I. SEKSİYON JEOMORFOLOJİ VE PALEOCOĞRAFYA ARAŞTIRMALARI. Seksiyon Düzenleyicileri. Prof. Dr. Hakan YİĞİTBAŞIOĞLU, Prof. Dr.

Transkript

1 I. SEKSİYON JEOMORFOLOJİ VE PALEOCOĞRAFYA ARAŞTIRMALARI Seksiyon Düzenleyicileri Prof. Dr. Hakan YİĞİTBAŞIOĞLU, Prof. Dr. Uğur DOĞAN 11

2 12

3 Akarsu Vadilerinde Dizi ve Havza Bazlı Yatak Eğimi Hesaplamaları Order and Basin Based Channel Slope Calculations in Stream Valleys Atilla Karataş 1*, Deniz Ekinci 2 1 Mustafa Kemal Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, Hatay 2 İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, İstanbul Öz: Akarsu vadileri için ortalama yatak eğimi değişik yöntemlerle hesaplanabilmektedir. Ancak mevcut bütün yöntemlerde amaç belirli bir yatağın tamamında veya bir bölümündeki eğimin tespit edilmesidir. Bu durumda ya drenaj sistemini oluşturan tabiler göz ardı edilmekte ya da bir yatağın tamamı için aynı eğim değerleri üzerinden genelleme yapılmaktadır. Dolayısıyla havza bazında drenaj sisteminin tamamını ifade edecek ortalama eğim değerinin belirlenmesi ve akarsu yataklarının farklı bölümleri için geçerli olacak daha spesifik eğim ortalamalarının tespit edilmesi, bu konudaki değerlendirmelerin tutarlılığının ve netliğinin artmasına yardımcı olacaktır. Bu amaçla örnek havza modeli üzerinde doğrusal eğim, orta nokta bazlı polinomal eğim, 500 m nirengi noktalarına göre polinomal eğim ve diziler ortalaması bazlı eğim hesaplanarak hem uygulamalı olarak metodoloji ortaya konulmuş hem de elde edilen değerlerin kıyaslaması yapılmıştır. Sonuçta her bir metotla elde edilen eğim değerinin diğerlerine göre ciddi farklılıklar barındırdığı gözlemlenmiştir. Bu meyanda konu ile ilgili yapılacak araştırmalarda çalışmaların niteliğine göre, amaca en uygun yöntem veya yöntemlerin belirlenip kullanılmasının doğru olacağı kanaatine varılmıştır. Anahtar Kelimeler: Akarsu vadisi, yatak eğimi, morfometrik analiz. Abstract: Average bed slope for stream valleys can be calculated with different methods. However, the purpose of all methods is to identify the slope in the whole or part of the bed. In this case, either the tributaries that form the drainage system are overlooked or generalizations are made using the same slope value for the whole bed. Therefore, identification of average slope values to address the whole drainage system based on the basin or determination of more specific slope means for different parts of river channels will be helpful to increase the consistency and clarity of assessments in this regard. For this purpose, linear slope, control point based polynomial slope, polynomial slope based on 500 m triangulation points and slope based on average series were calculated to present a practical methodology and the obtained results were compared. Results show that slope values obtained by using each method had critical differences. In this context, it is argued that it would be beneficial to identify and utilize the most appropriate method or methods based on the studies in the field. Keywords: Stream valley, channel slope, morphometric analysis. 1. Giriş Yeryüzünde vadi ve yatak gibi doğal bir kanal içerisinde akış gösteren su kütlelerine akarsu denilmektedir (Atalay, 1986: 1; Kotlyakov ve Komarova, 2007: 698; Hoşgören, 2011: 5). Dolayısıyla fiziksel fazı sıvı olan suyun kütlesel olarak bir yatak kontrolündeki hareketi söz konusudur. Böylesi bir hareketin ortaya çıkması için ise su kütlesini ihtiva eden kanalın akışı başlatmaya yetecek oranda eğime sahip olması gerekmektedir. İşte bu eğimin derecesi akarsuların hızları üzerinde belirleyici etkiye sahiptir. Mamafih kinetik enerjinin kütle ile hızın çarpımının yarısına eşit olduğu düşünüldüğünde, eğimin akış hızını dolayısıyla da akarsuların kinetik enerjisini belirleyen en önemli bileşenlerden biri * İletişim yazarı: A. Karataş, e-posta: akaratas@mku.edu.tr 13

