, geri kalanını aç bırakmıştır. Kontrol grubu olarak da hiçbir işlem görmemiş olan palazları almıştır.

16 Tablo 1.3. Yumurtadan çıkan palazlara glukoz verilmesinin ve aç bırakmanın 3 günlük performansa etkisi (Moran 1994). 3 günlük canlı 0-3 günlük ağırlık Yem UYGULAMA ağırlık kazancı tüketimi Glukoz ve Yem Yemlenen Yemlenmeyen Subkutan Yemlenen Yemlenmeyen Ağız Yoluyla Yemlenen Yemlenmeyen Araştırmanın sonularına göre glukoz uygulaması olumlu sonuç vermiş, ancak araştırıcının belirttiği üzere bu olumlu görülen sonuçlar erken yemleme ile beraber yürütülmediği takdirde etkileri geçici olan bir uygulama olarak kalmıştır. Noy ve ark. (1999) yaptıkları bir araştırmada tavuk civcivlerinin ve hindi palazlarının erken beslenmesinin ve bu beslenmede kullanılan çeşitli yem tiplerinin ve besleme değeri olmayan kum gibi maddelerin kullanımı ile elde edilen performansı değerlendirmişlerdir. Araştırıcılar erken yemlemenin civcivlerde ve hindi palazlarında kesim çağı canlı ağırlığına etkisi olup olmadığı üzerinde durmuşlardır. Bu araştırma bünyesinde 5 ayrı deneme kurmuşlar, ilkinde kümese alınan yumurtadan yeni çıkmış civcivlere sadece yem, yem ile beraber su, sadece su vermiş, kontrol grubunu da 34 saat aç olarak bırakmışlardır. İkinci denemede Oasis adı verilen su içeriği fazla olan bir tip başlangıç yemi verilmiş ve 34 saat aç bırakılan civcivlerle arasındaki fark gözlemlenmiştir.

17 Üçüncü denemede sadece yem, sadece nem içeriği yüksek olan Oasis adlı yem, besleme değeri olmayan planya tozu (doğranmış odun tozu) verilen gruplarla 34 saat aç bırakılan kontrol grubu kıyaslanmıştır. Bu denemede hindi palazları da civcivlerle beraber denemeye alınmıştır. Dördüncü ve beşinci denemelerde hindi palazları kullanılmış, bunlarda ise ilk iki denemenin aynıları hindi palazlarına uygulanarak sonuçlar karşılaştırılmıştır. Hindi palazları 39 gün, tavuk civcivleriyse 21 gün süreyle yetiştirilmiş, sonuçlar bu zaman dilimi sonunda değerlendirilmiştir. Araştırma sonuçlarına göre tavuk civcivleri ve hindi palazlarında erken besleme performansı artırmıştır. Bu performans artışı özellikle 4-8. günlerde görülmüş, 6-8 günlük yaşlardan sonra bu etki giderek azalmıştır. Bu araştırmada erken beslemenin avantajlarının pazarlama çağına kadar görülebileceği ifade edilmektedir. Besin maddelerinin yumurtadan yeni çıkmış olan civcivlere ve hindi palazlarına verilmesiyle bu hayvanların o an için zaten az olduğu söylenen su ihtiyaçlarının karşılandığı belirtilmektedir. Araştırmacılar su içeriği yüksek bir yem olan Oasis, başlangıç yemi, yarı kuru (nemli) yemin de aynı olumlu etkileri yumurtadan çıkıştan sonra kısa zaman içinde civcivlere ve palazlara verildiği takdirde gözlemlendiğini ifade etmektedir. Aynı araştırıcılar erken beslemenin yarattığı gelişmedeki artışının çeşitli sebeplerin sonucu olarak ortaya çıktığına inandıklarını belirtmişlerdir. Bunlar şu şekilde sıralanmaktadır: - Yumurtadan çıkışta aç olan hayvanların yumurta sarısını geç değerlendirmesi. - Erken beslemenin hayvanların sindirim sistemlerindeki villusların büyümesine ve yüzey alanlarının genişlemesine sebep olduğu, böylece bu genç hayvanların sindirim sistemlerinin erken gelişerek daha erken gelişmeye başlamaları.

