I- GENEL OLARAK İBRANAME KAVRAMI

Transkript

1 İBRANAMELER GİRİŞ İbra sözleşmesi İsviçre Borçlar Kanununun 115 inci maddesinde düzenlendiği halde Türk Borçlar Kanununa bu madde alınmamıştır. Bir kanunun ana kuralları ve kurumları oluşturulurken ibra gibi önemli kuruma yer verilmeyişinin ancak hata sonucu olabileceği ileri sürülmüştür. Cumhuriyetten önceki dönem kanunlarımızdan Mecelle nin 1536 ile 1564 üncü maddeleri arasında ibra düzenlenmiştir. Mecelle, ibrayı, ibra-i iskat ile ibra-i istiyfa olmak üzere iki türe ayırarak incelemiştir. İbra-i iskat; bir kimsenin diğer kimsede olan hakkının tamamından veya bir kısmından vazgeçmesidir. Yani borçluyu borcundan kurtarmasıdır, kısaca bunun düşmesidir. İbra-i istiyfa ise, alacaklının alacağından tek yanlı kayıtsız şartsız vazgeçmesidir. Borçlar Kanununa alınmamış olan ibra sözleşmesi, 3008, 931, 1475 ve 4857 sayılı iş kanunlarında da düzenlenmemiştir. Türk Ticaret Kanununun bazı maddelerinin ibra kenar başlığını taşıdığı ve ibraya ilişkin bazı hükümlerin bulunduğu görülmekte ise de, anılan Kanunda da ibra sözleşmesi düzenlenmemiştir. Türk Ticaret Kanununun ibraya ilişkin hükümleri menfi borç ikrarı mahiyetindedir. İş hukuku açısından gerçek bir ihtiyaca cevap verdiği tartışmasız olan ibra sözleşmesinin kanunlarda düzenlenmeyişi önemli bir eksikliktir. Bu eksiklik zorunlu olarak içtihatlarla doldurulmaya çalışılmıştır. İş hukuku uygulamasında ibranın yaygın olarak başvurulan bir yol olduğu söylenebilir. Daha çok ibraname olarak adlandırılmakta ve işçinin tek taraflı olarak imzalayıp işverene verdiği bir belge şeklinde düzenlenmektedir. Öğretide, borçlar hukuku yönünden borçların sukutu sebeplerinden biri olarak ibra sözleşmesi ayrıntılı biçimde incelenmiş ve iş hukuku bakımından ibraname üzerinde

2 durulmuştur. Ancak uygulamada çoğu kez bir başka hukuki işlem ibra olarak adlandırılmakta, zaman zaman ifanın kanıtı belge ile eşdeğer kabul edilmektedir 1. I- GENEL OLARAK İBRANAME KAVRAMI Türk Borçlar Hukuku alanında ibra kurumu, borcu sona erdiren bir hukuki işlem olarak gerek öğretide, gerek mahkeme kararlarında kabul edilmektedir. Bu kurumun hukuki mahiyetinin bir sözleşme niteliği taşıyıp taşımadığı İsviçre Borçlar Kanununun 115 inci maddesinin gerek Almanca, Fransızca ve İtalyanca metinlerinin yorumundan, ibranın, bir sözleşme niteliği taşıdığı açıkça anlaşılmaktadır. Her üç dilde kullanılan ibareler anlaşma yoluyla kaldırma olarak Türkçe ye çevrilebilir. İbranın iki taraflı bir akit olduğu öğretide de kabul görmektedir. Yargıtay da bir kararında; ibranın hakları düşürücü bir irade açıklaması ve bunu kabulü şeklinde gerçekleşen sözleşme olduğunu kabul etmiştir. Diğer bir kararda ise; ibra, hukuki mahiyetçe varolan bir hakkı yitirme sonucunu doğuran tasarrufi işlemlerdendir, denilmektedir. İbra, alacaklıya ait malvarlığının aktifinde yer alan bir hakka doğrudan doğruya etki yaptığı ve bu hakkı sona erdirdiği için bir tasarruf işlemidir. Gerek Alman, gerekse İsviçre hukukunda baskın olan görüş, bu işlemin soyut (mücerret) mahiyette olduğunu, yani sebebe bağlı bulunmadığını kabul etmektedir. Bu görüş esas alınırsa, ibranın dayandığı sebebe ait işlem batıl olsa bile, ibra hüküm ifade eder; fakat böyle hallerde alacaklı sebepsiz iktisap kurallarına göre, ortadan kalkan alacağının yeniden kurulmasını dava edebilir. İsviçre de temsil edilen daha yeni bir fikre göre ise, ibra sebebe bağlı bir işlemdir. Bu son görüş esas alınırsa, sebebi geçersiz olan ibra sözleşmesi de geçersiz kalacaktır 2. II- İŞ HUKUKUNDA İBRANAME KAVRAMI İbraname, işçinin alacaklarını aldığını ve işverende herhangi bir alacağı kalmadığını belgeleyen bir vesikadır. İbranamenin doktrinde bir başka tanımı ise ibra, alacaklının borçlu 1 Şahin Çil. 2

