ANADOLU XALG MAHNILARI HAQQINDA

Transkript

1 ANADOLU XALG MAHNILARI HAQQINDA ABOUT THE ANATOLIAN FOLKLORE MUSIC О НАРОДНЫХ ПЕСНЯХ АНАТОЛИЙСКОЙ ЧАСТИ ТУРЦИИ Meyser KAYA * Özet Verilen makalede yazar, Anadolu halk türkülerinin bazı özelliklerini göstererek onların sözlü halk edebiyatı ile olan alakalarınaı değinmiştir. Türkülerin nasıl meydana geldiği ile birlikte kültürel ve tarihi köklerinden söz edilmiştir. Anadolu halk türkülerindeki zenginlikleri onların musiki edebiyatı ve halk oyunları ile ilişkilerinden söz edilerek analiz yapılmıştır. Anahtar kelimeler: türkü, şarkı, edebiyat, âşık, melodi, şiir. Summary About folk songs of Anatoly in given article the author investigates features of national songs Anatolian a Turk and their communication with literary tradition of the given region, and also about occurrence of "rhythms-turkis" in folk song tradition of Anatoly which inseparably linked with cultural-historical soil of the people of Turkey is conducted. The opinion of some authoritative musicologists Is underlined. Key words : turku,song,literature,ashuq,poetry. Резюме В данной статье автор исследует некторые особенности «Народных песен» Анатолийских турков и их связь с литературной традицией данного региона, а также ведется речь о возникновении «ритмов-тюркю» в народной песенной традиции Анатолии, которая неразрывно связана с культурноисторической почвой народа Турции. Указывается мнение некоторых авторитетных музыковедов. * Azərbaycan Milli Konservatoriyası/AZERBAYCAN 359

2 Ключевые слова: тюркю,песня,литература,ашуг,мелодия,поэзия. Anadolu türkülerinin tesnif edilmesinden önce türkü ve şarkı terminlerinin qarşılıqlı ilişkilerine üz tutmalıyıq. Bu mürekkeb meseleye münasibetde bezi tartışmalı nöqteler olsada, türkü daha geniş menalı kategorya kimi qebul edilir. Meselen, Mahmud Raqib Qazimihala görə halk şarkısı tabirini chant poularic qarşılığı kullandık (istifadə etdik), fəqət almanların kendi xalq şarkılarına lied dedikləri kimi, biz də öz xalq mahnılarımıza ümumiyyətlə Türkü dedik (1-1) A. Emnalar ın yazdığı kimi, Müzik, ədəbiyyat və xalq oyunları birləşərək tək vücut olurlar. Xalq sənətində hansının daha əvvəl meydana gəlməsi düşünülməz (...) Mani, qoşma, hoyrat, cığa, divan, tecnis və b. xalq ədəbiyyatı ürünlərinin məhsullarının doğuşu və yaşamları xalq musiqisi ilə tam bir uyum harmoniya və qaynaşma içində olduğu görülür. (1-2) Türk aşıqları xalq musiqisinin təsiri altında türkü janrında əsərlər qoşub oxumuş və onun inkişafında qatqılarda bulunmuşdurlar. Bu sahelerin qarşılıqlı təsirləri Anadolu mədəniyyəti daxilində mümkün olmuşdur. Aşıqlar və türkü yakıcılar (oxuyanlar) xalq musiqisinin təmsilçiləri hesab oulnurlar. Türk xalq musiqisinin iki böyük qaynaqdan bəsləndiyi görülür. 1. Aşıklar 2. Türkü yakıcılar (1-3) Türkiyədə təşəkkül tapmış görüşə əsasən türk anlayışı etnos anlamında açıqlanaraq, bu dildə və onun müxtəlif ləhcələrində danışan bütün qohum xalqları özündə birləşdirir. Buna uyğun olaraq, Türk musiqisi dedikdə böyük Türk Dünyası ərazisində yaşayan eyni xalqların folklor musiqisi nəzərdə tutulur: Batıdan, Adriatik kıyılarından (sahillərindən) başlayaraq, bütün Balkanlarda, Anadoluda; Doğuda, Sibiryadan Lena irmağına (çayına), Çin səddinə qədər uzanan torpaqlarda, Krımda, Urallarda, Kuzey İranda, bütün Orta Asyada, Ərəb yarmadasının Anadoluya yaxın yörələrində, bir başqa deyişlə Türkçənin danışıldığı hər yerdə Türk xalq musiqisinə və onun çalğılarına (alətlərinə) rastlaya bilirik. Türk xalq musiqisi dar mənada Türkiyə və ya Anadolu türklərinin musiqisi kimi düşünülmüşdür. (1-4) Türkü termininin kökünü təşkil edən türk sözünə i sifət şəkilçisi əlavə olunmuş və sonradan ahəng qanununa uyğun olaraq yuvarlaqlaşmışdır. Türklər Orta Asiyadan Anadoluya köçərkən özləri ilə gətirdikləri koşuk (Azərbaycan bayatılarına müvafiq) şeir formasında türkülərin törəndiyi söylənilir. Sadə xalq danışıq dilində heca vəzni ilə yazılan şeirlərlə yanaşı, əruz vəzninə əsaslanan Osmanlıca türkü mətnləri də vardır. Türkiyədə türkülərin meydana gəlməsində koşuk nəzm şəkili böyük rol oynadığı kimi, Azərbaycan xalq mahnılarının təşəkkülü eyni quruluşlu mani şeir forması əsasında baş vermişdir. Hər iki terminin koşuk və maninin yeddi hecalı və dörd misralı bənd mənasına gəlməsi mahnı və türkülərimizin eyni təmələ dayandığını isbatlamaqdadır. Xalq şeiri formasına uyğun dördlüklərin mənşəyi isə XI əsrdə yaşamış Mahmud Kaşqarinin Divani-Lüğət-ət Türk əsərinə gedib çıxır. 360

