Tarihe Patrona Halil Ayaklanması, ya da Patrona Halil

Transkript

1 TİD 4 Patrona Halil İsyanı Hanım Adıyaman Tarih Bölümü Öğrencisi I.Patrona Halil in Hayatı Tarihe Patrona Halil Ayaklanması, ya da Patrona Halil İsyanı olarak geçen ve Lale Devri nin kapanmasıyla sonuçlanan olayın başkahramanıdır. Patrona Halil Arnavut olup Horpeştede doğmuştur sonralarda gemilerde leventlik yapmış İstanbul a gelip işportacılık yapmış Arnavut Halil İstanbul da boynuna bir işporta sepeti takıp iğne, iplik, yüzük sattığında esnafla sıkı ilişki içindeydi. Yeniçeri ocağına klasik sistem yönetmeliğinin göz ardı edildiği bir dönemdegirmeyi başaran Arnavut Halil Rumeli de yeniçerilik yaptığında ocağın işlerini ve yeni çerilerin psikolojisini kavramıştı. 1 Çünkü Patrona Halil İsyanında isyan mahalli olarak Yeniçeri kışlaları ortasındaki Et Meydanının seçilmesi tesadüf değildi. 2 Patrona Halil günü birlik kazancını Galata meyhanelerinde içki içerek harcayan ve oralarda kendine göre arkadaş çevresi Nevşehirli Damat İbrahim Paşa nın uzun sadaret yıllarını içine alan ve 1730 da Patrona isyanıyla sona eren bu dönem batı ile siyasi ekonomik kültürel ilişkilerin geliştirildiği zaman dilimidir. Paris Viyana ve Moskova ya gönderilen elçiler Avrupa diplomasisi askeri gücü hakkında bilgi edinmişlerdi. Yenileşme politikasının en önemli göstergesi Çelebi Mehmet Efendinin oğlu Mehmet Sait Efendi ve İbrahim Müteferrika nın İstanbul Yavuzselim deki evinde kurulan matbaadır. 1 M. Mehdi İlhan, (2009), İstanbul Tarihi: Medeniyetlerin Buluşma Noktası Olarak İstanbul, 7. Uluslararası Türk kültürü Kongresi Bildirileri 1, İstanbul, Türkiye, Ekim, s Seyfettin Aslan, Yeniçeri ve Kapıkulu Süvarilerinin İsyanlarına İlişkin Bir Analiz, Cumhuriyet Üniversitesisosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 28, s. 91. Tarih ve İnsan Dergisi, Yıl 1 (2017), Sayı 2 (Haziran)

2 Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan 5 edinmiştir. Horpeşteli Arnavut Halil leventlik Rumeli de yeniçerilik yapmış hemşerileri arasında Patrona lakabıyla ünlenmişti. 3 Patrona zamanla devletin icraatlarına kın beslemeye başlamış Patrona işlediği bir cinayetten dolayı Galata voyvodası tarafından idama mahkûm edildi. O zamanlar Damat İbrahim Paşanın Damadı olan Kaptan-ı Derya Kaymak Mustafa Paşanın aracılığıyla af edilmiştir. Bu Arnavut Halil in ozamanlar bazı gizli bağlantılarının olduğunun göstergesiydi. Nitekim daha önce Kaymak Mustafa Paşa nın en yakın dostlarından Abdi Paşa nın süvariliğini yaptığı Patrona adlı gemide tayfalık çoğunluğu Arnavut olan tayfaları isyana teşvik eden ve isyanın planını yapan Arnavut Halil in suçlu bulunup idama mahkûm edildiği halde Abdi Paşa tarafından kurtarılması da anlaşılır değildir. Arnavut Halil in Patrona Gemisini Terk ettikten Sonra Rumeli ye geçip Niş te Yeniçeri Ocağında 17. Ortaya Katılır. O zamanlar Osmanlı Devleti nin gerileme diye adlandırdığı bir dönemdi. Osmanlı Devleti 1716 yılında Karlofça Antlaşması ile Venedik e bırakılan Mora yarım adasını geri almıştır. O zaman gelişmelerden rahatsız olan Avusturya 15 Nisan 1716 da Venedik ile bir antlaşma yaparak savaşa