3 ile yaptığı bir sözleşme ile alacağından vazgeçerek borçluyu borçtan kurtarmasıdır 3. İşveren hizmet akdi sona eren işçisine çalıştığı sırada ödeyemediği alacakları ödeyerek veya yapmış bulunduğu ödemelerden dolayı borcu bulunmadığını belirten belgeyi imzalatmak suretiyle borçlu olmadığını ispatlayabilir. İş Kanunu nda ibranameler konusu düzenlenmediği gibi, Borçlar Kanunu nda da bu hususta bir düzenleme bulunmamaktadır. Bu nedenle İsviçre Borçlar Kanunun 115. maddesi esas alınarak alacaklının alacak hakkından vazgeçmesini ve bu suretle borçlunun borçtan kurtulmasını kapsayan akde ibra denileceği belirtilmiştir 4. İş Kanununda düzenlenmeyen ancak uygulamada çok kullanıldığı görülen ibraname, alacaklı durumunda bulunan işçinin borçlu durumdaki işverene karşı sahip olduğu bir veya birden çok alacağını ortadan kaldıran bir sözleşmedir 5. III- İBRANEMENİN İÇERİĞİNE İLİŞKİN HUSUSLAR Yargıtay, ibranamelerin açık ve kesin bir şekilde düzenlenmesini, muğlak ve çelişik ifadeli ibranamelerin uyuşmazlık konusu alacağın ödendiğine ilişkin delil olamayacağını karara bağlamıştır. Olmadığı belirtilen alacağın ödendiği yolunda ibare taşıyan ibraname çelişkiden dolayı geçersizdir. Feragatname ve ibranameyi bordro, makbuz ve belgeler doğruladığı takdirde bilirkişi raporunda ödenmemiş küçük bir alacak belirlendiğinde bunlara değer verilerek davanın reddi gerektiğine Yargıtay ca karar verilmiştir. Çelişkili olmayan ancak miktar içeren ibraname ise sadece yazılı olduğu miktar için makbuz niteliğinde olup işvereni borcun tamamından kurtarmaz 6. Miktar içermeyen ibranamelerin geçerli olabilmesi içinse işverenin ödeme makbuzlarını ve defterlerini ibranamenin eki olarak sunması gerekli olup, uygulamada ibranamelerin sunulan makbuzlara ilişkin olduğu kabul edilmektedir. Ancak ibranamede, "feragat ediyorum" sözcükleri geçiyor ise Yargıtay hakkın sona erdiğine hükmetmektedir. Bu nedenle, ibranamelerin her zaman, "her türlü yasal haklarım saklı kalmak kaydıyla" yazısı yazılarak imzalanması gerekir. Konu ile ilgili Yargıtay kararları şöyledir. 3 Süzek Sarper, İş Hukuku, İstanbul 2002,s Günay, Cevdet İlhan; İş Hukuku Yeni İş Yasaları, 2004 Ankara, s Tekinay, S,S- Akman,S- Burcuoğlu,H- Altop,A, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, İstanbul 1988,s Günay, s.387.

