Türkiye Ekonomisinde Enerji Tüketimi ve Ekonomik Büyüme

Transkript

1 Türkiye Ekonomisinde Enerji Tükeimi ve Ekonomik Büyüme Mehme MUCUK * Doğan UYSAL ** Öze Genel olarak enerji, ekonomik ve endüsriyel kalkınma için önemli bir girdi kabul edilmekedir. Ancak enerjinin bazı ekonomik gösergeler üzerindeki ekileri konusunda halen arışmalar bulunmakadır. Bu çalışma, Türkiye için enerji ükeimi ile ekonomik büyüme arasındaki nedensel ilişkiyi eşbüünleşme ve Granger nedensellik esleri kullanarak incelemekedir. Ampirik bulgular değişkenlerin eşbüünleşik olduklarını ve Granger nedenselliğin enerji ükeiminden ekonomik büyümeye doğru gerçekleşiğini gösermekedir. Anahar Kelimeler: Enerji, Enerji Tükeimi, Ekonomik Büyüme Energy Consumpion and Economic Growh in Turkish Economy Absrac I is generally acceped ha energy is an imporan inpu for economical and indusrial developmen. However, here are sill discussions abou he effecs of energy on cerain economic indicaors. This paper, invesigaes he causal relaionship beween energy consumpion and economic growh for Turkey using coinegraion and Granger causaliy ess. The empirical findings show ha energy consumpion and economic growh are coinegraed and here is unidirecional Granger causaliy running from energy consumpion o economic growh. Key Words: Energy, Energy Consumpion, Economic Growh JEL Classificaion Codes: O40, Q43 Giriş Yeni buluşların endüsride yoğun olarak kullanılmaya başlandığı Sanayi Devriminin ardından enerji alebi, global ölçeke hızlı bir arış kaydemişir. Enerji kaynaklarının dengesiz dağılımı ve rezervlerin aran aleple birlike giderek azalması * Dr., Selçuk Üniversiesi, İİBF, İkisa Bölümü, mehmemucuk@selcuk.edu.r ** Doç. Dr., Selçuk Üniversiesi, İİBF, İkisa Bölümü, duysal@selcuk.edu.r Maliye Dergisi Sayı 157 TemmuzAralık

2 Türkiye Ekonomisinde Enerji Tükeimi ve Ekonomik Büyüme ise ülkeleri farklı arayışlar içerisine imekedir. Çünkü enerji fakörü günümüzde ekonomik ve sosyal kalkınmanın gerçekleşirilmesi için üreim sürecindeki en emel girdiler arasında kabul edilmekedir. Buna rağmen lieraürde ekonomik büyüme ile enerji ükeimi arasındaki nedensel bağınının yönü konusunda bir uzlaşı bulunmamakadır. Enerji ükeiminin ekonomik büyümeyi deseklediği yönünde sonuçlar veren ampirik bulguların yanı sıra ekonomik büyümenin enerji ükeimini ekilediğine dair bulgulara da raslanmakadır. İkisadi poliikalar çerçevesinde değerlendirildiğinde buradan çıkacak sonuç, ülkeler açısından çok fazla anlam aşır. Nüfus ve sanayileşmeye bağlı olarak Türkiye de enerji ükeimi, özellikle 1980 sonrasında hızlı bir arış sürecine girmişir. İhracaa dayalı dışa açık birikim modelinin uygulandığı bu süreçe arım kesimi önemini kaybederek sanayi ve hizmeler sekörü ön plana çıkmışır. Ekonominin genel yapısındaki söz konusu değişim daha fazla enerji kullanımını gerekirdiği için özellikle perol, doğal gaz ve kömür ürü fosil yakılara olan alep de yükselmişir. Aran enerji ükeiminin ulusal çıkı düzeyi üzerindeki ekisi ise son dönemlerde arışmaya açılmışır. Ancak dünya genelinde olduğu gibi Türkiye de de nedensel bağınının yönü konusunda farklı görüşler bulunmakadır. Çalışmamızda ise geniş bir veri aralığı yardımıyla nedensellik ilişkisine yönelik daha kapsamlı analizler yapılarak oplam enerji ükeiminin, ekonomik büyümeye ekisi araşırılmakadır. Bu kapsamda günümüzün ulusal ve uluslararası ekonomik, siyasi ve sosyal dengeleri açısından son derece önem aşıyan enerjinin, Türkiye de ekin ve verimli bir şekilde kullanılıp kullanılmadığı da belirlenmekedir. 