Fasulye Üretim ve Pazarlamasında Etkili Olan Faktörler: Gevaş İlçesi Örneğ i

Transkript

1 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma Fasulye Üretim ve Pazarlamasında Etkili Olan Faktörler: Gevaş İlçesi Örneğ i Kenan ÇİFTÇİ1 kenan.ciftci@ege.edu.tr Ahmet ŞAHİN3 ahmetsahin65@hotmail.com 1Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, İzmir 2 Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Erzurum 3 Sütçü İmam Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Kahramanmaraş 4Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi bölümü, Van Mustafa TERİN2 mterin@atauni.edu.tr İbrahim YILDIRIM4 ibrahimyil@hotmail.com Özet Gevaş ilçesi, Van Gölü nün kıyısında kurulu, yemyeşil görünümü ve zengin bitki örtüsü ile Van ilinin şirin ilçelerinden biridir. İklimi ve özel konumu nedeniyle ilçede önemli düzeyde fasulye yetiştiriciliği yapılmaktadır. Fasulye üretimi ilçedeki çiftçilerin gelirlerinde önemli bir paya sahiptir. Araştırmanın amacı; Van İli Gevaş İlçesinde üretimi yapılan fasulyenin, üretimi ve pazarlanmasında etkili olan faktörleri belirlemek, bunun yanı sıra üretim ve pazarlama aşamasında karşılaşılan problemlerin çözümü konusunda öneriler ortaya koymaktır. Araştırmanın başlıca materyalini Van ili Gevaş ilçesinde fasulye yetiştiriciliği yapılan köylerde, 42 işletmeden anketler aracılığıyla toplanan veriler oluşturmaktadır. Fasulye üretimini ve pazarlamasını etkileyen faktörler 5 li likert ölçeği ile belirlenmiştir. Çiftçilerin fasulye üretimini tercih etmesinde en önemli faktör, ellerine nakit para geçmesi ve doğal koşulların üretime uygun olmasıdır. Pazarlamayı etkileyen en önemli faktör ise fasulyenin fiyatı ve üreticilerin pazarlık güçlerinin olmayışıdır. Fasulye üretiminin geliştirilmesi ve arttırılması için kooperatifler aracılığı ile örgütlenmenin sağlanması çiftçilerin en önemli beklentileridir. Anahtar kelimeler: Gevaş, Fasulye üretimi, Pazarlama, Likert ölçeği. Factors Affecting of Bean Production and Marketing: A Case of Gevas Province Abstract Gevas province which has been placed at the coast of lake Van, is one of the charming townships of Van province, with its lush appearance and a rich flora. Due to its climate and the special location, beans farming are in a significant level in the county. Production of beans has an important share in the county farmers revenues. The purpose of the study is to determine the factors affecting the production and marketing of beans production in Gevas county of Van province and additionally to provide solutions for the problems encountered in the production and marketing processes. The main material of the study consists of the data collected from 42 farms having beans production through the surveys. The factors affecting beans production and marketing were determined by using 5 point likert scale. The most important factor for the farmers to choose beans farming is earning cash money and having the natural conditions which are suitable for the production. And the most important factor affecting the marketing is the price of beans and the lack of marketing power of manufacturers. Ensuring organization through the