4 KARAR: Davacı, tarihli ibraname altına tüm yasal haklarımı saklı tutuyorum şeklinde ihtirazi kayıtta bulunmuş olduğuna göre fesih tarihinden kıdem tazminatının ödendiği tarihe kadar gecikme faizinin hüküm altına alınması gerekir. İhtirazi kayıt biçimindeki sözcükler faiz alacağını da içerir. (Y.9.HD., E.295 K T.30/05/1996) KARAR: İbraname dava açma hakkını ortadan kaldıran feragatname niteliğinde olup, feragat uyuşmazlığı esastan sona erdirir. (Y.9.HD., E K.9837 T ) KARAR: Hakkı ortadan kaldırıcı nitelikte ibranın açık ve kesin şekilde düzenlenmesi gerektiğinden hiç bir alacağım kalmadı şeklindeki genel ve soyut bir açıklama içeren belgeye dayanarak, kıdem tazminatı isteminin reddi hatalıdır. (Y.9.HD. E.2427 K.3759 T ) 7. Yargıtay 9. H.D 2001 yılında İşçi tarafından imzalanan ibranamede, ihbar ve kıdem tazminatlarının ödenmiş bulunduğu kuşkuya yer vermeyecek biçimde açıklanmış olmalıdır. İşçi tarafından imzalanmış, ancak söz konusu tazminatların ödendiğine ilişkin kaydın bulunmadığı ibranameler hükme esas alınmaz. Şeklinde karar vermiştir 8. IV- İBRANEMELERDE ŞEKİL UNSURU İsviçre hukukunda ibra sözleşmesi herhangi bir şekle tabi değildir. İbra edilen alacağı doğuran temel borç ilişkisi kanun veya taraf iradelerine göre bir şekle tabi olsa dahi durum aynıdır. Türk hukukunda durum tartışmalıdır. Bir görüşe göre, BK nin 12 nci maddesi uyarınca şekle tabi bir sözleşmenin içeriğinin değiştirilmesinde aynı şekil şartına tabi olmasından hareket edilerek ibra sözleşmesinin de borç doğuran asıl ilişkide olduğu gibi şekle tabi olmalıdır. Buna karşılık öğretide hakim görüşe göre ibra, akdin değiştirilmesi değil, borcun sona erdirilmesidir İbraname alacağın alındığını gösteren ve yazılı biçime bürünmüş olan bir metindir. Bu konuda alacağın kaynaklandığı iş sözleşmesi herhangi bir biçime bağlı olmadığından işçinin

5 alacağını ortadan kaldırmaya yönelik iradesini açık bir biçimde bildirmesi gerekmez ve içinde bulunulan durumdan çıkarılabilecek bir ibra iradesi de yeterli olur. Bununla birlikte alacağın kaynaklandığı iş sözleşmesi herhangi bir biçime bağlı olsa dahi, ibra sözleşmesinin yazılı yapılabileceği genellikle benimsenen bir esastır. Ancak ibra sözleşmesinin ispatının HUMK madde 288 ve 290 uyarınca biçime bağlı olduğunda herhangi bir kuşku yoktur ki, ibraname de sözkonusu olan durum da budur. İbranamenin biçimi bakımından, basit yazılı biçim yeterlidir. Buna göre işçinin imzası taşıyan ve işvereni borçtan kurtarmaya yönelen herhangi bir belge, ibraname olarak kabul edilebilir. Böylece ibraname olarak kabul edilecek belge, noterde düzenlenmiş olabileceği gibi yazı makinesiyle veya elle yazılmış ve hatta yanlarca doldurulmuş basılı bir metin dahi olabilir 9. Yargıtay ın en azından ispat yönünden yazılı şekil şartını aradığı söylenebilir. Konu ile ilgili Yargıtay kararı şöyledir: KARAR: Matbu olarak düzenlenip boşlukları sonradan doldurulmuş ibraname, hukuken geçersizdir. Bu durumda, davacının fazla çalışma ile hafta tatili ve genel tatil günlerinde çalıştığına ilişkin iddiasına ait deliller değerlendirilerek karar verilmelidir. (Yarg.9.HD., T E.1992/6412, K.1993/999) V- YETKİ İbra sözleşmesi taraflarının tam ehliyetli olması şarttır. Aksi halde ibra sözleşmesi hüküm ifade etmez. Yargıtayın bir kararında 17 yaşında bir işçinin vermiş olduğu ibranamenin geçerli olmadığını kabul etmiştir. Gerçekten sözleşmenin tarafı olan küçük, bu ibra sözleşmesiyle alacağından kısmen ya da tamamen vazgeçmektedir ki bunun için velisinin izin ya da icazeti gerekir. Mümeyyiz kısıtlı yönünden de durum aynıdır. Vasinin izin ya da icazeti ile ibra sözleşmesi yapabilir. 9 Centel, Tankut, İş Hukuku, Cilt 1 Bireysel İş Hukuku, 1994 İstanbul, s 202.