4 olduğu anlaşılmaktadır. Bu durum erozyondan taşkına, hidroelektrik enerji potansiyelinden su yapılarının inşasına kadar birçok konuda ehemmiyet arz eden yatak eğiminin dikkatli bir şekilde etüt edilmesini zorunlu kılmaktadır. Üç boyutlu uzaydaki çizgi veya yüzeylerin eğimi matematik ve fizik başta olmak üzere temel bilimlerin çoğunda yeri olan ve matematiksel olarak ifade edilmesi gereken bir meseleye karşılık gelmektedir. Bu sebeple tarih boyunca araştırmacılar değişik metot ve kapsamlarla eğimi formüle etmişlerdir. Sonuçta cebir, trigonometri, istatistik, mekanik, hidroloji ve coğrafya gibi birçok bilim dalında kendi ihtisas alanına uygun eğim hesaplama yöntemleri kullanılmaya başlanmıştır. Bu yöntemlerin temelindeki formül niteliğinde olan tan y2 y1 x2 x1 eşitliği, jeomorfoloji ve hidrografya alanlarına Miller vd. (1990: 576) tarafından ana akarsu yatağının en yüksek ve en alçak noktaları arasındaki yükselti farkının, yatak uzunluğuna bölünmesi şeklinde uyarlanmıştır. Buna karşılık ana akarsuyun ağızdan itibaren uzunluğunun % 10 ve % 85 oranlarına denk gelen noktaları arasındaki yükselti farkının yine bu iki nokta arasındaki uzunluğa bölünmesine dayanan başka bir formül daha kullanılmıştır (Langbein, 1947: 138; Benson, 1962: 23; Erkek ve Ağıralioğlu, 1986: 32). Böylelikle derine kazmanın henüz tam anlamıyla başlamadığı kaynak kesimiyle, daha ziyade biriktirmenin egemen olduğu ağız kesimi dikkate alınmayacak şekilde ortalama bir eğim oranı elde edilmesi hedeflenmiştir. Ancak her iki şekilde de iki nokta arasındaki bir doğrunun eğimi hesaplanmaktadır. Bu durumda doğal şekli ile kaynak ve ağız arasında uzanan bir eğriye karşılık gelen ana akarsu yatağının, aynı kaynak ve ağız arasına çizilecek bir doğrudan sapma gösterdiği kesimlerinin eğimi hesaplanan ortalama eğim ile çelişecektir. Dolayısıyla akarsuya ait ana yatağın değişik segmentlerinin ortalama eğimi ile ana kanalın tamamına ait ortalama eğim değerleri birbirinin yerine kullanılamayacaktır. Öte yandan bu yöntemlerle ölçülen sadece ana akarsu yatağının eğimi olacağından, drenaj şebekesini oluşturan diğer akarsulara ait yataklar göz ardı edilmiş olacaktır. Bu durumda ana akarsu yatağı için belirlenen ortalama eğim değeri havza genelini ifade etmekten de uzak olacaktır. Mevcut durum göz önünde bulundurulduğunda, jeomorfoloji ve hidrografya çalışmalarında sıkça kullanılan ana akarsu yatağına ait ortalama eğimin ana yatağın segmentlerini, drenaj şebekesinin diğer unsurlarını ve havzadaki yüzeysel akımı karşılayacak şekilde genellemeye tabi tutulmasının ne denli yanlış olacağı ortaya çıkmaktadır. Bu kapsamda en doğru yaklaşım, eğimi hesaplanmaya çalışılan hidrografik üniteye göre en uygun yöntemin seçilerek amaçlar doğrultusunda eğim değerlendirmesinin yapılmasıdır. Aksi takdirde planlama ve projelendirme aşamalarında ciddi hatalar ve riskler baş gösterecektir. 2. Materyal ve Yöntem Çalışma kapsamında kullanılan yöntemlerin reel verilere dayanması için farazi bir havza modeli yerine gerçek bir havzanın örnek uygulama sahası olarak belirlenmesinin daha doğru bir yaklaşım olacağı kanaatine varılmıştır. Bu sebeple alanı ve vadi sayısı bakımından çok fazla verinin işlenmesini gerektirmeyecek ölçekte olan ve akarsu ağı dört diziden meydana gelen Marmara Adasının güneyindeki Değirmen Dere havzası model havza olarak tercih edilmiştir (Şekil 1). Bütün ölçüm ve hesaplamalar bu havza üzerinden örnek uygulamaları yapılmak suretiyle net bir ifadeye kavuşturulmuştur. Çalışmaya altlık teşkil etmek üzere Harita Genel Komutanlığına ait (HGK, 1995; 2003) 1/ ve 1/ ölçekli topografya haritaları; Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü yayınları arasında yer alan (MTA, 2002) 1/ (İstanbul paftası) ölçekli jeoloji haritaları kullanılmıştır. Topografya haritasının oluşturulması ve hidrografik analizlerin yapılması için NASA ve METI kaynaklı 15m çözünürlüğe sahip ASTER GDEM Digital Elevation Model (DEM) kullanılmıştır. Bu DEM verisi üzerinden çalışma alanının ArcMap 10 Model Builder yardımıyla oluşturulan analiz modeli sayesinde Setnull Value < 100 ölçeğinde akarsu drenaj şebekesi, Strahler (1957) yöntemine göre akarsu dizileri ve havza sınırları belirlenmiştir. Topografya ve drenaj şebekesi aynı veriye dayanılarak modellenmiştir. Böylelikle havzadaki akarsu ağı ile vadi ağı arasında olası uyumsuzlukların ortadan kaldırılması amaçlanmıştır. 14