18 - Daha erken yeme ulaşabilen bu hayvanların ömürleri boyunca daha fazla yem tüketmiş olacaklarından daha fazla gelişebilecekleri. Noy ve ark. (1999) aynı zamanda civcivlerde ve hindi palazlarında göğüs eti oranının erken yemlemeyle arttığını ifade etmektedir. Sonuç olarak da erken beslemenin performansta avantajlar sağlamakta olduğu, çeşitli uygulamalarla yapılmasının gerekliliği üzerinde durmaktadırlar. Noy ve ark. (2001) tavuk civcivlerinde yumurtadan çıkışta canlı ağırlığın %20-25 inin yumurta sarısının vücutta kalan kısmı olduğunu, bunun hindi palazlarında vücudun %10-12 sini meydana getiren bir miktarda olduğunu ifade etmektedir. Araştırmacılar 48 haftalık hindilerden elde edilen 480 adet BUT Big 6 ırkı hindi palazı üzerinde yaptıkları çalışmalarında iki denemeyi bir arada yürütmüşlerdir. İlk denemede yumurtadan çıkan civcivleri her 3 saatte toplayıp önlerinde başlangıç öncesi yemi ve su bulunan kümeslere göndermişlerdir. İkinci denemede de her 3 saatte bir her tepside yumurtadan çıkan palazların yarısını bu gibi yer sistemlerine taşımış, geri kalan yarısını da çıkış makinesi içinde bırakmışlardır. Sonuç olarak ister kuluçka makinesinde, ister yer sistemine hemen alınarak erken yemlenen hindi palazlarında 3. gün sonunda % 4-5 daha yüksek canlı ağırlık gözlemlenmiştir. Bu olumlu durum erkeklerde ve dişilerde 20. günde %5-8 e kadar çıkmıştır. Aç bırakılan hindi palazlarının canlı ağırlıklarının 10gr ını 2. gün sonunda kaybettikleri gözlenmiştir. Bu sırada ince bağırsaklarında sadece 0.2gr büyüme görülmüş, bu durum erken yemlenen hayvanlarda çok daha yüksek bir ağırlık artışıyla göze çarptığı ifade edilmiştir. Bu ince bağırsak ağırlığı yumurtadan çıkışta vücut ağırlığının %3.8 i iken, 2. gün sonunda hindi palazlarının canlı ağırlıklarının %4.8 e kadar yükselmiştir. Sindirim sisteminin tüm kısımları, özellikle de villuslar erken yemlenen hayvanlarda daha büyük bir oranda artış gösterdiği ifade edilmektedir.

19 Lilburn (1998) adlı araştırıcı hızlı gelişen etlik piliç hatlarında ve ördeklerde, yaşamın ilk 7 gününün bu canlıların yaşamlarının 40 günlük durumunu %17 oranında belirlediğini ifade etmektedir. Bu yaşamın ilk haftasının yetiştirme sonundaki hali temsil etme durumunun ise %8-10 oranında olduğunu bildirmiştir. Ticari hindi ırklarında ise bu belirleme oranının çok düşük düzeylerdde olduğunu ifade etmiştir. Ancak hindilerde ilk haftanın yaşama gücü ve sürü üniformitesi bakımından öneminin çok büyük olduğunu vurgulamaktadır. Araştırıcı yeni yumurtadan çıkan civcivler ve özellikle de hindi palazlarının yumurta sarılarının kalan kısmında bu hayvanların yumurtadan çıktıkları günün yarısında bile yetmeyecek kadar besin maddesi ve enerji bulunduğunu ve en kısa zaman içerisinde bu hayvanlara yem verilmesinin uygun olacağını vurgulamaktadır. Lilburn hayvanlarda maksimum gelişim oranının yakalanabilmesi için uygun rasyonun en kısa zamanda verilmesi gerektiğini savunmaktadır. Araştırıcı erken beslemenin sindirim sisteminin çalışmasını uyardığını, sindirim sistemini oluşturan organların gelişmesiyle ileri yaşlarda da hayvanların yem değerlendirmelerinde olumlu bir halin ortaya çıkabileceğini söylemektedir. Zulkifli (1994) cüce ve cüce olmayan tavuk ırklarında yaptığı denemesinde bu hayvanların erken yaşta yem kısıtlamasına maruz bıraktırılmasının bu hayvanların bağışıklık sistemi, adaptasyon yeteneği, hastalığa dirençleri gibi konularda etkilerini incelemiştir. Bunun için eldeki cüce ve cüce olmayan çeşitli ırklardan civcivlere yumurtadan çıktıkları ilk hafta içerisinde yem kısıtlaması uygulamış, hastalık, sıcaklık stresine karşı dirençlerini incelemek üzerebu hayvanların bir kısmına mikrop vermek suretiyle hastalık bulaştırmış, diğer bir bölümüne ortam sıcaklığını yükselterek sıcaklık stresiyle karşı karşıya bırakmış, diğer grubu da kontrol grubu olarak farklı bir uygulama yapmadan yetiştirmiştir. Bu araştırmanın sonuçlarına göre verilen değerlendirmelerde yem kısırlamasınınn başlı başına bir stres etmeni olarak hayvanlard etkili olduğu, bunun yanında sıcaklık stresinin hayvanlarda farklı tepkilere