girmesi Osmanlıyı zor durumda bırakmıştır. Osmanlı Petervaradin de ağır bir yenilgiye uğratılmıştır. Osmanlı geri çekilmek zorunda kalmış bunu fırsat bilen Avusturya Belgrad ı ele geçirmiştir. Avusturya nın Niş bölgesine saldırması üzerine Osmanlı ve Avusturya arasında 1718 yılında Pasarofça Antlaşması imzalanmıştır. Bu antlaşmaya göre Osmanlı Devleti Banat, Küçük Eflak ve Belgrad olmak üzere kuzey Sırbistan ve Bosna nın kuzeyinde kalan bölgeyi Avusturya ya geri vermiştir. 4 3 Aslan, yeniçeri ve Kapıkulu Süvarilerinin İsyanlarına ilişkin Bir Analiz, s Uğur Kurtaran, xvııı. Yüzyıl Osmanlı- Avusturya Siyasi İlişkileri, Tarih Okulu Dergisi, Sayı:17, Popüler Tarih Dergisi

3 TİD 6 Patrona, Pasarofça Antlaşması ardından muhafız askerleriylebirlikte Vidin e gönderilir ve orada ortaya çıkan bir ayaklanmanın elebaşılığını yapar. Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa bu ayaklanmayı bastırmış ancak büyük ihtimalle tefeci tüccarların yardımı ile diğer isyancılarla birlikte Arnavut Halil Mısıra kaçıp oradan İstanbul a geçmiştir. Gittiği yerlerde sadece üst kademeli idarecilerle değil aynı zamanda tefeci ayak takımıyla irtibat halinde olan Patrona Halil e Münir Aktepe nin belirttiği gibi Profesyonel İhtilalci ünvanı verilmeliydi. İstanbul a varan Patrona, Müslim ve Gayri Müslim üst tabakadan alt tabakadan çeşitli insanlarla ve tüccarlarla temas halindeydi. 5 ünlenmiştir. 6 Beyazıt Hamam ında Tellak olan Patrona Halil in Kendisine ait kurnanın üst kısmında Şifa bulur pir ü Halil / Be-dest-i dellâkhalil beytinin yazılı olduğu adlı yazma bir risâlenin bulunduğunu Reşat Ekrem Koçu kaydetmektedir da III. Ahmet in tahtan indirilmesine yol açan ve Osmanlı tarihinde Lale Devri olarak adlandırılan yenilikçi dönemi sona erdiren ayaklanmanın baş aktörü Patrona Halil ve arkadaşlarının giriştikleri isyan sonucunda öldürüldüler. 8 II. Patrona Halil İsyanı Patrona isyanından geçmeden önce isyanı hazırlayan sebepler ve Lale Devrinden bahs etmek gerekmektedir. Osmanlının sahip Patrona isyanının baş mimarı olan Arnavut Halil leventlik, işportacılık ve en son Beyazıt ta Ordu caddesi üzerinde bulunan Beyazıt Hamamında tellallık yapmış daha sonra burası Patrona Halil hamamı olarak s İlhan, İstanbul Tarihi: Medeniyetlerin Buluşma Noktası Olarak İstanbul, s olduğu iktidarın değişen koşullar karşısında zayıflamaya başlamasının paralelinde yaşadığı 6 S. Çetintaş, Patrona Halil Hamamı,Akşam Gazetesi ( ) 7 Mustafa Uzun, Nurettin Albayrak, Hamam, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2008, cilt 15, s Ana Britannica, Patrona Ayaklanması, cilt 17, s.461. Tarih ve İnsan Dergisi, Yıl 1 (2017), Sayı 2 (Haziran)