3 Melodiya və şeir mətni türklərin qoşaqanadlı folklor yaradıcılığı olmaqla qarşılıqlı əlaqədə mövcud olmuş və inkişaf etmişdir. Aşıq Qərib Kərəm, Gövhəri, Karacaoğlan, Dərtli, Dadaloğlu, Ruhsati və Əmrah kimi ünlü xalq şairlərinin şeirləri əsasında yaranmış bir çox gözəl türkülər Türkiyə xalq musiqi mədəniyyətinin tarixinə daxil olmuşdur. Anadolu kültürünün en canlı və yayğın janrı olaraq, türkülərdə dilə gətirilən mövzların zənginliyini Mehmet Nuri Yardım çox gözəl ifadə etmişdir: Kimi zaman bir eşqi anladır türkülər, kimi zaman da bir savaşı; kimi zaman bir ailənin dramını dilə gətirir, kimi zaman da ictimai bir olayı, bununla birilkdə qürbət, sevda və ayrılıq teması ağırlıqdadır türkülərdə. İnsanımız iç dünyasını, ayrılq acısını və çarəsizliyini dilə gətirir, çox zaman bu türkülərdə. (Halk türkülərindən seçmeler. (2-1) Türkülərin canı musiqidir, deyə onlar əksər hallarda musiqi alətlərinin müşayiəti ilə ifa olunur. Kitabi-Dədə-Qorqud dastanlarında heca vəzninin tam formalaşmış şəkillərinə rast gəlmədiyimiz üçün,türkülər də sonrakı tarixi dönəmin məhsulları olmaqla, qopuzu əvəz etmiş alətlərin müşaiyəti ile oxunmalı idi. Bundan başqa tarixi senedlərdə, yazılı qaynaqlarda heca və əruz vəzni ilə yazılmış bir çox şeir mətnləri türkü başlığı ilə varilmişdir. Türkü örnəklərinin müəllifliyi mürəkkəb bir məsələni əmələ gətirməklə bərabər çox zaman haqlı olaraq anonimləşməyə üstünlük verilir. Eyni zamanda anonimləşmə deyildikdə türkünü ilk oxumuş insana bir müellif gözü ilə də baxılır. Biz bu məsələdə ilk ifadan öncəki ənənələri də yada salsaq, ifaçının həmin ənənələrdən xeyli derecede yararlandığını, görə bilərik. Türkülərin şeir mətninin quruluşuna görə də müəyyən tiplərə ayırmaq olar. Bənd kavuştak ünsürlərində əmələ gələn və Azəri təbirincə, kupletlinəqaratlı deyilən əsas forma quruluşundan başqa, şeir bəndlərindəki misralarının sayı dəyişə bilər. Dörd misralı bəndlərin üstünlük təşkil etməsi ilə bərabər, üç misralı və beyt (ikimisralıq) quruluşlu şeir formaları da türkülərdə istifadə oluna bilər. Xalq yaradıcılığının ən mühüm sahelerinden birini təşkil edən variantlıq və ya çox variantlıq türkülərdə də tez-tez rast gəldiyimiz cəhətdir. Hətta bir türkü eyni bir müğənni tərəfindən bir neçə dəfə oxunduğu zaman variantlığa uğrayır. Xüsusilə ornamental bəzəklərin, süs notların dəyişməsi normal bir hal hesab olunur. Anadolu torpaqlarının əsas kəsimlərində (regionlarında) (məsələn, Qaradəniz bölgəsi, İç Anadolu, Doğu Anadolu, Ege bölgəsi və s.) yerli xalq musiqi üslubları bir sıra səciyyəvi cəhətləri ilə bir-birindən dərhal seçilirlər. Hətta eyni bir türkü örnəyinin müxtəlif bölgələrdə dəyişik şəkilləri ilə oxunması təbii hal kimi qəbul olunur. Misal, bir yörədə uzun hava şəkilində söylənən bir türkünün sözləri, başqa bir bölgəmizdə oyun havası olaraq, söylənə bilir, başqa bir yerdə isə bozlağa dönüşə(çevrilə) bilir (2-2) Bezen anonimleşmeden önce türkünün bir yaradıcısı vardır, diye düşünülür. Gülda Çetindağ bu konuda böyle söyler. 361