5 Şekil 1. Örnek havzanın konumu Uygulama aşamasında akarsu vadilerine ait yatak eğimleri dört farklı şekilde hesaplanmıştır. Bunlar sırasıyla doğrusal eğim, orta nokta bazlı polinomal eğim, 500 m nirengi noktalarına göre polinomal eğim ve diziler ortalaması bazlı eğim şeklinde ifade edilebilir. Polinomal eğimin hesaplamalara dâhil edilmesinin sebebi, MS Excell ortamında oluşturulan polinomal eğilim çizgisinin ana akarsu yatağının belirlenen yerlerine ait yükselti değerlerini nirengi noktası kabul ederek interpolasyon yöntemiyle ortaya konmuş bir ortalama hat meydana getirmesidir. Böylelikle yatağın özelliğine göre konkav veya konveks olup, tüm yatağı temsil eden tekdüze ortalama bir profil elde edilmekte ve yatağın segmentlerine de atıfta bulunan bu yay üzerinden farklı bölümler için hesaplamalar yapılabilmektedir. Sonuçta farklı yöntemlere ait eğim ölçümleri hem ana akarsu yatağı hem de diziler ölçeğinde uygulanmış ve birbiri ile karşılaştırmaya tabi tutulmuştur. Doğrusal eğim hesaplamalarında ana akarsu yatağının boyuna profili çıkarıldıktan sonra her bir diziye karşılık gelen yatak bölümü belirlenmiş ve bütün diziler için, özerk doğrusal eğim hesaplamalarında kullanılacak tan α açıları tayin edilmiştir (Şekil 2). Bu açılara karşılık gelen noktalara ait yükselti değerleri diziler ölçeğinde doğrusal eğim, orta nokta bazlı polinomal eğim ve 500 m nirengi noktalarına göre polinomal eğim hesaplamalarında referans alınmıştır. Şekil 2. Ana akarsu yatağının dizi bazlı segmentleri, ve tan α referans noktaları 15

6 Orta nokta bazlı polinomal eğim hesaplanırken ana akarsu yatağının kaynak, ağız ve orta noktaları MS Excell grafiği üzerinde işaretlenmiş ve polinomal eğilim çizgisi eklenmiştir (Şekil 3). Ardından hem polinomal eğilim çizgisinin tamamının hem de bu çizginin her bir diziye karşılık gelen bölümünün doğrusal ortalama eğimi hesaplanmıştır. Şekil 3. Ana akarsu yatağına ait orta nokta bazlı polinomal eğilim çizgisi Orta nokta bazlı polinomal eğimin tespiti için izlenen yol 500 m nirengi noktalarına göre polinomal eğim hesaplamalarında da takip edilmiştir. Ancak bu defa 500 m aralıklarla ana akarsu yatağına ait yükselti değerleri veri tabanına eklenmiş ve gerçek yatağa daha yakın kıvrım açısına sahip bir yay elde edilmiştir (Şekil 4). Bütün referans noktalarının interpolasyonu ile elde edilen bu yayın da ana akarsu yatağını oluşturan dizilerin uzunlukları bazında bölümleri belirlenmiş ve yine hem yayın tamamının hem de dizileri temsil eden her bir bölümünün başlangıç ve bitiş noktaları arasındaki doğrusal eğim hesaplanmıştır. Şekil 4. Ana akarsu yatağına ait 500 m referans noktaları bazlı polinomal eğilim çizgisi Diziler ortalaması bazlı eğim hesaplamalarında ise öncelikle havzadaki bütün diziler ArcMap 10 Model Builder marifetiyle Setnull Value < 100 ölçeğinde Strahler (1957) yöntemine göre ayırt edilmiş ve havzanın drenaj ağını oluşturan bütün yatakların uzunlukları ölçülmüştür. Ardından dizileri oluşturan her bir parçanın başladığı ve bittiği yerleri temsil eden noktalar belirlenmiş ve bu noktalara ait koordinatlar tespit edilmiştir (Şekil 5). Yine ArcMap 10 paket programı içerisindeki 3D Analyst Tools Functional Surface Interpolate Shape aracı vasıtasıyla bütün koordinatlar noktasal vektör verilere dönüştürülmüştür. 16