4 Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan 7 gerileme kendini bilhassa askeri alanda alınan yenilgilerle kendini göstermekteydi. Genel anlamda bu durumdan kurtulmak hususunda çareler aramaya başlayan devlet artık batının sahip olduğu üstünlüğü kabul etmekte ve Avrupa nın daha güçlü olmasına sebep olan şartları kendisine tatbik etmek için girişimlerde bulunmaya başlayacaktır. III. Ahmet in tarihleri arasındaki saltanatı ve Nevşehirli Damat İbrahim Paşa nın sadareti zamanında geçen dönem lale devri olarak adlandırılır. Bu dönemden itibaren Osmanlı da Batı yı referans alarak kurumsal açıdan ıslahat fikrinin tatbik etmeye çalışıldığı görülür 9 Nevşehirli Damat İbrahim Paşa nın uzun sadaret yıllarını içine alan ve 1730 da Patrona isyanıyla sona eren bu dönem batı ile siyasi ekonomik kültürel ilişkilerin geliştirildiği zaman dilimidir. Paris Viyana ve Moskova ya gönderilen elçiler Avrupa diplomasisi askeri gücü hakkında bilgi edinmişlerdi. Yenileşme politikasının en önemli göstergesi Çelebi Mehmet Efendinin oğlu Mehmet Sait Efendi ve İbrahim Müteferrika nın İstanbul Yavuzselim deki evinde kurulan matbaadır. İlk yangın söndürme olan Tulumbacı Ocağı bu zamanda kurulmuştur. Boğaz güvenliği için kız kulesine fener kurulmuştur. 10 O dönemde Osmanlıda Avrupa mimarisinin tesirleri görülmeye başlanmış duvarlar Avrupalı ustalar tarafından Batı tarzında süslenmiştir. Kâğıthane deresinin iki tarafı beyaz köşklerle donatılmış Üsküdar, Kadıköy sahillerinde köşkler yapılmış şehrin temizliğine özen gösterilmiş surlar tamir edilmiştir. Sadece bahçelerin değil Pencere Pervazlarının da en gözde çiçeği lalenin 839 türü yetiştirilmişti. Lale Devrinde eğlenceler gösterişli bir biçimde yapılmakta özellikle yaz 9 H. Mustafa Eravcı, Lale Devri ve Patrona Halil İsyanı Üzerine Yeni Değerlendirmeler, Tarih Okulu Dergisi, Eylül-Arlık 2010, Sayı 8, s Abdulkadir Özcan, Lale Devri, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2008, Cilt 27, s.81. eğlenceleri çok gösterişli olmakta idi. Osmanlı tarihi kaynakları bu zevk ve sefa döneminde sarayında etkisiyle ahlak yaşayış ve adetlerde değişmelerin yaşanmaya başlandığını ve lüks tüketiminin arttığını belirtmişler. Başta Padişah ve Sadrazam olmak üzere devlet ricalinin gelenekleri zedeleyecek dereceye israfa varan düşkünlükleri bazı çevreleri rahatsız etmekte gecikmedi. Sarayın ölçüsüz masraflarısadrazam tarafından konulan aşırı vergiler başta ulema olmak üzere halkın büyük çoğunluğunun hoşuna gitmiyordu. 11 İbrahim Paşanın Nizam-ı Cedit askeri yetiştirmeye başlaması ve bid at adı altında yeni bir ticaret vergisi koyması aleyhinde bir propaganda aracı olarak kullanılmıştır. Bu yeni vergi özellikle ticaretle uğraşan yeniçeriler arasında hoşnutsuzluğa sebep olmuş ve yeniçerilerde esnafı kışkırtmaya başlamıştır. Dolayısıyla hem Yeniçeriler hem de esnaf sadece İbrahim paşaya değil aynı zamanda köşk ve bahçe sahiplerine kin duymuşlardı. 12 Devlet paralarının eğlence hayatına aktarılması, bu nedenle birçok yerde saray ve köşk yapılması, savaşlar ve ağır vergiler nedeniyle zor günler yaşayan halk tarafından hoş karşılanmamıştır. 13 İbrahim Paşa toplum tabakalarının bütün hoşnutsuzluğuna rağmen devlet gelirlerini başta padişah olmak üzere akraba ve yakınlarına cömertçe harcadığı halde yine de onları kendi liderliği altına alamamıştı. İşte Patrona isyanını hazırlayan ortam böyle başladı. İbrahim Paşa tehlikeli olmaya başlayan adamlarından Bostancıbaşı SivaslıÖmer Ağayı İstanbul dan uzaklaştırmış olsa da iki damadı, Kapudan-ı Derya Merzifonlu Kara Mustafa Paşa nın torunu olan Kaymak Mustafa Paşa ile Sadaret Kedhudası Mehmet Paşa 11 Özcan, lale Devri s İlhan, İstanbul Tarihi: Medeniyetlerin Buluşma Noktası Olarak İstanbul.s Necdet Şengün, Nazir İbrahim ve Divanı (Metin-Muhteva-Tahlili), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), İzmir 2006, s.24. Popüler Tarih Dergisi