4 362 KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ Anonim xalq ədəbiyyatı içərisində dəyərləndirilən türkülərin mutlaka ilk söyləyiciləri vardır. Bunların çoxu zamanla unudulmuş və anonim olma özəlliyi qazanmışdır. Anonim ürünlərin yanında çox nadir sahibi də olsa bəlli olan, zaman içərisində ilk sahibi unudulmayan türkülərdə də mövcuddur (3-1) Digər xalq şeiri kimi türkünün də ən böyük ayrımı ezgisndedir. (melodiyasındadır) Mani ve qoşma tipindeki şeirlər, ezgilerinin değişmesile, türkü olur. Türklərin ayrılığı şəkildə deyil Anadolu türk edebiyyatında en əski türlerinin biridir. Anadolu türk edebiyyatında en eski türkü örnəkləri onaltıncı yüzyıldan əvvələ getmir. Biçim baxımından türkü olan ilk metni, Öksüz Dede vermiştir. Türkülər iki qaynaqdan beslenir, əsl türküler, yakıcıları, (söyleyenleri) bilinmeyen, anonim olanlardır. Şübhesiz bunların bir ilk söyleyeni vardır; ama ya adını qoymamışdır, ya da zamanla bu da unutulmuş ve türkü topluma mal olmuştur. Kimi zaman bir saz şairinin söylediyi bir parça sonradan türkü halına gəlir. Parçada adı keçsin keçmesin, o şeir xalqca türkü olaraq bilinir. Özel bir ezgi müşayietinde söylenir. Qayıqçı Kul Mustafanın Genç Osman Destanı, Öksüz Aşıkın, Köroğlunun, Karacaoğlanın, Aşık Keremin, Dadaloğlunun, Seyranini kimi şeirleri türkü halına gelmiştir. Özel ezgileri (melodiyaları) vardır. Türkü, ferdi ve ya ictimai bir hadisə ile ilgilidir. Zelzele, ölüm, qıtlıq,qəhramanlıq, sevgi, ayrılıq gibi səbəblər türkünü meydana gətirən cəmiyyətin olaylara qarşı münasibeti, türkülərdə öz əksini tapır. Başqa halk şiri türlerinin bir ölçüdə dastanlar ayrı tutulursa(bireysel niteliğine karşılık) türkülərdə, ictimai cəhət ağır basar: xalqın sevgisini, nifrətini, tutkusuna hər şeyi türkülərdə yanğısını bulur. Türkülər üç mövqeydən təsnif edilir. Ezgi ve Melodiyalarına, mövzularına ve yapılarına görə.(guruluşlarına göre) 1- Melodiyalarına görə Ezgilerini (melosiyalarını) dikkate alarak türküleri ikye ayırılmasını yuxarıda qeydetmişdik. Üsulu və üsulsuz usulsuz olanları uzun havalardır. Bunun da növləri vardır. Divan, Bozlak, Koşma, Hoyrat, Çukurova vb. Üsullu havalar genellikle oyun havalarıdır. Konyada usullu havalara otrak, Urfada ise kırk hava adı verilir. 2. Mövzularına göre Gərbdə ve bizde, halk mahnılarının mövzu baxımından müxtəlif təsnifatı verilmişdir. Xalq türkülərini de, başlıca terminleri göz önünde tutularaq, təxmini bir tesnifatını apara bilerik. 1.Ninniler 2.Təbiət üzərinə türkülər 3.Eşq türküləri 4.Qəhrəmanlıq türküləri 5.Əskgərlik Türküləri 6.Mərasim Türküləri 7.Əmək türküləri