1. Teorik Çerçeve Enerji ükeimi ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki genellikle içsel büyüme modelleri ile açıklanmakadır. Daha önce geçerli olan örneğin Solow modelinde, büyüme oranının arması için eknolojik gelişmenin geçerli olduğu açıklanmakla birlike gelişmenin nasıl sağlanabileceği konusuna değinilmemişir. Oysa ki bilgi birikimi, beşeri sermaye, araşırmagelişirme faaliyeleri ve eknolojik gelişme gibi unsurlar geçmişen günümüze kadar gelişmişlik düzeyi üzerinde ekili olmuşlardır. Diğer arafan günümüz dünyasında az gelişmişliğin sebebini finansal ve reel sermaye yeersizliğine bağlayan yaklaşımlar da geçerliliklerini yiirmişlerdir. Yeni güncel bilgilere ulaşamama, yeerli beşeri sermayeye sahip olamama ve mevcu eknolojiyi kullanamama gibi fakörler arık az gelişmişliğin öncelikli nedenleri arasında sayılmakadır. Adı geçen değişkenlerin modellenmesi de içsel büyüme olarak karşımıza çıkmakadır (Taban, 2008: 90). Büyüme modellerinde büün ekonomilerin büyümesinin ek bir modelle ya da değişkenle açıklanması söz konusu olmadığı için içsel büyüme modelleri de kendi içinde farklı şekillerde sınıflandırılmakadır (Berber, 2006: 176). Bunlardan Romer in modelinde oplam üreim fonksiyonunu aşağıdaki şekilde yazmak mümkündür (Gbadebo ve Okonkwo, 2009: 48): Y = F( A, K, L) (1.1) Burada Y oplam reel çıkı düzeyini, A eknolojiyi, K oplam reel sermaye sokunu ve L oplam işgücünü emsil emekedir. Enerji ise eknolojinin praike kullanımına imkan anıyan bir unsur olarak değerlendirilmekedir. Ancak enerjiyi dönüşürerek kullanılabilir hale geirmek için de yüksek eknolojili yaırımlara ihiyaç duyulur. Ülkeler bu ip yaırımları sadece enerji üremek için değil aynı 106 Maliye Dergisi Sayı 157 TemmuzAralık 2009

3 zamanda enerji kullanımında ekinliği sağlamak için yapmakadırlar. Sonuç olarak düşük maliyele emin edilen ve üreim sürecinde verimli biçimde kullanılabilen enerji fakörü, eknoloji unsuru üzerinden ulusal çıkı düzeyinin armasını sağlayacakır. 2. Lieraür Taraması Enerji ükeimi ile ekonomik büyüme arasındaki nedensel ilişki eorik, ampirik ve poliik açıdan son derece önem aşımakadır (Odhiambo, 2009: 618). Bu ilişki ilk kez Kraf ve Kraf (1978) arafından ABD ekonomisi için dönemi verileri kullanılarak arışmaya açılmış ve söz konusu çalışmada nedenselliğin ekonomik büyümeden enerji ükeimine doğru gerçekleşiği sonucuna ulaşılmışır. Değişen ve gelişen dünya koşulları ile birlike enerji ükeimi ve enerji ükeiminin ekonomik yansımaları üm ülkeler açısından ilgi odağı haline gelmişir. Hondroyiannis vd. (2002), Yunanisan da enerji ükeimi ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi dönemine ai verilerden harekele vekör haa düzelme modeli kullanarak aydınlamaya çalışmışlardır. Ampirik bulgular, ele alınan değişkenlerin uzun dönemde eşbüünleşik olduklarını ve ekonomik büyümenin belirlenmesinde enerji ükeiminin önemli bir role sahip olduğunu oraya koymuşur. Paul ve Bhaacharya (2004), enerji ükeimi ile ekonomik büyüme arasındaki nedensel bağınıyı EngleGranger eşbüünleşme ve sandar Granger nedensellik eslerini kullanarak Hindisan için araşırmışlardır dönemine ai veriler, değişkenlerin karşılıklı ekileşim içinde olduklarını gösermişir. Akinlo (2008), Sahra Alı Afrika da yer alan 11 