5 TİD 8 arasındaki geçimsizliği göremedi. Mustafa Paşa kayınpederinin makamına göz dikmişti. Seferi Hümayun dolayısıyla İstanbul Kaymakamlığına getirilince de tasavvurlarını uygulama fırsatı bulmuş oldu. 14 İstanbul askeri ve esnafı ile böyle bir ihtilal ortamına girmiş bulunuyordu. Mustafa paşa ihtilalin hazırlığını daha önceden tanıdığı ve bir cinayetten dolayı Galata voyvodası tarafından idama hükmedilerek ölümden kurtardığı Patrona halile verdi. Öte yandan halkın dini hislerini kamçılamak ve onları ihtilale destek verdirmek için Ayasofya şeyhi İspiri-zade Ahmet Efendiyi tembih etti. 15 Sultan Beyazıt Camisinin önünde 28 Eylül Perşembe günü şafak söktüğü sırada 17 yeniçeriden 14 Yılmaz Öztuna, Patrona İhtilali Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 26, Ankara 1977, Milli Eğitim basımevi, s Öztuna, Patrona İhtilali s.439. oluşan bir topluluk ortaya çıktı. 16 Bunların başlarında Patrona Halil ve kader arkadaşı Rusçuk Kazasının Karalar köyünden olup Ulah asıllı olanmuslubese vardı. Ve onların yanında olanların isimleri Ali Usta, Karayılan, Çınar Ahmet, Oduncu Ahmet, Derviş Mehmet, Erzurumlu Mehmet, Küçük Muslu, Cebecilerden Kutucu Hacı Hüseyin ve Manav İsmail diye birkaçını sayabiliriz Eylül 1730, tatil günüydü İstanbul un zevk düşkünü ahalisi yazın son günlerinden faydalanmak için bir gün öncesinden Boğaza, Kâğıthane ye Çamlıca ya ve daha uzak mesire yerlerine gitmişler ve koca şehir yarı yarıya boşalmıştı. Sokak cadde ve meydanlarda kimseler yoktu. Bir yaz sonu rehaveti tarihi şehrin üzerine çökmüş gibiydi. Şehri Muhafaza memur Kaymakam Paşa Yeniçeri Ağası Hasan Ağa ile sohbet ediyordu. Anadolu, Rumeli ve Arnavutluk tan gelen bu ihtilalci gurubu İbrahim Paşaya bildirmişti. Başlarında Patrona Halil Bedestene doğru yürüdükleri görülüyordu. İçlerinden biri bir bayrak açmış bed bir sesle: Ümmet-i Muhammet, diye bağırıyordu; davamız vardır. 18 Sedalarıyla ortalığı velveleye vermeyi başardılar. Et meydanına gelinceye kadar epey bir kalabalık toplamayı başardılar. Patrona Halil Yanına bir kuvvet alarak Süleymaniye de bulunan ağa kapısına gitti. Yeniçeri Ağası Hasan Ağa 300 kişilik bir kuvvetle karşı koymaya kalmışsa da çabuk dağıldı ve kaçmayı tercih etti. 19 Asiler davalarının haklı olduğunu ve kamuoyunun yanlarında olduğunu göstermek için topluluklarını çoğaltmaya çalışmışlardır. Patrona Halil isyanında asilerin yaptığı ilk işlerden biri, adamlarını gönderip yemiş iskelesi tarafındaki Baba Cafer, Rumeli Hisarı, Galata Zindanı tersane ve taş gemilerindeki 16 J.VonHammer, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Kumsaati Yayınları, İstanbul 2008.s Metin Hasırcı, Büyük Osmanlı Tarihi, Merve yayınları, İstanbul, s Yılmaz Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, Ötüken Yayınevi, İstanbul 1978, s Hasırcı, Büyük Osmanlı Tarihi, s.357. Tarih ve İnsan Dergisi, Yıl 1 (2017), Sayı 2 (Haziran)