20 neden olmadığı belirtilmektedir. Bunun nedeni olarak da yem kısıtlamasının hayvanlarda zaten zorlanıma neden olacak düzeyde etkili olduğu açıklanmaktadır. Aynı zamanda bu tip, erken yaştaki bir yem kısıtlamasının hayvanlarda cinsi olgunluk yaşının gecikmesiyle sonuçlandığı araştırıcı tarafından belirtilmektedir. Aynı şekilde ilk haftada yapılan böyle bir yem kısıtlamasının gelişmenin yavaşlamasına neden olacağı, aynı şekilde de ilerideki dönemlerde de gelişme hızının yavşlayacağına sebebiyet verebileceği ifade edilmektedir. Araştırıcı tarafından hem hayvanlar üzerinde stres yaratan, hem de gelişmenin ağırlaşmasına neden olan bu tip bir erken yem kısıtlamasının uygulanmaması önerilmiştir. Sklan ve ark. (2000) kuluçkahanelerde civcivlerin yumurtalarından çıkış zamanlarının, kuluçka çıkış makinesi içerisinde 48 saatlik bir zaman dilimine yayılabildiğini ifade etmektedirler. Aynı şekilde bu zaman içerisinde de yumurtalarından çıkan civcivlerin dehidre olduğunu bu araştırıcılar belirtmektedir. Sklan ve ark. Yaptıkları denemede kuluçkahanede inkübasyon makinesinden çıkış makinesine yapılan transfer sırasında, çıkış makinesinde, yumurtaların dizildiği tepsilere yem dökmek suretiyle özellikle yumurtadan erken çıkan civcivlerin hemen yeme ulaşmalarının sağlanmasına çalışmışlar ve bu işlemin yapılmadığı birkaç tepsideki hayvanı da kontrol grubu olarak almak suretiyle denemeyi yürütmüşlerdir. Bu tipteki bir erken yemleme uygulamasının etkilerini erken dönem için tespit etmeye çalışmışlardır.

21 Tablo 1.4. Yumurtadan çıkışı takip eden süre içerisinde civcivlerde ve hindi palazlarında erken yemlemenin etkisini belirten yumurta sarısı ve vücut ağırlığı hakkında bazı bilgiler (Sklan 2000). Çıkışta Yemlenen Aç Bırakılan Civcivlerde Canlı Ağırlık Kuru Madde Protein Yağ Sarı Ağırlığı Kuru Madde Protein Yağ Palazlarda Canlı Ağırlık Kuru Madde Protein Yağ Sarı Ağırlığı Kuru Madde Protein Yağ Bu denemenin sonuçlarına göre araştırıcı çıkış makinelerinde 48 saatten fazla kalan hayvanların canlı ağırlıklarının %10-15 ine kadar olan bir kısmını kaybettiğini ifade etmektedir. Araştırmacı, makinede yumurtadan çıkar çıkmaz yeme ulaşanların, aç kalanlara göre canlı ağırlıklarının daha yüksek olduğunu ve bu durumu 21 gün boyunca koruyabildiklerini belirtmektedir. Aynı zamanda çıkış makinseinde büyük yumurtalardan doğal olarak geç çıkan civcivlerin daha önce çıkmış olan civcivlere göre canlı ağırlıklarındaki yükseklik daha saonraki hindi palazlarında 5., tavuk civcivlerinde 7. günden sonra ortadan kalkmakta olduğunu da ifade etmektedir. Erken beslemeye alınan civcivlerin ve palazların erken gelişmeye başladığı ve bu durumun aynı hayvanların ilerideki dönemlerdeki performanslarına