ülke için enerji ükeimi ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi Sınır Tesi ve Granger Nedensellik esleri kullanarak incelemişir. Sınır esi, 7 ülkede (Coe D Ivoire, Gambiya, Gana, Kamerun, Senegal, Sudan ve Zimbabwe) ekonomik büyüme ile enerji ükeiminin eşbüünleşik, Granger nedensellik esi ise Gambiya, Gana ve Senegal de çif yönlü bir ilişki olduğunu gösermişir. Sudan ve Zimbabve de ekonomik büyüme, enerji ükeiminin Granger nedeni çıkarken Kamerun ve Coe D Ivoire da herhangi bir nedensellik bağınısı bulunamamışır. Odhiambo (2009), ekonomik büyüme ve enerji ükeimi arasındaki ilişkiyi verileri yardımıyla Tanzanya için analiz emişir. Sınır esi bulguları uzun dönemli değişkenlerin birlike hareke eiklerini, Granger nedensellik esi de enerji ükeiminden ekonomik büyümeye doğru ek yönlü bir bağınının olduğunu oraya koymuşur. Türkiye ekonomisi açısından da büyük önem aşıyan enerji ükeimi ve ekonomik büyüme ilişkisine yönelik olarak özellikle 2000 li yıllarda çalışmaların hız kazandığı görülmekedir. Bu çalışmalardan bazılarına aşağıda yer verilmekedir. Şengül ve Tuncer (2006), icari enerji kullanımı, reel enerji fiyaları endeksi ve GSYİH arasındaki nedensellik ilişkilerini Türkiye nin dönemi yıllık verilerini kullanarak incelemişlerdir. Nedensellik sınamalarında Toda ve Yamamoo (1995) çalışmasına dayalı gecikmesi arırılmış VAR yönemi kullanılmışır. Sonuça, icari enerji kullanımından GSYİH ye doğru işleyen ek yönlü bir nedensellik ilişkisi bulunurken, reel enerji fiyaları ile GSYİH arasında iki yönlü ve reel enerji fiyaları endeksinden icari enerji kullanımına doğru işleyen ek yönlü bir nedensellik ilişkisine raslanmışır. Maliye Dergisi Sayı 157 TemmuzAralık

4 Türkiye Ekonomisinde Enerji Tükeimi ve Ekonomik Büyüme Ulusoy (2006), Granger nedensellik ekniğini kullanarak enerji alebi ve büyüme arasındaki karşılıklı ekileşimi oraya çıkarmaya çalışmışır. Bu ekileşimi belirlemek amacıyla araşırmada perol, elekrik ve doğal gaz bazında sekörel ükeimle ekonomik büyüme arasındaki ilişki ele alınmışır. Elde edilen sonuçlar, her ürlü enerji kaynağının büyümeyi doğrudan değil de yaırımların milli hasıla içindeki payının arırılması vasıasıyla gerçekleşiğini gösermişir. Aynı zamanda ekonomik büyümenin de enerji ükeimini arırdığı bulgusuna ulaşılmışır. Jober ve Karanfil (2007), Türkiye de enerji ükeimi ile gelir arasındaki ilişkiyi verilerini kullanarak hem genel hem de endüsri sekörü bazında ayrı ayrı analiz emişlerdir. Johansen eşbüünleşme esi, gerek reel GSMH ile enerji ükeimi arasında gerekse endüsriyel enerji ükeimi ile endüsriyel kama değer arasında uzun dönemde herhangi bir ilişkinin bulunmadığını gösermişir. Karagöl vd. (2007), Türkiye de ekonomik büyüme ile elekrik ükeimi ilişkisini dönemi için Sınır Tesi Yaklaşımı ile analiz emişlerdir. Seriler arasında eşbüünleşme ilişkisi espi edilmiş ve kısa dönemde değişkenler arasında poziif bir ilişki oraya çıkarken uzun dönemde bu ilişki negaif çıkmışır. Lise ve Monfor (2007), geleceke yüksek oranlarda arış gösererek önemli seviyelere gelecek olan enerji ükeimi ve GSYİH serilerinin birbirleri ile ilişkisini es emişlerdir dönemine ai yıllık verilerin kullanıldığı çalışmada eşbüünleşme ve vekör haa düzelme modeli sonuçları, söz konusu değişkenlerin uzun dönemde birlike hareke eiklerini ve nedenselliğin de GSYİH dan enerji ükeimine doğru gerçekleşiğini gösermişir. Erdal