7 Şekil 5. Bütün dizilerdeki akarsu yataklarının memba ve mansap noktaları Bir sonraki aşamada 3D Analyst Tools 3D Features Add Z Information aracı ile bütün noktaların DEM verisi temelli yükselti değerleri tayin edilmiştir. Sonuçta havzada mevcut tüm akarsu yataklarının, memba ve mansapları arasındaki yükselti farkı ile uzunlukları kullanılarak spesifik eğimleri hesaplanmıştır (Çizelge 1). Ardından bu eğim değerleri dizideki yatak sayısıyla oranlanmış ve dizinin ortalama eğimi belirlenmiştir. Çizelge 1. Örnek havzanın diziler bazındaki veri tabanı ve ortalama eğim değerleri NO FID DİZİ L (m) MEMBA X MEMBA Y MANSAB X MANSAB Y MEM h MAN h H (m) S (%) , , , , ,4 0,0 107,4 1, , , , ,265 41,8 29,0 12,8 5, , , , , ,5 9,9 112,6 11, , , , , ,4 107,4 13,0 3, , , , , ,8 107,4 56,4 3, , , , ,932 4,0 1,2 2,8 0, , , , ,491 9,9 6,4 3,5 0, , , , , ,6 36,4 175,2 11, , , , , ,4 122,5 40,9 7, , , , ,801 88,3 41,8 46,5 13, , , , , ,4 15,1 105,3 10, , , , , ,7 122,5 20,2 8, , , , ,801 74,6 41,8 32,8 13, , , , , ,7 120,4 94,3 12, , , , , ,2 120,4 243,8 14, , , , ,626 95,5 48,3 47,2 33, , , , ,299 4,9 4,0 0,9 0, , , , ,299 6,4 4,0 2,4 1, , , , ,597 30,0 21,0 9,0 1, , , , ,494 8,1 6,4 1,7 0, , , , , ,8 87,0 104,8 9, , , , , ,1 163,8 138,3 11, , , , ,147 18,5 9,9 8,6 1, , , , ,147 15,5 9,9 5,6 1, , , , , ,6 128,6 57,0 9, , , , , ,4 163,8 45,6 3, , , , , ,9 163,4 15,5 14,22 17