22 da olumlu etki yapabileceği araştırıcılar tarafından vurgulanmaktadır. Uni (1998) mide bağırsak sisteminin bir sınırı olduğunu ve bu sınırın hayvanların ne kadar erken yemlenirlerse o kadar erken yakalanabileceğini ifade etmiştir. Yumurta sarısına güvenilmemesi gerektiğini vurgulayan Uni, yumurta sarısının yumurtadan çıkıştan sonraki dönemde hayvanların besin ihtiyacını karşılayamayacağını belirtmiştir. Mide ve bağırsak sisteminin fonksiyon görmeye başlamasının, büyüme ve gelişmesinin tavuk civcivleri ve hindi palazlarında yemlenmeye başlamayla beraber uyarıldığı ve hızlandığı ifade edilmektedir. Erken yemlemenin yem dönüşüm oranına olumlu etkilerde bulunabileceğini bu sunumda araştırıcı açıklamıştır. Petek (2000), kuluçkadan yeni çıkan civcivlerin hemen yemlenmesinin çok önemli bir uygulama olduğundan bahsettiği makalesinde civcivlere ihtiyaç duydukları yem hammaddelerinin içinde bulunduğu civciv başlatma öncesi yemi ile makineden çıkar çıkmaz yemlenmesinin iyi olacağını belirtmiştir. Yazarın belirttiğine göre civcivlerde yumurtadan çıkış anında sindirim sistemi aktif olmayan ve küçük bir yapıda bulunmaktadır. Aynı şekilde yeni yumurtadan çıkmış olan bireylerde vücut ağırlığı ilk hafta içerisinde tavuk civcivleri için yumurtadan çıkış ağırlığının 2.5 katı artmaktayken, aynı dönem içerisinde ince bağırsaklar ilk ağırlıklarının 10 katı artış göstermekte olduğu yazar tarafından ifade edilmektedir. Bağırsak gelişimi ve enzimlerin aktivitesi konusunda öncelikle kalıtımın etkili olduğunu, daha sonra da erken yemlemenin etkilerinin hayvanın sindirim sisteminin çalışmasında etki gösterdiği yazar tarafından ifade edilmektedir. Petek (2000), civcivlerin yumurtadan çıktıklarından sonra yumurta sarısıyla yeterli besin maddesi alamadığını, bununla beraber de yem ve suya ulaşamamaları durumunda da ağırlık kaybının arttığını ifade etmektedir. Civcivlerin yem almaya başlamalarından saat sonra ağırlık kazanmaya başladıkları Petek (2000) tarafından ifade edilmiştir. Kuluçkahanede yapılan işlemlerin uzamasıyla bu aç bekleme süresinin arttığı ve civcivlerde canlı ağırlık kaybının da bu

23 oranda yükseldiği yazar tarafından belirtilmektedir. Yazar aynı şekilde sahada yapılan denemelere dayanarak erken beslemeye alınan civcivlerin 36 saat aç ve susuz bırakılan civcivlere nazaran 40 günlük yaşta gr daha ağır olduklarını anlatmıştır. Erken besleme yapılmadığı durumda birkaç günlük yaşlarda civcivlerin yumurta sarılarında bulunan bağışıklıkla ilgili maddelerin vücuda tam olarak yayılamamalarından dolayı daha kolay hastalanabildikleri ve dirençlerinin azaldığı ifade edilmektedir. Bu tip bağışıklık maddelerinin hayatın ilk 48 saatinde etkisinin olabildiğini ifade eden Petek, etkin bir korumayı bu maddelerle sağlamak için ancak erken yemleme uygulamasının yapılmasının uygun olacağını ifade etmektedir. Yazar erken yemleme amacıyla civcivlerin bu dönemdeki ihtiyaçlarını tam olarak karşılayabilecekleri yem hammaddelerini içeren bir civciv başlatma öncesi yemi (pre-starter yem) kullanılmasının daha uygun olacağını belirtmiştir. Civcivlerde hayatın ilk günlerinde büyümelerinin sınırlanmasına neden olan bağırsak alanının ve büyüklüğünün ancak bu hayvanların erken yeme ulaşmalarıyla artırılabileceği, böylece de sindirim sistemlerinin daha erken sindirim yeteneğine kavuşabileceği, daha fazla besini değerlendirebileceği ve civcivlerin daha erken gelişmeye başlayabileceği ifade edilmektedir (Anonim 1998). Bu yazıda bir civcivin yumurtadan çıkışı anında sahip olduğu yumurta sarısının civcivin o günlük enerji ihtiyacının %50 sini, protein ihtiyacının %40 ını karşılayabilecek düzeyde olduğu belirtilmektedir. Ancak bugün biliyoruz ki civcivler yumurta sarısını ancak yeme ulaştıkları andan sonra tüketebilmektedirler. Bunun için de civcivlerin acilen yemlenmesi bu yumurta sarılarının sindirilmesi açısından da önemli bir konudur. Bu yazı Belçika da Lauen Üniversitesi nin yaptığı araştırmaların sonucunda ortaya çıkmış olup, sonuç olarak erken yemlemenin uygunluğu vurgulanmaktadır. Burada erken yemlemeyle daha üniform bir sürü, daha yüksek yaşama gücü elde edilebileceğinden ve canlı ağırlığın kesim yaşında da artırılmasının sağlanabileceğinden bahsedilmektedir. Dibner ve ark. (1998), yaptıkları araştırmada erken yemlemenin tavuk civcivlerinin bağışıklık sistemine etkilerini incelemişlerdir. Nem içeriği yüksek olan bir çeşit yem ile yumurtadan çıkan civcivler 3 gün süreyle serbest olarak yemlenmiş, deneme bu şekilde serbest