vd. (2008), yapıkları çalışmalarında enerji ükeimi ile reel GSMH arasındaki nedensel ilişkiyi Türkiye için dönemi verilerinden harekele analiz emişlerdir. Johansen eşbüünleşme ve Pairwise Granger nedensellik esi sonuçları, ele alınan değişkenler arasında karşılıklı bir bağınının bulunduğunu oraya koymuşur. Kar ve Kınık (2008), dönemi için oplam elekrik ükeimi, sanayi elekrik ükeimi ve mesken elekrik ükeimi ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi zaman serileri analizindeki gelişmeleri dikkae alarak incelemişlerdir. Johansen eşbüünleşme esi uzun dönemde oplam, sanayi ve mesken elekrik ükeimleri ile ekonomik büyüme arasında bir ilişkinin bulunduğunu, Vekör Haa Düzelme Modeli de (VECM) nedenselliğin yönünün elekrik ükeimlerinden ekonomik büyümeye doğru gerçekleşiğini gösermişir. Sadece mesken elekrik ükeimi ile ekonomik büyüme arasında çif yönlü bir nedensellik ilişkisinin var olduğu espi edilmişir. 3. Veri ve Ekonomerik Yönem Türkiye de enerji ükeimi ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi incelemek üzere çalışmamızda TÜİK ile Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığından emin edilen dönemine ai yıllık reel GSMH ve enerji ükeimi verileri kullanılmışır. Analizlerde ise birim kök esi, eşbüünleşme esi, Granger nedensellik esi, eki epki fonksiyonları ve varyans ayrışırması kullanılmışır Birim Kök Tesi Ekonomerik modellerde kullanılan değişkenler arasında anlamlı ilişkilerin elde edilebilmesi için değişkenlere ai serilerin durağan olmaları başka bir ifadeyle birim kök içermemeleri gerekmekedir. Birim kökün varlığını araşırmak amacıyla bu 108 Maliye Dergisi Sayı 157 TemmuzAralık 2009

5 çalışmada Genişleilmiş DickeyFuller (ADF) ve PhillipsPerron (PP) eslerinden yararlanılmışır. ADF birim kök esinin sonuçları aşağıdaki denklem kullanılarak elde edilir: V m 1 + α i i + γ + ε i= 1 = µ + δv (1.1) Burada fark işlemcisini, V ele alınan değişkeni ve ε haa erimini emsil emekedir. ADF esi δ kasayısının isaisiksel olarak sıfıra eşi olup olmadığını es emekedir. Bu es, hesaplanan ADF isaisiğinin MacKinnon kriik değerleri ile karşılaşırılarak yapılmakadır. ADF es isaisiğinin MacKinnon kriik değerlerinden mulak olarak büyük olması, ele alınan zaman serisinin birim kök içermediğini gösermekedir. Haa erimleri konusundaki sınırlayıcı varsayımlara yer vermeyen ve yüksek derecedeki korelasyonu konrol emek için gelişirilen PP esi ise ADF esini amamlayıcı bir birim kök esidir. PP esinde ookorelasyonu gidermeye yeecek kadar bağımlı değişkenin gecikmeli değerleri modele dahil edilmemeke, bunun yerine NeweyWes ahmincisi ile uyarlanmakadır. Bu ese de, es isaisiğinin mulak değer olarak MacKinnon arafından ablolaşırılan kriik değerlerden büyük olması durumunda, serinin durağan olduğu sonucuna ulaşılmakadır (Alunç, 2008: 118) Eşbüünleşme Tesi Ekonomerik modellerde durağan olmayan iki veya daha fazla serinin uzun dönemde birlike hareke edip emedikleri eşbüünleşme esi kullanılarak analiz edilmekedir. Uzun dönemde değişkenler arasında ilişki ise durağan olmayan serilerin farkları alınarak aynı seviyede durağan hale geirildiken sonra Engle Granger veya JohansenJuselius (JJ) eknikleri kullanılarak es edilmekedir (Barışık ve Demircioğlu, 2006: 76). Bu çalışmada eşbüünleşme ilişkisinin incelenmesi için maksimum olabilirlik yönemi ile uzun dönem ilişkisinin ahmin edilmesine olanak veren JJ çok değişkenli eşbüünleşme