8 NO FID DİZİ L (m) MEMBA X MEMBA Y MANSAB X MANSAB Y MEM h MAN h H (m) S (%) , , , , ,1 163,4 26,7 15, , , , , ,4 211,6 67,8 33, , , , , ,0 178,2 199,8 37, , , , , ,8 154,7 2,1 3, , , , , ,0 211,6 43,4 18, , , , , ,1 154,5 114,6 31, , , , , ,8 88,3 114,4 28, , , , , ,6 88,3 166,3 29, , , , , ,4 142,7 34,7 10, , , , , ,5 142,7 13,8 12, , , , , ,4 82,0 151,4 31, , , , , ,0 120,4 80,6 29, , , , , ,1 120,4 22,7 14, , , , , ,1 85,3 90,8 29, , , , ,647 90,8 80,9 9,9 16, , , , , ,8 74,6 69,3 24, , , , , ,8 74,6 107,4 21, , , , , ,8 214,7 53,1 18, , , , , ,1 214,7 99,4 22, , , , , ,5 364,2 61,3 34, , , , , ,1 364,2 154,9 29, , , , , ,5 181,3 130,2 18, , , , , ,4 260,7 46,7 30, , , , , ,2 32,1 260,1 22, , , , , ,9 35,9 140,0 18, , , , , ,2 233,3 43,9 19, , , , , ,3 224,4 154,9 20, , , , , ,1 95,5 38,6 46, , , , , ,3 95,5 77,8 30, , , , ,842 62,6 36,4 26,1 15, , , , ,457 26,6 18,8 7,8 1, , , , ,758 63,6 6,4 57,2 15, , , , ,758 32,3 6,4 25,9 11, , , , ,738 14,2 12,0 2,2 1, , , , , ,5 4,9 97,6 16, , , , , ,9 151,8 125,1 17, , , , ,570 18,1 17,9 0,2 0, , , , , ,9 84,1 35,8 17, , , , ,373 6,5 4,9 1,6 0, , , , ,719 11,2 7,9 3,3 0, , , , , ,8 87,0 25,8 15, , , , , ,7 302,1 79,6 26, , , , , ,1 302,1 295,0 28, , , , ,273 50,2 30,0 20,2 12, , , , ,900 10,5 8,1 2,4 0, , , , ,900 9,4 8,1 1,3 0, , , , ,159 16,9 5,9 11,0 1, , , , ,385 5,9 5,1 0,8 0, , , , , ,1 124,7 22,4 22, , , , , ,0 140,3 53,7 15, , , , ,474 15,6 12,7 2,9 3, , , , , ,3 212,3 17,0 11, , , , , ,9 119,5 97,4 18, , , , , ,7 151,1 57,6 9,91 18

9 , , , ,848 17,6 5,1 12,5 2, , , , ,526 16,4 15,5 0,9 1, , , , , ,9 30,0 244,9 17, , , , , ,0 165,6 107,4 10, , , , , ,2 191,8 26,3 17, , , , ,526 39,9 15,5 24,4 6, , , , , ,6 185,6 17,0 11, , , , , ,1 185,6 67,4 16, , , , ,497 71,5 18,5 53,0 9, , , , , ,5 191,8 58,7 16, , , , , ,9 196,2 8,7 5, , , , , ,2 209,4 9,8 6, , , , , ,4 173,6 19,8 4, , , , , ,0 140,3 71,7 7, , , , , ,9 18,5 203,4 11, , , , , ,8 209,4 10,4 4,06 Not: Sıra, FID: Birim kodu, DİZİ: Dizi numarası, L: Yatak uzunluğu, MEMBA X, MEMBA Y, MANSAB X, MANSAB Y: Memba ve mansap noktalarına ait X ve Y koordinatları (metrik), MEM h: Memba noktası yükselti değeri, MAN h: Mansap noktası yükselti değeri, H: Memba ile mansap noktaları arasındaki yükselti farkı, S: Ortalama yatak eğimi. Çalışmanın son bölümünde bütün hesaplamaları içeren sayısal değerleri bir arada gösterecek tablolar oluşturulmak suretiyle farklı yöntemlerle elde edilen eğim değerlerinin yek ahenk sorgulaması yapılmıştır. Buna göre her yöntemin karakteristik ifade sahası ve gücü yorumlanarak somut delillere dayanan çıkarımlara ulaşılmıştır. 3. Bulgular ve Tartışma Çalışma kapsamında örnek havzanın doğrusal eğim, orta nokta bazlı polinomal eğim, 500 m nirengi noktalarına göre polinomal eğim ve diziler ortalaması bazlı eğim değerleri hesaplanmıştır (Çizelge 2). Buna göre ana akarsu yatağının ortalama eğimi, doğrusal eğim ve orta nokta bazlı polinomal eğim yöntemlerine göre % 2,19 olarak hesaplanmıştır. Çünkü söz konusu iki yöntemde de ana yatağın memba ve mansap noktaları aynı olup, bu noktalar arasına çizilen doğruların eğimi de birbirine denktir. Buna karşılık aynı yatağın 500 m nirengi noktalarına göre polinomal eğimi % 2,24 değerine tekabül etmiştir. Zira mansap noktası aynı olsa da bu yöntemle oluşturulan polinomal eğilim çizgisinin membayı temsil eden ucu gerçek membaya göre 5,2 m daha yüksek bir irtifada konumlanmaktadır. Dolayısıyla polinomal eğilimi ifade eden yayın bükülme katsayısı artmakta ve ana yatağa ait ortalama eğim değeri büyümektedir. Son olarak dizileri oluşturan vadi bölütlerinin özgün eğimlerinin ortalamasına göre bir hesaplama yapılmış ve akarsu yatağı ortalama eğiminin % 13,67 gibi yüksek bir seviyeye ulaştığı izlenmiştir. Bu durum, havzadaki drenaj ağının birer parçası olan yüksek eğim değerlerine sahip yan kolların işleme dâhil edilmesinin bir sonucudur. Mezkûr kollara ait ortalamaları da barındıran bir yatak eğimi hesaplaması havzanın tamamını temsil eden ortalama akarsu yatağı eğimi değerine ulaşılmasını sağlamaktadır. Sonuçta ortaya çıkan eğim oranlarında çok net bir şekilde tebarüz eden farklılıklar sayesinde, ana akarsuya ait yatak eğiminin hiçbir surette havzanın genelini temsil edemeyeceği anlaşılmaktadır. Öte yandan doğrusal eğim, orta nokta bazlı polinomal eğim ve 500 m nirengi noktalarına göre polinomal eğim hesaplamalarında referans alınan memba ve mansap noktalarının aynı veya çok yakın olması sebebiyle bu yöntemlere göre yapılan ana akarsu yatağı eğimi hesaplamaları büyük oranda birbiriyle örtüşmektedir. Buna karşılık polinomal eğilim çizgisinin sadece doğal bir eğri olan akarsu yatağının kaba taklidinden ibaret bir yay olduğu gerçeği hatırdan çıkarılmaması gereken önemli bir özelliktir. Çizelge 2. Örnek havzada değişik yöntemlere göre hesaplanan eğim değerleri Doğrusal Eğim Orta Nokta Bazlı Polinomal Eğim Dizi L (m) Mem. h (m) Man. h (m) H (m) S (%) L (m) Mem. h (m) Man. h (m) H (m) S (%) , ,4 1, , ,8 107,4 56,4 3, , ,4 163,8 45,6 3, , ,8 209,4 10,4 4, , ,8 4,22 Ort , ,8 2, , ,8 2,19 19