6 İbra sözleşmesine konu olacak alacak üzerinde birden fazla kişinin müşterek hakkı mevcutsa her ikisinin de birlikte ibrası gerekir. Örneğin, ailenin mal birliğine girecek olan bir alacağı eşlerden yalnız biri ibra edemez. Yine alacak üzerinde üçüncü bir şahıs yararına fer i bir hak varsa (rehin, intifa gibi), alacaklının iradesi ibra sözleşmesi için yeterli olmaz. Üçüncü şahsın da rızası ya da icazeti lazımdır. Bu, ibranın borcun sukutu sebeplerinden oluşu ve sukutun fer i hakları da ortadan kaldırması kuralının bir sonucudur. Vekaletnamenin ibra konusunda özel yetkiyi içermesi halinde vekil de müvekkili adına ibra sözleşmesi yapabilir 10. VI- İBRANAMELERİN NE ZAMAN ALINACAĞI SORUNU İş hukuku öğretisinde ve Yargıtay a göre iş akdinin sona ermesinden önce düzenlenen ibranameler geçersizdir. Başka bir deyişle işçinin işe girerken veya işin devamı sırasında imzaladığı ibranamelerin hiçbir hukuki değeri yoktur 11. Yine işin devamı sırasında boş kağıda (beyaza) imzalattırılan ibranamenin hiçbir hukuki değeri yoktur. Ancak ibranamenin beyaza imza suretiyle düzenlendiğini ispat yükü işçiye düşer 12. Kimi işverenler kötüniyetli davranarak iş ilişkisinin devam süresi içinde çeşitli baskılarla işçilerden ibraname alma yoluna gidebilirler. İşçi ancak iş akdi sona erdikten sonra bu tür baskılardan kurtulacak ve işverene bir ibraname verip vermeme konusunda özgür iradesi ile bir karar alabilecektir 13. VII- İBRANAMENİN İRADE BOZUKLUKLARI AÇISINDAN GEÇERSİLİĞİ SORUNU Çelişki taşımayan ibranamelerin de işvereni her zaman borçtan kurtaracağı söylenemez. İşçi ibranameyi yanıltma, zorlama veya aldatma sonucu imzaladığını ve ispatlamak sureti ile Süzek, s Centel, s Çenberci, Mustafa; iş kanunu şerhi, b6, 1986 Ankara, s

7 iptal ettirebilir 14. İşçinin korkutulmasıyla, aldatılmasıyla yada işçinin aldanmasının olduğu hal ve durumlarda imza edilen ibraname hükümsüzdür 15. İşçinin ibranamenin niteliği ve kapsamı konusunda yanılması bunun hata nedeniyle iptali için yeterlidir. İşçi ibranameyi ödenmiş ücretlere ilişkin bir makbuz olduğu düşüncesiyle imzaladığını kanıtlayarak iptal hakkını kullanabilir. İbranamenin işverenin yanıltıcı davranışları sonucunda alındığını kabule elverişli bütün durumlarda aldatmanın varlığından söz etmek gerekir. Bu anlamda işverenin, işçiyi imzaladığı belgenin önemi konusunda uyarmaması aldatmanın varlığı için yeterli sayılır. Nitekim işverenin, işçiyi imzaladığı yazının basit bir makbuz olmadığı konusunda uyarmaksızın ona formüler biçimdeki bir ibranameyi imzalatması, işverende aldatma kastının varolması koşuluyla, hile olarak nitelendirilir. İşverenin, işçinin bir takım haklardan vazgeçmesi koşuluyla ödemeyi kabul etmesi gibi bir davranışı sonucunda, işçi ödenmeyen alacaklarını da kapsayacak bir ibranameyi de imzalarsa; bu durum bir korkutma halini oluşturur. Böyle bir durumda da işçi irade bozukluğuna dayanarak, ibranamenin iptalini (BK m. 31) isteme hakkına sahip olur 16. VIII- İBRANAMELERİN YORUMU İbraname o tarihe kadar gerçekleşen hakları ortadan kaldıran bu niteliğiyle de uygulamada işçilerin aleyhine etkisi olan bir hukuki araçtır. İş hukukunun işçiyi koruma ilkesi de göz önünde tutularak ibranameler ancak işverenin işçinin hakları konusunda gerekli özeni göstermiş olduğu hallerde geçerli sayılmalıdır. Bu nedenle ibraname adı altında düzenlenen belgelerin dar yorumlanması gerekir. Nitekim Yargıtay a göre Öğretide benimsenen dairemizin kararlılık kazanmış uygulanmasına göre iş hukukunun işçiyi koruyucu temel ilkesi gereği ibranameni sınırlı yorumlanması, uyuşmazlıkların çözümünde göz önünde tutulmalıdır. İbranamelerin dar yorumlanması gereği, özellikle işçinin kendisine yapılan ifa dışında işvereni borcundan kurtarmak gibi bir amaç gütmediği olayların akışından anlaşıldığı 14 Tunçomağ, Kenan ; Centel, Tankut; İş Hukukunun Esasları, 1999 İstanbul, s Demircioğlu, Murat; Sorularla Yeni İş Yasası, 2003 İstanbul, s Centel, s. 204.