ekniği kullanılmışır. JJ esi, eşbüünleşme özelliği göseren vekörlerin sayısını bulabilmek amacıyla İz ve Maksimum Öz Değer olarak adlandırılan iki farklı isaisiken yararlanmakadır. (1.2) no.lu eşilik dikkae alındığında, iz esinde en çok r kadar eşbüünleşme vekörü vardır şeklindeki sıfır hipoezi es edilir. λ = T ln( 1 λ ) (1.2) iz = + j r 1, n j Burada T, ese kullanılan gözlem sayısını, λ j ler serilerin I(1) olduğu varsayımı alında ahmin edilen karakerisik kökleri gösermekedir. Maksimum öz değer isaisiği ise, λ max = T ln( 1 λr+ 1) (1.3) ilişkisini dikkae alarak en çok r kadar eşbüünleşme ilişkisi vardır sıfır hipoezine karşılık, r + 1 kadar vardır alernaif hipoezini es emekedir (Güneş, 2007: 281) Granger Nedensellik Tesi Granger (1969) arafından gelişirilen nedensellik esi, değişkenler arasındaki ilişkinin yönünün belirlenmesinde en fazla kullanılan eknikler arasında yer almakadır. Bu es için aşağıda verilen iki denklem kullanılmakadır: Maliye Dergisi Sayı 157 TemmuzAralık

6 Türkiye Ekonomisinde Enerji Tükeimi ve Ekonomik Büyüme Y X p q 0 + φiy i + δ i X i + ε i= 1 i= 1 = α (1.4) Burada: p q 0 + π i X i + λiy i + µ i= 1 i= 1 = β (1.5) α ve β = Sabi erimleri, φ, δ, π ve λ = Gecikmeli değişkenlerin ahmin edilen kasayılarını, p ve q = X ve Y serilerinin opimal gecikme uzunluklarını emsil emekedir. Yukarıdaki modellerde bağımsız değişkenlerin gecikmeli değerlerinin kasayılarının sıfıra eşi ( δ 1 = δ 2 =... = δ i = 0 ; λ1 = λ2 =... = λi = 0) olup olmadığı es edilmekedir. Eşilik (1.4) de F esi kullanılarak hipoezin reddedilmesi halinde X in Y nin Granger nedeni; (1.5) de hipoezin reddedilmesi halinde ise Y nin X in Granger nedeni olduğuna karar verilmekedir Eki Tepki Fonksiyonları ve Varyans Ayrışırması Ekiepki fonksiyonları, rassal haa erimlerinden birindeki bir sandar sapmalık şokun, içsel değişkenlerin şimdiki ve gelecekeki değerlerine olan ekisini yansımakadır. VAR analizinde, incelenen değişkenler arasındaki dinamik ekileşimi belirlemede, simerik ilişkileri espi emede, ekiepki fonksiyonlarının büyük payı bulunmakadır. Varyans ayrışırması ise içsel değişkenlerden birisindeki değişimi, üm içsel değişkenleri ekileyen ayrı ayrı şoklar olarak ayırmakadır. Bu anlamda varyans ayrışırması, sisemin dinamik yapısı hakkında bilgi vermekedir. Varyans ayrışırmasının amacı, her bir rassal şokun gelecek dönemler için öngörünün haa varyansına olan ekisini oraya çıkarmakır. Bir makro ekonomik büyüklüğün üzerinde en ekili değişkenin hangisi olduğu varyans ayrışırması ile belirlenirken, ekili bulunan bu değişkenin poliika aracı olarak kullanılabilir olup olmadığı ise ekiepki fonksiyonları ile belirlenmekedir (Sarı, 2008: 4). 4. Bulgular Ekonomik büyüme ve enerji ükeimi arasındaki ilişkinin isaisiksel açıdan anlamlı sonuçlar vermesi için ilk olarak ADF ve PP birim kök esleri yardımıyla durağanlık sınaması yapılmış ve sonuçlar Tablo 1 de sunulmuşur. Tablo 1: Birim Kök Tesi Sonuçları Değişkenler ET BY ADF Tes İsaisiği PP Tes İsaisiği MacKinnon Kriik Değerler Düzey Birinci Fark Düzey Birinci Fark %1 %5 %10 Düzey %1 %5 %10 Birinci Fark Maliye Dergisi Sayı 157 TemmuzAralık 2009