24 yemleme uygulanmış olan ve yeme hemen ulaşmaları sağlanmış bir grup ile beraber kontrol grubu olarak da aç bırakılmış olan bir grupla 6 hafta süreyle devam etmiştir. Bağışıklık sisteminde temel organlardan olan Bursa ağırlığı, (IgA) immünoglobulin A düzeyi ölçülerek, tonsillalarda bağışıklık açısından fonksiyonel bölgelerin tespit edilmesi ve hayvanlara hastalık bulaştırılması durumunda verilen tepkilere göre ölçümler yapılmıştır. Araştırıcılar denemenin sonuçlarına göre daha erken yem verilen hayvanların Bursa ağırlıklarında diğerlerine göre bir artış gözlemlemişler, bu hayvanların daha erken immünoglobulin ürettiğini bildirmişlerdir. Aynı şekilde erken yeme ulaşan hayvanların hastalıklara karşı daha dirençli olduklarını da ifade etmektedirler. Tonsillalarda bağışıklık merkezlerinin fonksiyonu erken yeme ulaştırılan civcivlerde araştırıcılar tarafından daha yüksek olarak tespit edilmiştir. Sonuç olarak Dibner ve ark. (1998), yumurtadan çıktıktan sonra erken yeme ulaştırılan civcivlerde embryogenezis sırasında tam anlamıyla oluşumu tamamlanmayan ve etkin hale gelememiş olan bağışıklık sisteminin daha erken fonksiyonel etkinliğini kazandığını belirtmişlerdir. Erken beslemenin Bursa ağırlığını artırdığını, bağışıklıkla ilgili maddelerin üretimini artırdığı ve hızlandırdığını ifade etmiş, hastalığa direncin yükseldiğini belirtmişlerdir. Xin (1997) yaptığı araştırmada yumurtadan çıkışlarından sonra, kuluçka makinesinden alınan civcivlere yem, yem ve su, jöle şeklinde yem, sadece su vermiş ve kontrol grubunu da aç bırakmıştır. Bu şekilde yapılan denemede sonuçları erken beslemenin avantajlı olup olmadığı şeklinde yorumlamıştır.

25 Tablo 1.5. Yem, yem ve su, sadece su, sadece jöle yem verilen ve aç bırakılan civcivlerin süreye bağlı performanslarını gösteren tablo (Xin 1997). Performans Kriteri Yaş Su+Yem Yem veya jöle verilenler veya aç bırakılanlar Gün Ortalama Ortalama Ölüm oranı Vücut ağırlığı Tablo 1.6. Değişik erken yemleme uygulamalarının civcivlerin canlı ağırlık ve kuru madde içeriklerine etkisi (Xin 1997). Değişken Yaş UYGULAMA Gün Yem+su Yem+jöle Su Jöle Aç Kalanlar Canlı Ağırlık Değişim (%) Kuru Madde İçeriği Değişim (%) Araştımacı bu tablo değerlerinde görüldüğü üzere deneme sonuçlarında erken beslemenin civcivlerin canlı ağırlıkları üzerinde pozitif bir etkisi olduğunu ifade etmektedir. Araştırıcı civcivlerin ölüm oranları ve özellikle ağırlık kayıplarının temelinde kuluçka makinesi içerisinde dehidre olma ve kurumanın değil civcivlerin yumurtadan çıktıktan sonra aç kalmasının yattığını belirtmektedir. Xin, diğer bir ifadeyle de yem ve suyun birlikte kuluçkadan çıkan