8 hallerde, tarafların bu yönde iradelerinin olmadığı sonucuna varılarak sözkonusu belgenin sözleşme anlamında bir ibraname değil, alelade bir makbuz niteliğinde bulunduğu kabul edilmelidir. Yüksek mahkeme de verdiği kararlarda bu görüşlerden hareketle genellikle ibranamenin işçi tarafından elde edilen miktarla sınırlı bir makbuz niteliğinde olduğunu ve ödenenle gerçekte hak edilen miktar arasındaki farkın işçiye ödetilmesi gerektiğini kabul etmektedir. Yüksek mahkeme isabetli olarak ibra edilen alacakların ibranamede tek tek sayılmasını istemekte, buna karşılık hiçbir alacağım kalmadı şeklindeki ifadeleri geçerli saymamaktadır. Nitekim Yargıtay a göre: delil olarak ibraz edilen ibranamede davacı tarihinde işyerinden ayrıldığını ve işyerinden ayrılırken yıllık izin ücretlerini ve kıdem tazminatını işyerinden ayrılırken tamamen aldığını kabul etmektedir. Buna rağmen mahkemece ibranameye değer verilmeyerek davacının yıllık izin ücreti ve kıdem tazminatı taleplerinin kabul edilmesi hatalı olup bozmayı gerektirmiştir. Yüksek mahkemenin bir diğer kararında da şu anlatıma yer verilmiştir: Mahkemece bilirkişi raporu doğrultusunda kıdem tazminatı dışında kalan işçilik haklarını davacı işçinin imzalı ibranamesi karşısında isteyemeyeceği sonucuna varılarak bu işçilik hakları reddedişmiş ise de; hakkı ortadan kaldırıcı nitelikte ibranın açık ve kesin şekilde düzenlenmiş olması icap eder. Hükme dayanak yapılan tarihli anılan belgede dava konusu yapılan fazla mesai, hafta tatili, genel tatil ve yıllık ücretli izinle ilgili alacaklar tek tek sayılmış olmayıp hiçbir alacağım kalmadı şeklinde genel ve soyut bir açıklamada bulunulmuştur ki bu belgeden hareketle davanın reddine karar verilmesi doğru değildir 17. KARAR: Miktar içermeyen ibranamelerin, işçilerin haklarını tam olarak elde etmelerini sağlamak amacıyla dar yoruma tabi tutulması gerekir. (Yarg.9.HD., T , E.1992/14058, K.1993/8969) 17 Süzek, s

9 IX- İBRANAMENİN İŞ GÜVENCESİ AÇISINDAN SONUÇLARI İbraname imzalayan işçinin, feshin geçerli nedene dayandığını kabul ettiği sonucu çıkarılamaz. İşçinin ibraname imzalamış olması feshin geçersizliğini talep etmesine engel değildir 18. X- SONUÇ ibranameye ilişkin Kanuni bir düzenleme bulunmamaktadır. Ancak ibranameler uygulamada özellikle de bireysel iş hukukunda, iş akdinin sona ermesine ilişkin olarak yaygın olarak uygulanmaktadır. Yargı sürecinin uzun ve masraflı olması ve yeterli bir idari hak arama mekanizmasının bulunmaması, bu uygulamanın temel nedenlerindendir. İbranameye ilişkin Kanuni düzenlenmenin olmaması Yargının, özellikle de temyiz makamı olan Yargıtay ın, karşılaşılan sorunlardaki kararlarını önemli kılmakta, bu kararlara bakılarak bulunacak sonuçlardan, uygulama oluşturulmaya çalışılmaktadır. Ancak Yargıtay ın kararlarında farklılıkların olması ve zamanla kararlarındaki değişiklikler bunu güçleştirmektedir. Bu sorunların çözülebilmesi için yasa koyucu tarafından ibranameye ilişkin temel hükümleri içeren yasal düzenlemenin yapılması gerekmektedir. 18