5 8.Eşkiya Türküleri 9.Hüznlə əlaqədar Türküler 10.Yumorlu Türküler. 11.Qarşılıqlı (dialoqlu) Türküler 12.Oyun türküleri 13.Ölüm Türküleri (ağıtlar)ve s 3. Quruluşuna görə. Türkülər heca ölçüsünün hər qəlibi ilə söylənir. Beşlidən başlayaraq onaltılıya kadar, heca ölçüsünün hər kalbində türkülərimiz vardır. Bu durum türkünün müstəqil bir quruluş və ya janr olmadığının, sözden çox melodiya ilə əlaqədar olduğunun dəlilidir.(4-1) Sözlü və yazılı ədəbiyyatımızda duyulan, söylenen və ya görülən türkülər, ata sözləri, nağıllar,tapmacalar və maniler gibi yaygın məhsullarıdır. Bu məhsullara, Doğu ve Kuzey türküleri aynı kökten gelenler yır və ya cır adını vermişlərdir. Gerb türkləri türk kəlməsindən doğan və türkülərə məxsus ezgi (melodiya) mənasına gələn türkü yü istifadə edirlər.bu kelme icad etmək mənasına gələn türkü yakmak deyiminden törəmişdir. (4-2) Türkülər ümumiyyətlə hər kəsin anlaya biləcəyi ortak, sadə və təbii bir dillə, heca vəzni ilə söylənməkdə və ya yazılmaqdadır. Əruzla meydana gətirilmiş örnəkləri də vardır. Bəzi elm adamlarının heca vəzni olarak da düşündükləri, əruz vəzni Divan ədəbiyyatı nazım şəkilləri ilə ortaya konulan bu türkülərə Divan, Selis, Kalenderi, Satranc ve vəzni ahır adları vermektedirler. Hece vezni ilə yaygın türkülər isə mani və qoşma tiplərinə bağlı, müxtəlif şəkil xüsusiyyətləri göstərən nəqaratli, nəqaratsiz lirik menzumeler olarak başlanğıçda fərdi birər yaratma eseridir: zamana və mühitə bağlı olaraq anonimləşirlər. Türkülərin məğzini(özünü) musiqi təşkil edir. Musiqisiz güfte (söz mətni) düşünülməz. Bununla bərabər heca və əruz vəzinləri ilə söylenmiş ve yazılmış türkü başlıqlı bestelenmiş şeirlərə də cönklerle məcmuelərdə rastlanılmaqtadır. Halk türkülerine dair; Halk müziği və ədəbiyyatla uğraşanlara məlumdur ki türkülerde sözler (güfte) aslında müəyyən bir hice vəzni kalıbına (mesela 4+4; 4+3; gibi ) uydurularak yazılmış müntazam bir nazım parçası təşkil ederler. Bu bəzən bir halk şirinin manzumesidir. Sonradan trkü haline gelmiştir. Yahut da doğrudan doğruya türkü olaraq yayılmıştır. Her iki halde de sözle çok defa melodiye tamamen tekabül etmzler; melodideki bazı notlar açıkta kalır ve halk türküsü sözleri melodiye bir kaç notayı bir hece üzerinde toplamak yahuda da mısraya bazı heceler ve ya kelimeler ilave etmek sureti ile, aksaklığı düzeltir. Bu hal yıkarıda söylediğim vecihle, basta beste için yapılmadığı halde sonradan bestelenen bir halk şiri için vaki olduğu gibi, melodinin bir mətindən diğer metne geçmesinde ve hatta melodi ile aynı anda, doğan güftesi ile bestesi her zaman olan türkülerde vakidir (sübutdur). Yani bu türlü ilaveler türkü için gayet tabi unsurlar telakki oluna gelmiştir. Esasen bu hal sade bizim halk türkülerimizde değil bütün milletlerin halk terkülerinde görülür. (5-1) 363

6 EDEBİYYAT 1- Atınç Emnalar. Tüm Yönləri ilə Türk xalq müziği və Nazariyyatı İzmir, Mehmet.N.Yardım Halk türkülərinden seçmeler. Bordo siyah türk klasikleri Gülda Çetindağ. Master tezi s fırat Üniversitesi Güleç Hamdi Halk Edebiyatı Çizgi kitabevi 1.basım Konya Boratav Naili Pertev Folklor Edebiyat adam yay Ankara