6 Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan 9 mahpusları salıvermek ve cemiyetlerini büyütmek olmuştur. 20 Bütün bunlar cereyan etmekteyken, sultan III. Ahmed İstanbul un bir başka semti İran seferi ordugahının bulunduğu yer olan Üsküdar da idi. Sadaret Kaymakamı Kaymak Mustafa Paşa Çengelköy de bulunan Bağ-ı Ferah adlı yalısında bulunuyordu. Haberi alır almaz, İstanbul un Rumeli yakasına geçip Uzunçarşı civarına gidip esnafa dükkânlarını açmayı emretmişti. Öte yandan devlet memurları isyanın kolay bitmeyeceğini anlayınca Padişahın otağını bırakıp saraya dönme kararı aldılar. 21 Et meydanına doğru ilerleyen isyancılar kalabalıklaşmaya başlıyorlardı. Üç koldan meydana doğru ilerleyen isyancılar meydana gelip toplandılar. Ardından birinci Ağa Bölüğünü buraya getirip bayrak açtılar. Etrafı dolaşıp halkı isyana davet etmeye başladılar. Kendilerine katılan kitlelerin meşru bir hareket içinde olduklarını hissettirmek içinde Hırka-i Şerif i buraya getirdikleri görülür. İstanbul kadısının evini basan isyancılar burayı talan ettikten sonra kendilerini destekleyen biri olan hariç Müderrislerinden deli İbrahim namıyla bilinen kişiyi kadı ilan etmişlerdi. 22 Üsküdar dan saraya gelen Padişah müzakerelerde bulunup çare üretmeye çalıştı. III. Ahmet isyancıların tekliflerini öğrenip isyanı önlemek için Et Meydanına temsilci olarak Bostancı Haseki Ağayı gönderdi. Haseki Ağa isteklerinin ne olduğunu sordu. İsyancılar Padişahtan memnun olduklarını ancak Veziri azam İbrahim Paşa damatları kaptan-ı Derya ve İstanbul Kaymakamı kaymak Mustafa Paşa, sadaret kethüdası Mehmet Paşa ve Şeyhülislam Abdullah efendi ile 37 kişinin kendilerine teslim edilmel- erini istediler. Patrona Halil öncülüğündeki asi kitlesi saraya doğru ilerlemeye başlamıştı. Sarayın ikinci kapısına gelip toplan- maya başladılar. Bu durumda yapacak bir şey kalmadığını anlayan Padişah Sadrazam Damat İbrahim Paşa iki damadını sarayda boğdurdu pek çoğunu da sürgüne sürgüne gön- derdi. Sadrazam ve damatlarının cesetleri bir öküz arabasıyla isyancılara verilmek üzere Et Meydanına götürüldü. İbrahim Paşanın cesedi bir merkeple taşınıp birlikte götürdüler. Yol boyunca da cesete hakaret 20 Aslan, Yeniçeri ve kapıkulu süvarilerinin İsyanlarına İlişkin Bir Analiz, s Hasırcı,Büyük Osmanlı Tarihi, s Eravcı, Lale Devri ve Patrona Halil İsyanı Üzerine yeni Değerlendirmeler, s.87. Popüler Tarih Dergisi

7 TİD 10 etmişlerdir. 23 Âlimlere tahtı bırakmaya hazır olduğunu bildiren III. Ahmet bunun üzerine II. Mustafa nın oğlu Şehzade Mahmut III. Ahmet in yanına getirilmiştir. Amcası Sul- tan, Şehzade Mahmut u alnından öptükten sonra oda amcasının elini öptü. İsyancılarında gelerek Sultan Mahmut a bağlılıklarını bildirdikten sonra âlimler ile yüksek görevliler evlerine gittiler. İsyancılar ise subay- larla birlikte Et Meydanına kurdukları çadırlarına döndül- er. 24 I. Mahmut uncülüsüyle beraberasilerin devlet iradesindeki hâkimiyetleri devam ediyordu. Patrona Halil ve diğer öncüler önemli mevkilere getirilmişler bu arada isyancılar inşa edilmiş yalı ve