7 Birim kök esi sonuçlarına göre zaman serilerinin orijinal düzeyde durağan olmadıklarına dair hipoez, hesaplanan ADF ve PP es isaisiklerinin MacKinnon kriik değerlerinden mulak olarak küçük olması nedeniyle reddedilememekedir. Orijinal düzeyde rassal (sokasik) rende sahip olan serilerin birinci farkları alınarak ekrar yapılan birim kök eslerinde ise zaman serilerinin birinci farklarında durağan olmadıklarına dair hipoez reddedilmekedir. Bu sonuç enerji ükeimi ve ekonomik büyüme değişkenlerinin birinci düzeyde birim kök içermedikleri anlamına gelmekedir. Değişkenlerin aynı düzeyde durağan olması, uzun dönem ilişkisinin incelenmesine olanak anımakadır. Bu çalışmada uzun dönem ilişkisi Johansen eşbüünleşme ekniği kullanılarak es edilmiş ve sonuçlar Tablo 2 de sunulmuşur. Tablo 2: Johansen Eşbüünleşme Tesi Sonuçları İz İsaisiği Maksimum Özdeğer İsaisiği Eşbüünleşik %10 Maksimum %10 Özdeğer İz İsaisiği Vekör Sayısı Kriik Değer Özdeğer İsaisiği Kriik Değer r = r <= Normalize Edilmiş Eşbüünleşme Denklemi r: eşbüünleşik vekör sayısını gösermekedir. BY = 1.69 ET İz ve Maksimum Özdeğer isaisikleri, %10 anlamlılık düzeyinde eşbüünleşik ilişkinin yokluğu hipoezinin (r = 0) reddedilebileceğini gösermekedir. Dolayısıyla %10 anlamlılık düzeyinde 1 ade eşbüünleşik vekör bulunması, Türkiye de ET ve BY değişkenleri arasında bir uzun dönem ilişkisinin var olduğu anlamına gelmekedir. Normalize edilmiş eşbüünleşme denkleminde ise poziif kasayısı, ilişkinin aynı yönlü gerçekleşiğini ifade emekedir. Ancak bu sonuç Jober ve Karanfil (2007) in çalışmalarında elde edilen enerji ve ekonomik büyüme değişkenlerinin uzun dönemde birbirlerinden bağımsız oldukları bulgusu ile örüşmemekedir. Değişkenler arasındaki ilişkinin yönü hakkında bilgi veren Granger nedensellik esi sonuçlarına göre ET, BY nin Granger Nedeni Değildir hipoezi, %10 anlamlılık düzeyinde reddedildiği için (olasılık = ) enerji ükeimi büyümenin Granger nedeni kabul edilmekedir. Diğer arafan BY, ET nin Granger Nedeni Değildir hipoezi ise %10 anlamlılık düzeyinde reddedilememesine (olasılık = ) karşın Fisaisiği büyümeden enerji ükeimine doğru zayıf bir bağınının bulunduğunu gösermekedir. Bu sonuçlar ekonomik büyümeden enerji ükeimine doğru kuvveli bir ilişkinin olduğunu oraya koyan Erdal vd. (2008) ile Ulusoy (2006) un bulgularını am olarak deseklememekedir. Maliye Dergisi Sayı 157 TemmuzAralık

8 Türkiye Ekonomisinde Enerji Tükeimi ve Ekonomik Büyüme Tablo 3: Granger Nedensellik Tesi Hipoezler Fisaisiği Sonuç Enerji Tükeimi Büyümenin Nedeni Değildir Büyüme Enerji Tükeiminin Nedeni Değildir * Olasılık değerini gösermekedir (0.0050)* (0.1168)* Enerji Tükeimi, Büyümenin Granger Nedenidir (%10 anlamlılık düzeyinde) Büyüme, Enerji Tükeiminin Granger Nedeni Değildir (%10 anlamlılık düzeyinde) Enerji ükeimi ve ekonomik büyümenin haa erimine gelecek bir sandar sapmalık şokun gelecek dönemlerde oraya çıkaracağı birikimli ekiler de nedensellik bulguları ile uyum içindedir. Niekim Şekil 1 e göre, enerji ükeiminin haa eriminde meydana gelen %1 lik arışan sonra ekonomik büyüme arış gösermeye başlamakadır. Bu sonuç, vergi ve fiya poliikaları ile üreici kesime daha düşük maliyelerle enerji kullandırılmasının büyüme açısından olumlu sonuçlar yaraacağı anlamına gelmekedir. Bir Sandar Haalık Şoka Ve rilen Birikimli Tepkiler BY'nin BY'ye Tepkisi BY'nin ET'ye Tepkisi ET'nin BY'ye Tepkisi.24 ET'nin ET'ye Tepkisi Şekil 1: Eki Tepki Fonksiyonları Sisemin dinamik özelliklerinin analizi için kullanılan bir diğer yönem de varyans ayrışırması yönemidir. Varyans ayrışırması yönemi ile modellerdeki 112 Maliye Dergisi Sayı 157 TemmuzAralık 2009