cooperatives is the most significant expectation of the farmers in order to develop and increase the beans production. Keywords: Gevaş, Bean production, Marketing, Likert scale 1. Giriş Fasulye, Dünya da ekim alanı ve üretim yönünden yemeklik tane baklagiller içerisinde ilk sıralarda yer almakta ve taze sebze yanında kuru tane olarak da yaygın bir şekilde tüketilmektedir. Türkiye de fasulye, 2010 yılı verilerine göre yaklaşık ton üretimle önemli yemeklik tane baklagiller arasında bulunmaktadır (FAO, 2012). Gevaş ilçesi, Van Gölü nün kıyısında kurulu, yemyeşil görünümü ve zengin bitki örtüsü ile Van ilinin şirin ilçelerinden biridir. Bölgede karasal iklim hâkim olmasına karşın, Van Gölü nün etkisiyle ilçede iklim göreli olarak daha yumuşak geçmektedir. Bu nedenle ilçede bitkisel üretim potansiyeli diğer ilçelere oranla daha yüksektir. İklimi ve özel konumu nedeniyle ilçede önemli düzeyde fasulye yetiştiriciliği yapılmaktadır. Gevaş fasulyesi yörede yapılan geleneksel tahıl ve yem bitkileri üretimine karşı alternatif üretim çeşidi olarak sebze tarımını gündeme getirmektedir. Yetiştirilen taze fasulyeler Gevaş fasulyesi olarak bilinmekte ve tüketiciler tarafından tercih edilmektedir. Fasulye üretimini teknik olarak inceleyen (Kar ve ark., 2005; Tam, A., 2008; Karakuş ve ark., 2005, Gençoğlan ve ark., 2006) gibi çok sayıda çalışma yapılmıştır. Ancak fasulye ekonomisi ve pazarlamasına ilişkin yayınlar çok az sayıdadır. Konya ili Çumra ilçesinde yapılan bir çalışmada fasulye üretimini etkileyen faktörlerin ekonometrik analizi yapılmıştır. Cobb-Douglas üretim modeline göre fasulye üretiminde meydana gelen değişmelerin % 87 si sulama sayısı ve tohum kullanım miktarı faktörleri ile açıklanabileceği tespit edilmiştir (Bayramoğlu ve Cennet, 2005). Kenya da yapılan Kenya Taze Fasulye Endüstrisinin Uluslar arası Gıda Güvenliğine Uyumu: İhracata Dönük Üretim Yapan Bir Küçük 975

2 10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya Ölçekli ve Bir Büyük Ölçekli İşletmenin Karşılaştırılması konulu çalışmada Avrupa nın gıda güvenliği standartlarının yükselmesiyle birlikte, Kenya da taze fasulye işletmelerinin sabit masraflarının ve muamele giderlerinin ihracat firmalarının daha sıkı kalite izlemesi gerektirmesiyle arttığı belirtilmiştir. İncelenen örnek olayda, büyük işletmelerin kendi öz kaynaklarını kullanarak gelişmiş tesislere yatırım yapabileceği belirtilmiştir. Küçük işletmelerin ise bir pazarlama grubu altında birleşerek ölçek ekonomisine erişebilecekleri böylece tesis yatırım maliyetlerinin yayılması ve alıcılar için muamele giderlerinin azaltılmasıyla izleme performanslarının artabileceği belirtilmektedir (Okello and Swinton, 2006). Fasulye üretimi Gevaş ilçesindeki çiftçilerin gelirlerinde önemli bir paya sahiptir. Bunun en önemli nedeni fasulyenin diğer bölgelerde üretilen fasulyelerden sonra hasat edilmesi nedeni ile fiyatının göreli olarak daha yüksek olmasıdır. Ayrıca çiftçilerin büyük çoğunluğu fasulyeyi peşin olarak sattığı için ürünü hızlı bir şekilde paraya çevirebilmektedir. Tüm bu özellikler dikkate alındığında Gevaş ilçesinde fasulye üretimi ve pazarlamasında etkili olan faktörlerin belirlenmesi, üretim ve pazarlamada karşılaşılan sorunların tespit edilmesi; bu tür yerel üretimlerin geliştirilmesi açısından önemlidir. Bu araştırmanın amacı; Van İli Gevaş İlçesinde üretimi yapılan fasulyenin, üretimi ve pazarlanmasında etkili olan faktörleri belirlemek, bunun yanı sıra üretim ve pazarlama aşamasında karşılaşılan problemleri tespit ederek bu problemlerin çözümü konusunda öneriler ortaya koymaktır. 