26 civcivlere en kısa zamanda verilmesinin bu hayvanların canlı ağırlıklarına ve yaşama güçlerine olan pozitif etkisinden dolayı önermektedir. Hager ve Beane (1983) yaptıkları araştırmanın sonuçlarına göre civcivlerin yumurtadan çıktıkları anda kuluçka makinesinden alınarak yetiştirme sistemlerine ulaştırılmalarının, gerekli fizibilite çalışmaları da yapılarak, uygunluğu tespit edildikten sonra yapılmasının doğru olacağını belirtmişlerdir. Batal ve Parsons (2002), civcivlerde ilk birkaç günlük yaşta ince bağırsaklarda meydana gelen büyümenin en üst derecede olduğunu ve bu günlerde yem ile uyarılan bağırsakların emilim açısından yeteneklerinin daha erken arttığı ifade etmektedirler. Araştırıcılar yaptıkları araştırmanın sonuçlarına göre, sindirim düzeyinin yaşla beraber artış gösterdiğini, civcivlerin en erken 14 günlük yaşa geldiklerinde yemdeki enerji içeriğini tam olarak değerlendirebildiğini ancak daha erken yaşlarda enerji değerlendirmenin yükseltilmesi için erken yemlemenin uygun olduğunu ifade etmektedirler. Noy ve Sklan (1999), civcivlerin genellikle yumurtadan çıkmalarından itibaren yem aradıklarını ve yem tüketme eğiliminde olduklarını ifade etmektedir. Aynı şekilde civcivlerin yumurtadan çıktıkları andan itibaren yeme ulaşmaları halinde 24 saat içerisinde büyümenin başlamasından bahsedilmektedir. Araştırıcılar, civcivlerin 24 veya 48 saat aç kalmalarından dolayı ağırlık kaybına maruz kaldıklarını, gelişmenin gecikmesi gibi durumların ortaya çıkabildiğini belirtmektedirler. Noy ve Sklan (1999) yaptıkları denemenin sonuçlarına göre yumurtadan çıkıştan itibaren ilk 48 saat içerisinde yeme ulaşan hayvanların, aç bırakılanlara göre yüksek canlı ağırlıkları olduğu bildirilmiştir. Bu süre içerisinde bilim adamlarının söylediklerine göre erken yeme ulaşan civcivlerde, aç bırakılanlara göre yumurta sarısının emilme hızı katlanarak artmaktadır. Bununla beraber Noy ve Sklan, erken yeme ulaşan civcivlerin yağ ve karbonhidratı aç

27 bırakılanlara göre daha iyi sindirebildiği ve değerlendirebildiği belirtilmiştir. Aynı şekilde erken yeme ulaşan civcivlerde ince bağırsak büyüklüğünün aç kalanlara nazaran daha fazla olduğu da bu makale içerisinde verilmiştir. Aç kalan civcivlerin vücut büyümesi olmamasına karşın, erken yemlenen civcivlerden daha yavaş olmak kaydıyla ince bağırsaklarında büyümenin olduğu gözlemlenmiştir. Bu durumda da araştırıcılar yemin vücut büyümesi ve sindirim sistemi büyümesine etkisi olduğunu, yetersiz düzeylerde bulunan yumurta sarısının kalan kısmının da ince bağırsak büyümesi için öncelikli kullanıldığı yorumuna varmışlardır. Aynı şekilde araştırıcıların civcivlerin hayatın ilk gününde yağı, karbonhidrata ve metionine göre daha kolay sindirebildiğini ifade edilmektedir. Buna göre araştırıcıların ifadesiyle, hayatın erken döneminde, yumurta sarısından elde edilen besinlerle öncelikle ince bağırsak gelişimi söz konusu olmakta, bundan arta kalan kısmıyla da civcive enerji sağlanmaktadır. Chamblee ve ark. (1992) etlik piliç civcivlerinde yumurtadan çıkmayı takip eden dönemde ilk gelişmenin sadece yumurta sarısının varlığı durumunda yeterli olmadığını, ince bağırsaklarla beraber vücut gelişiminde yumurta sarısının etkisinin oldukça az olduğunu ifade etmişlerdir. Murakami ve ark. (1992) civcivlerde bireysel olarak metabolizma ve sindirimlerinde varyasyon görülmesiyle beraber yumurta sarısının emilerek kullanılabilmesinin bu hayvanların yaşamlarındaki ilk günlerinde önemli bir yeri olduğunu ifade etmişlerdir. Bununla beraber Chamblee ve ark. (1992) nın da ifade ettiği gibi sadece yumurta sarısı yeterli besin kaynağı olarak yeterli olmayıp, dışarıdan alınan yemlerle takviye edilmesi uygun olacaktır. Bu nedenle Murakami ve ark. Yumurta sarısının tam olarak emilerek tüketilmesi için yemin civcivlere verilmesinin gereğini de ortaya koymuşlardır. Noy ve Sklan (1998) yumurtadan çıkan hindi palazlarında yumurta sarısının ağırlığının 6 9 gr civarında olduğunu ve bunun da bu hayvanların vücut ağırlıklarının %10 15 ini oluşturduğunu ifade etmişlerdir. Yumurta sarısının %35 40 düzeyinde yağ, genel olarak