9 değişkenlerin varyansındaki değişmenin kaynakları ayrışırılabilmeke, bir değişkenin varyansındaki değişmenin ne kadarının kendisinden, ne kadarının diğer değişkenlerden kaynaklandığı görülebilmekedir (Pekkaya ve Tosuner, 2004: 65). Tablo 4: Ekonomik Büyümenin Varyans Ayrışırması Dönem Sandar Haa BY ET VAR ayrışırması sonuçlarına göre ilk dönem büyümedeki değişikliğin amamı kendisi arafından açıklanmakadır. İkinci dönemden iibaren enerji ükeiminin açıklayıcılığı da arış gösermeye başlamaka ve 10. dönemde büyümedeki değişikliğin yaklaşık %38,51 i enerji ükeimi arafından açıklanmakadır. Dolayısıyla varyans ayrışırması ile elde edilen bulgular, nedensellik esi ile ulaşılan bulguları deseklemekedir. Elde edilen bulgular, daha önce Türkiye ekonomisinde enerji ükeimi ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkinin analizine yönelik yapılan diğer çalışmaların bulguları ile karşılaşırıldığında; söz konusu değişkenlerin birbirlerinden bağımsız oldukları sonucuna ulaşan Jober ve Karanfil (2007) den, ekonomik büyümeden enerji ükeimine doğru da kuvveli bir bağınının olduğunu oraya koyan Ulusoy (2006), Lise ve Monfor (2007) ile Erdal vd. (2008) den ayrılmakadır. Ayrışma nedeninin ise ele alınan dönemin farklılığına ve kullanılan ekniklerin farklılığına bağlı olarak gerçekleşiği ifade edilebilir. Tablo 5: Türkiye de Enerji Tükeimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisine Yönelik Yapılan Araşırmaların Bulguları Ulusoy (2006) Jober ve Karanfil (2007) Ekonomik Büyüme Enerji Tükeimi İlişki Yok Lise ve Monfor (2007) Ekonomik Büyüme Enerji Tükeimi Erdal (2008) Ekonomik Büyüme Enerji Tükeimi Sonuç İkisadi ve sosyal kalkınma açısından enerji, günümüzün öncelikli konuları arasında yer almakadır. Bu durum enerji kaynaklarının bölgeler iibarıyla dengesiz Maliye Dergisi Sayı 157 TemmuzAralık

10 Türkiye Ekonomisinde Enerji Tükeimi ve Ekonomik Büyüme bir dağılım gösermesi ve rezervlerin sınırlı düzeyde olmasına karşılık, üreim sürecinde emel girdi olarak kullanılmaya devam emesi ile açıklanabilir. Niekim nüfus ve sanayileşmeye bağlı olarak ükeim seviyesi geleceke üs nokalara aşınacak olan enerji, gündemde kalmayı da sürdürecekir. Türkiye de de enerji ükeimi, belirilen nedenlerden öürü zaman içinde bir arış eğilimi gösermişir. Ancak burada enerji ükeiminin armasından çok, enerji ükeiminin ekinlik ve verimlilik ilkeleri çerçevesinde yapılarak ekonomik büyümeye yardımcı olacak şekilde gerçekleşirilip gerçekleşirilmediğinin sorgulanması daha fazla önem aşımakadır. Üreim sürecinde en emel girdiler arasında yer alan enerji fakörü, günümüzde çok farklı yönlerden ele alınmakadır. Bu çalışmada enerji ükeimi ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki, Türkiye açısından birim kök, eşbüünleşme ve Granger nedensellik analizleri kullanılarak dönemi verileri yardımıyla analiz edilmekedir. Elde edilen sonuçlar birinci farklarında durağan olan serilerin uzun dönemde eşbüünleşik yani birlike hareke eiklerini gösermişir. Granger nedensellik bulguları da değişkenler arasındaki söz konusu ilişkinin enerji ükeiminden ekonomik büyümeye doğru gerçekleşiğini ve enerji ükeiminin büyümeyi poziif yönde ekilediğini oraya koymuşur. Bu çalışmada oraya çıkan sonuç ise Türkiye nin enerji alanında fiya ve vergi poliikalarını kullanarak özellikle üreici kesime düşük maliyelerle enerji kaynaklarını sunmasının oplumsal refah açısından