2. M ateryal ve Yöntem Araştırmanın materyali birincil ve ikincil kaynaklı verilerden oluşmaktadır. Araştırmanın ana materyalini oluşturan birincil veriler, Van İli Gevaş ilçesinde seçilmiş olan fasulye yetiştiriciliği yapan köylerdeki tarımsal işletmelerden anket yoluyla toplanan verilerden elde edilmiştir. Fasulye yetiştiren tarımsal işletmelerden çalışma örneğine gireceklerin sayısını belirlemek üzere, oransal örnek hacmi formülünden yararlanılmıştır (Miran, 2002). n = Np(1 - p) (N - r>o PpX+ p(ı - p) n: Örnek hacmi N: Seçilen köylerdeki toplam fasulye yetiştiriciliği yapan işletme sayısı p: Fasulye yetiştiren işletme oranı (maksimum örnek hacmine ulaşmak için 0.50 alınmıştır) o 2: Varyans px Oransal örnekleme yöntemine göre % 90 güven aralığı ve % 10 hata payı ile örnek hacmi 42 işletme olarak belirlenmiştir. Araştırmada kullanılan ikincil kaynaklı veriler ise, Van il Tarım Müdürlüğü, Gevaş İlçe Tarım Müdürlüğü ve muhtarlık kayıtlarından elde edilmiştir. Ayrıca konuyla ilgili daha önce yapılmış olan bilimsel çalışmalar, sempozyum ve kongre bildirileri, dergi makaleleri, yayınlar ile raporlardan da yararlanılmıştır. Fasulye üretimini ve pazarlamasını etkileyen faktörler 5 li likert ölçeği ile belirlenmiştir. Diğer veriler tanımlayıcı istatistikler şeklinde verilmiştir. 3. Bulgular 3.1. İşletmeci ve İşletmeye Ait Özellikler Gevaş yöresinde fasulye yetiştiren işletmeler ve işletme yöneticileriyle ilgili çeşitli değişkenlere ait özellikler Çizelge 1 de verilmiştir. İncelenen işletmelerde ortalama aile genişliği 8.67 kişidir. İncelenen işletmelerin % inin 11 kişiden fazla birey sayısıyla oldukça kalabalık aileler olduğu dikkati çekmektedir. İşletme yöneticilerinin ortalama yaşı yıl olarak bulunmuştur. İşletme yöneticilerinin % sı yaş aralığında bulunmaktadır, yani orta yaş grubunda bulunmaktadırlar. İşletme yöneticilerinin ortalama eğitim düzeyi 5.48 yıl ve fasulye yetiştiriciliğindeki deneyimleri ise yıldır. İncelenen işletmelerde ortalama işletme arazisi dekardır. İncelenen işletmelerde ortalama 5 dekarlık fasulye arazisinde ortalama kg fasulye yetiştirilmektedir. 976

3 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma Çizelge 1. İşletmeci ve işletmeye ait özellikler Değişkenler Ortalama St. Sapma Min. Max. % Aile Genişliği Yaş Eğitim (Yıl) Deneyim (Yıl) İşletme büyüklüğü (da) Fasulye üretim alanı (da) Fasulye üretim m iktarı (kg) Fasulye Üretimi ve Pazarlanm asına Etki Eden Faktörler Üreticilerin fasulye üretimini tercih etme nedenleri Çizelge 2 de verilmiştir. Buna göre üreticilerin fasulye üretimini tercih etmelerinin en önemli nedeni fasulyenin ağırlıklı olarak peşin satılması (4.45) nedeni ile üreticilere nakit para sağlamasıdır. Üreticilerin fasulye üretimini