köşkleri yakmak istemişlerdi. I. Mahmut bunu uygun görmemiş bunun yerine yıkılmalarına karar vermiştir. İsyancılar devlet içerisinde mevki sahibi olduktan sonra menfaatleri açısından kabul edilmeyecek eylemlerde bulunmuşlardır. Sultan Mahmut bu duruma bir son vermek ve hükümet otoritesini tekrar merkeze toplamak istiyordu. Sultan Mahmut tedbir kurdurtarakiranlılarla açılacak seferi kendileriyle konuşmak bahanesiyle Patrona Halil ve yandaşlarını saraya çağırıp boğdurtmuştur. (275 Kasım 1730). Böylece isyanın elebaşları cezalandırılmış oluyorlardı. Bu olay sonrasında yeniden ayaklanma hareketi başladı. Ancak bir önceki isyandan ders çıkartan devlet erkânı bu esnada daha hızlı davranıp isyanın büyümesini önlemiştir Sonuç Lale devrindeki lüks şaşaalı zevk ve eğlence hayatı ve yapılan ıslahatlar sadece devletin üst kademesindeki insanlara bağlı olarak kalması işsizlik sorununun yaşanması getirilen vergilerle halka ağır yükler bindirilmesi başını Patrona Halil in çektiği isyana sebep olmuştur. Aslen Arnavut olan Patrona Halil geçimini sağlamak için birçok işte çalışmıştır. Seyyar satıcılık, gemilerde leventlik yapmış en sonda Beyazıt hamamında tellallık yapmıştır. Bu isyan ekonomik kötü giden gidişata bir tepki olarak bilinse de perde arkasında yönetim ve mevki elde etme çabası yatmaktadır. Ve Patrona da bir piyon olarak kullanılmıştır. Patrona önderliğinde çıkan isyanda sadrazam ve bazı devlet adamları görevlerinden alınıp öldürülmüş. İsyancılar bununla yetinmeyerek III. Ahmet i tahtan indirip yerine I. Mahmut u padişah yapmışlardır. 23 Eravcı, Lale Dönemi Ve Patrona Halil İsyanı Üzerine Yeni Değerlendirmeler, s Hammer, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, s Eravcı, Lale Dönemi ve Patrona Halil isyanı Üzerine Yeni Değerlendirmeler, s.90. Tarih ve İnsan Dergisi, Yıl 1 (2017), Sayı 2 (Haziran)

8 Tarih Araştırmaları Topluluğu Tarih ve İnsan 11 KAYNAKÇA Ana Britannica, Patrona ayaklanması, Cilt 17. Aslan Seyfettin, Yeniçeri ve Kapıkulu Süvarilerinin İsyanlarına İlişkin Bir Analiz Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 28. Çetintaş s, Patrona Halil Hamamı, Akşam Gazetesi ( ). Eravcı Mustafa, Lale Devri ve Patrona Halil İsyanı Üzerine Yeni Değerlendirmeler, Tarih Okulu Dergisi,Eylül-Aralık Hammerj.Von, Osmanlı imparatorluğu Tarihi, Kumsaati Yayınları, İstanbul Hasırcı Metin, Büyük Osmanlı tarihi, Merve Yayınları, İstanbul. İlhan Mehdi, İstanbul Tarihi: Medeniyetlerin Buluşma Noktası Olarak İstanbul,7. Uluslar Arası Türk Kültürü Bildirileri 1, İstanbul, Türkiye Kurtaran Uğur, XVIII. Yüzyıl Osmanlı-Avusturya Siyasi İlişkileri, Tarih Okulu dergi,sayı 17. Özcan Abdulkadir, Lale Devri, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul Öztuna Yılmaz, Büyük Türkiye Tarihi, Ötüken yayınevi, İstanbul Öztuna Yılmaz, Büyük Türkiye tarihi, Ötüken Yayınevi, İstanbul Şengün Necdet, Nazir İbrahim ve Divanı (Metin-Muhteva-Tahlili), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstüsü (Basılmamış Doktora Tezi), İzmir Uzun Mustafa, Nurettin Albayrak, Hamam Türkiye Diyanet Vakfı İslamAnsiklopedisi, İstanbul 2008.Cilt 15. Popüler Tarih Dergisi