28 trigliserid içerdiği, bunların tam olarak sindiriminin tamamlanması için de yem uyarımına ihtiyaç olduğunu ifade etmişlerdir. Noy ve Sklan (2001) tavuk civcivlerinin yumurtadan çıkış anında yaklaşık gr olduklarını, yumurta sarılarının da yaklaşık 8 gr geldiğini bildirmiştir. Denemelerinin sonuçlarına göre araştırıcılar yumurta sarısının emiliminin, taşıma ve sindirim işleminin tam anlamıyla olması için civcivlerin yem almalarının şart olduğunu ifade etmektedirler. Murakami ve ark. (1992) ifade ettiklerine göre ilk 14 günlük yaşlardaki vücut büyümesi civcivlerde ikinci sırada yer alan bir gelişme sürecini oluşturmaktadır. Bu süre zarfında ilk önce sindirim sistemi, özellikle ince bağırsaklar gelişmektedir. Ancak bu gelişme için de yumurta sarısı yeterli olmayıp, dışarıdan civcivin yem almasına büyük oranda ihtiyacı bulunmaktadır. Araştırıcılar özellikle bu durumun hayatın ilk 3-5 günlük döneminde önemli olduğunu ortaya koymuşlardır. Noy ve Sklan (1997) yaptıkları bir araştırmada yumurtadan çıkan palazlarda erken gelişmenin erken yemlemeyle yakından alakalı olduğu kanısına varmışlardır. Daha erken beslemeye alınan civciv ve palazların daha büyük olduklarını, canlı ağırlıklarının daha yüksek, üniformitelerinin daha iyi olduğu araştırıcılar tarafından bildirilmiştir. Kanatlı hayvanlara erken yem verilmesinin hem anlık, hem de daha sonra uzun bir zaman devam eden olumlu etkileri olduğu araştırıcılar tarafından ifade edilmiştir. Noy ve Sklan (1997) bu denemenin sonuçlarına göre yumurtadan çıkışlarından itibaren 36 saat süreyle aç ve susuz bırakılan civcivler hemen yeme ulaşma şansı tanınmış civcivlere göre 40 günlük yaşta gr daha hafif olmaktadırlar. Civcivlerin 48 saat süreyle aç ve susuz bırakılmasının bir dezavantajı da araştırıcılar tarafından bu hayvanların hemen yemlenenlere göre gastrointestinal sistemlerinin daha az gelişmiş olması şeklinde açıklanmıştır. 48 saat aç bırakılan hayvanların ince bağırsakları incelendiğinde villusların yeterli düzeyde gelişememiş olduklarının gözlemlendiği bildirilmiştir.