tercih etmelerini etkileyen diğer faktörler ise sırası ile doğal koşulların fasulye üretimine uygun olması (4.19), fasulyenin satışının kolay olması (3.95), satış fiyatının göreli olarak yüksek olması (3.65) ve geleneksel olarak üretilmesidir (3.50). Bu sonuçlara göre üreticiler için ürünün para kazandırması ve doğal koşulların o ürünü üretmeye uygun olması bir ürünün üretilmesinde en önemli faktörler olarak ön plana çıkmaktadır. Tercih nedenleri Çizelge 2. Fasulye üretimini tercihte etkili olan faktörler Geleneksel olarak üretildiğinden 3.50 Satışı kolay olduğundan 3.95 Satış fiyatı yüksek olduğundan 3.65 Üretimi kolay olduğundan 2.86 Doğal koşullara uygun olduğundan 4.19 Elime nakit para geçmesini sağladığından 4.45 * 1. Etkisiz, 2. Biraz etkili, 3. Orta etkili, 4. Oldukça etkili, 5. Çok etkili Fasulye üretimine etki eden faktörler Çizelge 3 te verilmiştir. Fasulye üretimini etkileyen en önemli faktör üretimde kullanılan girdi fiyatlarının yüksek olmasıdır (3.86). Bunu sırası ile üreticilerin örgütlü olmaması (3.67) ve üretimde meydana gelen hastalık ve zararlı etkileri (3.55) izlemektedir. Üretimi etkileyen diğer faktörlere bakıldığında bu faktörlerden özellikle işgücü yetersizliği (1.86) üretimi neredeyse hiç etkilememektedir. Çünkü işletmelerde aile genişliği fazla olduğundan işgücü ile ilgili sorunları bulunmamaktadır. Görüldüğü üzere üreticilerin örgütlü olmaması üretimi etkileyen önemli bir faktördür. Bu nedenle üreticiler bu etkili faktörü etkisiz hale getirebilmek için kooperatif kurma girişimlerine alan araştırmasının yapıldığı 2009 yılında başlamışlardır. 977

4 10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya Faktörler Çizelge 3. Fasulye üretimini etkileyen faktörler Girdi fiyatlarının yüksek olması 3.86 Örgütlenememek 3.67 Modern tekniklerin kullanılmaması 2.88 Eğitim yetersizliği 3.10 Hastalık ve zararlılar 3.55 Üretimden kaynaklanan risk 3.10 İşgücü yetersizliği 1.86 Verim düzeyi düşük 2.52 Tohum sorunu 2.36 * 1. Etkisiz, 2. Biraz etkili, 3. Orta etkili, 4. Oldukça etkili, 5. Çok etkili Üretim kadar üretilen ürünün doğru ve etkin bir şekilde pazarlanabilmesi de önemlidir. Çünkü doğru ve başarılı bir pazarlama ile üreticiler ürünlerini paraya çevirebilmekte ve gelir elde etmektedir. Bu özelliklerinden dolayı pazarlamaya etki eden faktörlerin belirlenmesi ve bu faktörlerin çözüme kavuşturulması üreticilerin gelirlerine katkı sağlayacaktır. Çizelge 4 te fasulye pazarlamasında etkili olan faktörler belirlenmiştir. Buna göre fasulye pazarlanmasında en etkili faktör fasulyenin fiyatıdır (4.26). Bunu sırası ile pazar koşullarının kabul edilmesi (4.17) ile ürünün hasat döneminde fiyatının düşmesi (4.17) izlemektedir. Pazara ulaşım (1.81) ve pazarlama masrafları (1.86) çalışmada pazarlamayı en az etkileyen faktörler olarak ortaya çıkmıştır. Faktörler Çizelge 4. Fasulye pazarlamasında etkili olan faktörler Fasulyenin fiyatı 4.26 Pazar koşullarını kabullenmek gerekiyor 4.17 Pazardan kaynaklanan riskler 3.38 Fasulye elde kalabiliyor 2.14 Satış zamanı ayarlanamıyor 3.10 Pazar hakkında bilgi eksikliği 3.17 Üretim sezonunda fiyatın düşmesi 4.17 Pazara ulaşım 1.81 Pazarlama