büyük önem aşıdığını gösermekedir. Ayrıca büyüme ile birlike arış göserecek olan enerji alebinin, isenilen zamanda ve mikarda emin edilmesine kakıda bulunacak şekilde ülkenin kendi enerji kaynaklarını harekee geçirmesi, mevcu enerji kaynaklarını da ekin ve verimli şekilde kullanması gerekmekedir. Kaynakça Akinlo, A. E. (2008), Energy Consumpion and Economic Growh: Evidence From 11 SubSaharan Africa Counries, Energy Economics, 30, Alunç, Ö. F. (2008), Türkiye de Finansal Gelişme ve İkisadi Büyüme Arasındaki Nedenselliğin Ampirik Bir Analizi, Eskişehir Osmangazi Üniversiesi İİBF Dergisi, 3(2), Barışık, S. ve E. Demircioğlu (2006), Türkiye de Döviz Kuru Rejimi, Konveribilie, İhracaİhala İlişkisi ( ), ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 2(3), Berber, M. (2006), İkisadi Büyüme ve Kalkınma, Derya Kiabevi, 3. Baskı, Trabzon. Erdal, G., H. Erdal ve K. Esengün (2008), The Causaliy Beween Energy Consumpion and Economic Growh in Turkey, Energy Policy, 36, Gbadebo, O. O. ve C. Okonkwo (2009), Does Energy Consumpion Conribue o Economic Performance? Empirical Evidence from Nigeria, Journal of Economics and Inernaional Finance, 1(2), Granger, C. W. J. (1969), Invesigaion Causal Relaionships by Economeric Models and CrossSpecral Mehods, Economerica, 37. Güneş, Ş. (2007), İmala Seköründe Verimlilik ve Reel Ücre İlişkisi: Bir Koenegrasyon Analizi, Celal Bayar Üniversiesi İ.İ.B.F. Yöneim ve Ekonomi Dergisi, 14(2), Maliye Dergisi Sayı 157 TemmuzAralık 2009

11 Hondroyiannis, G., S. Lolos ve E. Papaperou (2002), Energy Consumpion and Economic Growh: Assessing The Evidence from Greece, Energy Economics, 24, Jober, T. ve F. Karanfil (2007), Secoral Energy Consumpion by Source and Economic Growh in Turkey, Energy Policy, 35, Kar, M. ve E. Kınık (2008), Türkiye de Elekrik Tükeimi Çeşileri ve Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişkinin Ekonomerik Bir Analizi, Afyon Kocaepe Üniversiesi, İ.İ.B.F. Dergisi, X(II), Karagöl, E., E. Erbaykal ve H. M. Eruğrul (2007), Türkiye de Ekonomik Büyüme ile Elekrik Tükeimi İlişkisi: Sınır Tesi Yaklaşımı, Doğuş Üniversiesi Dergisi, 8 (1), Lise, W. ve K. V. Monfor (2007), Energy Consumpion and GDP in Turkey: Is There A CoInegraion Relaionship?, Energy Economics, 27, Odhiambo, N. M. (2009), Energy Consumpion and Economic Growh Nexus in Tanzania: An ARDL Bounds Tesing Approach, Energy Policy, 37, Paul, S. ve R. N. Bhaacharya (2004), Causaliy Beween Energy Consumpion and Economic Growh in India: A Noe on Conflicing Resuls, Energy Economics, 26, Pekkaya, S. ve A. Tosuner (2004), Türkiye Ekonomisinin Temel Dinamikleri Işığında 2000 Yılı Enflasyonu Düşürme Programına Eleşirel Bir Yaklaşım: Dönemine Yönelik Bir VEC (Vecor Error Correcion: Vekör Haa Düzelme) Modeli Denemesi, 2004 Türkiye İkisa Kongresi, İzmir. Sarı, A. (2008), Parasalcı Görüşe Göre Türkiye de Ödemeler Bilançosu Dengesinin Sağlanmasında Oomaik Denkleşme Mekanizmalarının Ekinliği, C.Ü. İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 9(2), 112. Şengül, S. ve İ. Tuncer (2006), Türkiye de Enerji Tükeimi ve Ekonomik Büyüme: , İkisa İşleme ve Finans, 21(242), Taban, S. (2008), İkisadi Büyüme Kavram ve Modeller, Nobel Yayın Dağıım, Ankara. Ulusoy, V. (2006), Ekonomik Büyüme ve Enerji Tükeimi: Bir Ekonomerik Uygulama, I. Ulusal Türkiye de Enerji ve Kalkınma Sempozyumu, İsanbul. Maliye Dergisi Sayı 157 TemmuzAralık