29 Yumurtadan çıkışa yakın bir zamanda verilen yem maddelerinin civcivlerde gelişmeyi uyarıcı etkide bulunduğu ortaya koyulmuştur. Civcivler normal bir performans göstermek ve sağlıklı şekilde gelişmek için kendilerine uygun bir yeme ihtiyaç duyarlar. Bu yem ne kadar erken verilirse gelişme de o kadar erken başlamaktadır. Bu tipte erken yemleme yapıldığı takdirde, araştırıcılara göre civcivler kesim yaşında aç kalanlara göre daha yüksek bir canlı ağırlığa sahip olmaktadırlar. Aynı zamanda araştırmacılar civcivlerin kuluçkahanede çıkış makinelerinde saatlik bir süre zarfında yumurtadan çıkmalarının problem yaratmaması ve bu hayvanlarda da uygun bir gelişmenin sağlanabilmesi için mümkün olan durumlarda erken yumurtadan çıkan civcivlerin toplanarak yetiştirme yerlerine gönderilmesi ya da en azından bu hayvanların yem almalarının sağlanmasıyla bu civcivlerde de erken gelişmenin görülebilmesi için bir gayretin sarf edilmesini önermektedir. Sklan ve Noy (2000) yumurtadan çıktıktan sonra hemen yeme ulaşan civcivlerin hem vücut ağırlıkları bakımından, hem de ince bağırsakları açısından 48 saat sonra geç yemlenen civcivlere nazaran daha ağır oldukları, ancak geç yemlenen civcivlerde de ince bağırsak gelişiminin az da olsa görüldüğü bildirilmiştir. Yeme geç ulaşan civcivlerde amilaz ve tripsin aktivitelerinin çok az olduğu ya da görülmediği, bunların da sindirimde önemli olgular olduğu araştırıcılar tarafından ortaya koyulmuştur. Yamauchi ve ark. (1996) beyaz Leghorn civcivlerinde yaptıkları denemede yumurtadan çıkıştan sonraki ilk 24 saat içerisinde aç bırakmanın bu hayvanların ince bağırsak viluslarının yüksekliğinde azalma görülmesine neden olduğunu, bununla beraber ince bağırsak ağırlığında düşüş meydana geldiğini ve bu iki durumun daha ilerideki yaşam süresince bu hayvanlarda sindirimi olumsuz etkilediğini belirtmişlerdir. Sindirimin normal olmadığı canlılarda, normal bir gelişimin görülmesinin de zor olacağını araştırıcılar deneme sonuçlarında net bir şekilde vurgulamışlardır. Uni ve ark. (1998) yumurtadan çıkışı takip eden süre içerisinde yeme ulaşmada meydana gelen gecikmelerin etlik piliç civcivlerinde sindirim sisteminin tam gelişememesine neden olmakta olduğu ve

30 bundan dolayı da yem maddelerinin tam anlamıyla sindiriminin uygun şekilde bu hayvanlar tarafından meydana getirilemediğini ortaya koymuşlardır. Assaf ve ark. (2001) tarafından yapılan bir araştırmanın sonuçlarına göre ister yumurtadan çıkış zamanında, ister daha sonra olsun, yaşamın herhangi bir noktasında yapılan aç bırakma uygulamasının tavuklarda performansı olumsuz yönde etkilediğini, bunun da canlı ağırlık ve yaşama gücünü etkilediğini açıklamaya çalışmışlardır. Tablo 1.7. Yumurtadan çıkışı takip eden 24 saatlik süre boyunca civcivleri aç bırakmanın etlik piliçlerde performansa etkisi (Vieria ve Moran 1999). Vücut Ağırlığı (g) Ölüm Oranı (%) 21 Gün 49 Gün 1-21 Gün 1-49 Gün Hemen Yemlenenler Saat Aç Bırakılanlar

31 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal Bu denemenin canlı materyalini merkezi Bolu ilimizde kurulmuş olan hindi eti üreten özel sektöre ait bir kuruluştan elde edilen Nicholas büyük beyaz ırk hindi palazları oluşturmuştur. Yapılan iki denemenin ilkinde her birinde 105 adet hindi palazı bulunan iki grupta toplam 210 hindi palazı, ikincisinde ise her birinde 102 adet hindi palazı bulunan iki grup içerisinde toplan 204 adet hindi palazı canlı materyaili oluşturmuştur. Yem olarak üretici firmanın kendi imalatı olan hindi palazı başlangıç yemi kullanılmıştır. Kuluçkahanede yumurtadan yeni çıkmış olan palazların tartılmasında, kümeste 1, 2, 4 ve 6. haftalarda yapılmış olan tartımlarda 0.01gr (yüzde bir) hassasiyetli dijital laboratuvar terazisi kullanılmıştır. Hindi palazlarının bireysel olarak tanınmasının sağlanması amacıyla numaralama işleminin yapılması için notex numara yazma makinesi, notex numara bandı ve etiket basma tabancası kullanılmıştır Yöntem Araştırmanın canlı ve yem materyalini sağlayan entegre firmanın kuluçkahanesinde palazların kuluçka makinesinden alınmalarıyla beraber rasgele olarak çıkış makinesi tepsilerinden alınan palazlar tartılarak numaralanmış ve bu değerler bireysel olarak kaydedilmiştir. Tartımlar 0.01gr hassasiyetle yapılmıştır. Palazların bulundukları kuluçka çıkış makinesindeki tepsi taşıma arabaları makineden çıkarılarak hemen palaz taşıma kutularına yerleştirilmiş, taşıma kutularının tabanlarına oluklu kartonlar koyularak bunlara üretici firmanın hazırladığı hindi palazı başlatma yemi %20 nemlendirilerek serpilmiş, araştırmamız için taşıma kutularının bir kısmı yemsiz olarak bırakılmış ve burada 26 C, %49 nem içeren