masrafları 1.86 * 1. Etkisiz, 2. Biraz etkili, 3. Orta etkili, 4. Oldukça etkili, 5. Çok etkili Fasulyenin satış yöntemi ve satış yerlerine ilişkin veriler Çizelge 5 te verilmiştir. Fasulyenin satışında kullanılan en etkin yöntem ürünün peşin (4.43) olarak satılmasıdır. Bu özelliğinden dolayı da üreticiler fasulye üretmeyi tercih etmektedir. Fasulye satışında satış yeri olarak en çok tercih edilen yol, ürünün tarlada (4.55) satılmasıdır. Satış yöntemi Çizelge 5. Fasulye satış yöntemleri ve satış yerleri Peşin 4.43 Vadeli 1.88 Mal karşılığı takas 1.14 Avans alarak satış 1.10 Satış yerleri Halde komisyoncuya 2.00 Şehirde perakende 1.18 Köyde tarlada 4.55 Mahalli pazarlarda 1.21 Perakendeci manavlara Etkin değil, 2. Az etkin, 3. Orta etkn, 4. Oldukça etkin, 5. Çok etkin 978

5 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma Üretim ve pazarlamada bir takım problemler yaşansa da fasulye üretimi üreticiler için oldukça önemli bir uğraş alanı ve gelir kaynağıdır. Bu nedenle üretim ve pazarlamada karşılaşılan sorunların çözümlenmesi ve fasulye üretiminin geliştirilmesi üreticilerin gelirlerinin arttırılması için oldukça önemlidir. Bundan dolayı bu yönde uygulanacak politikaların belirlenmesinde üreticilerin bu konudaki düşünceleri önem arz etmektedir. Araştırmada üreticiler fasulye üretiminin geliştirilmesi için neler yapılması gerektiğini belirtmişlerdir. Bu sonuçlar Çizelge 6 da verilmiştir. Bu sonuçlara göre üretimin geliştirilmesi için en önemli faktör kooperatif kurulmasıdır (4.19). Bunu sırası ile pazar koşullarının iyileştirilmesi (4.14), modern üretim tekniklerinin öğretilmesi (4.12) ve üretimde kullanılan girdilerin fiyatlarının destekleme ile daha ucuza temin edilmesi izlemektedir (4.07). Görüldüğü üzere bölgede kurulacak ve etkin olarak çalışacak bir kooperatifin varlığı, üreticilere önemli katkılar sağlayabilecektir. Faktörler Çizelge 6. Gevaş fasulyesinin geliştirilmesi için üreticilerin önerileri Girdiler daha ucuza temin edilmeli 4.07 Pazar koşulları iyileştirilmeli 4.14 Modern üreticilikle ilgili eğitimler verilmeli 4.12 Kooperatifleşme sağlanmalı 4.19 Önemsiz, 2. Az önemli, 3. Orta önemli, 4. Oldukça önemli, 5. Çok önemli 4. Sonuç Bu araştırmadan aşağıdaki sonuçlar çıkartılmıştır: 1. Bölgede Gevaş Fasulyesi olarak bilinen ve yaygın olarak yetiştirilen fasulye popülasyonu fiziksel ve genetik olarak saf değildir. Bu yüzden gerek yetiştiriciliğinde gerekse tüketiminde çeşitli sorunlarla karşılaşılmaktadır. Üniform büyüme ve gelişme göstermeyen bitki tiplerinde makineli tarım yapmak da oldukça zordur (Çiftçi ve ark., 2009). Dezavantaj gibi görünen bu durumu avantaja çevirmek olasıdır. Şöyle ki; Araştırma bulgularında da değinildiği üzere fasulye yetiştiren işletmeler kalabalık ailelerden oluşmaktadır. Bu potansiyel işgücü mekanizasyon imkanlarının çok kısıtlı olduğu fasulye üretiminde değerlendirilebilir ve böylece daha fazla üretimle birlikte işletmeler için daha fazla gelir imkanı doğabilir. 2. Araştırmada fasulye üreticilerinin kesine yakın büyük bir oranda (4.57) fasulye üretimine devam edecekleri tespit edilmiştir. Eğer yöredeki tüm fasulye üreticilerinin etkin çalışacak bir pazarlama kooperatifi çatısı altında örgütlenmeleri teşvik edilirse bir takım aracıların devre dışı kalmasıyla birlikte üreticiler hem fiyat belirleme gücüne sahip olabilecek hem de fasulye satışından daha yüksek gelir elde edebileceklerdir. 3. Yapılan araştırmada fasulye üreticilerinin fasulye üretimi konusunda nerdeyse hiç eğitim almadıkları (1.26) görülmüştür. Yöredeki tarım kuruluşlarının ilgili birimlerindeki uzmanlar tarafından yöre çiftçisine modern yetiştiricilik konusunda eğitim verilebilir. Böylece fasulye üreticileri daha bilinçli üretim yaparak, üretim sürecinde hastalık ve zararlılardan daha az etkilenerek daha kaliteli ve daha çok üretim yapabilecektir. 4. Gevaş fasulyesi coğrafi işaretli ürün kapsamına alınarak marka değeri yükseltilmeli ve böylece bölgenin kalkınmasına katkı sağlayabilir. Bu konuda ticaret sanayi odaları, yerel yönetimler ve üniversiteler tanıtım için etkinlikler düzenlemelidir. Sonuç olarak, yöredeki tarımsal imkânların kısıtlı olduğu düşünüldüğünde, gerek araştırma yöresinin iklim ve topoğrafik yapısının uygun olması gerekse aile işgücünü değerlendirebilme imkânı vermesi ve de peşin satış yapabilme imkanları göz önüne alındığında Gevaş yöresinde fasulye üretiminin geliştirilmesi ve teşvik edilmesinin yöredeki üreticiler için önemli bir alternatif olduğu düşünülmektedir. Kaynaklar Bayramoğlu, Z., Cennet, O., Konya ili Çumra İlçesinde Arazi Toplulaştırması Yapılmış Tarım Alanlarında Buğday, Fasulye ve Şekerpancarı Üretimini Etkileyen Faktörlerin Ekonometrik Analizi, Küçükköy Örneği, Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 19(35): Çiftçi, V., Şensoy, S., Türkmen, Ö., Van Gevaşta Yaygın Olarak Yetiştirilen Yalancı Dermason Fasulye Populasyonunun Seleksiyon Yöntemiyle Islahı, Proje No:TOVAG-106O346, Van. FAO 2012 yılı kayıtları. Web adresi: Erişim Tarihi: Gençoğlan, C., Altunbey, H., Gençoğlan, S., Response of Green Bean (P. vulgaris L.) to Subsurface Drip İrrigation and Partial Rootzone-Drying İrrigation, Agricultural Water Management (84) : Gevaş İlçe Tarım Müdürlüğü kayıtları, Kar, H., Balkaya, A., Apaydın, A., Samsun Ekolojik Koşullarında İlk Turfanda Taze Fasulye Yetiştiriciliğinde Bazı Çeşitlerin Performanslarının Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 22(1): 1-7. Karakuş, M., Çiftçi, V., Toğay, Y., Toğay, N., Van-Gevaş Koşullarında Farklı Sıra Aralıklarının Fasulye (Phaseolus vulgaris L.) de Verim ve Bazı Verim Öğelerine Etkisi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Tarım Bilimleri Dergisi (J. Agric. Sci.) 15(1):

6 10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya Miran, B., 2002.Temel İstatistik, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir. Okello, J. J., Swinton, S. M., Compliance with International Food Safety Standards in Kenya s Green Bean Industry: Comparison of a Small- and a Large- scale Farm Producing for Export, Review of Agriculture Economics, Volume:29(2), : Tam, A., Van Koşullarında Farklı Ekim Zamanı Uygulamalarının Fasulye de Verim ve Verim Öğelerine Etkisi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarla Bitkileri anabilim dalı (basılmamış yüksek lisans tezi). 980