10 500 M Nirengi Noktalarına Göre Polinomal Eğim Diziler Ortalaması Bazlı Eğim Dizi L (m) Mem. h (m) Man. h (m) H (m) S (%) L (m) Mem. h (m) Man. h (m) H (m) S (%) , , ,4 1, , ,1 43,6 34 4, , ,8 66,7 62 8, , ,6 119, ,93 Ort , ,67 Diziler bazında eğimler genellikle birbirinden farklı değerler göstermektedir. Dördüncü dizi tek segmentten oluştuğu için bütün hesaplama yöntemlerinde yaklaşık değerlere tekabül etmektedir. Buna karşılık diğer dizilerde farklılıklar bariz bir hal almaktadır. Doğrusal, orta nokta bazlı polinomal ve 500 m nirengi noktalarına göre polinomal eğim çizgileri için temel veri kaynağı ana akarsu yatağına ait boyuna profil olduğu için bu üç yöntemle elde edilen eğim değerleri yakın seyretmektedir. Ancak bütün bu yöntemlere göre hesaplanan ana kanal ortalama eğimi ile bu kanalı oluşturan dizilerin ortalama eğimi arasındaki ciddi farklar, ana akarsu yatağı ortalama eğiminin söz konusu yatağın her bölümünü temsil etmekten uzak olduğunun kanıtıdır. Diziler ortalaması bazlı eğim değerleri ise havzadaki bütün yatak bölümlerinin, ait oldukları dizinin ortalama eğimi hesaplanırken dikkate alınmış olmaları hasebiyle çok daha kapsamlı ve genele matuf bir karakteri haizdir. Örnek havza açısından değerlendirildiğinde, tali kollar için yerel taban seviyesi olarak addedilebilecek ana akarsu yatağının diziler bazındaki eğiminin özellikle 1, 2 ve 3. diziler payesinde önemli oranlara ulaşan bir ayrışma sergilediği dikkati çekmektedir. Bu dizilerdeki farklar havza ortalamasına da yansımış, söz konusu büyük fark burada da belirmiştir. Ortalama yatak uzunlukları, ortalama memba ve mansap noktaları ile ortalama yükselti farkları da eğim değerlerinde olduğu gibi değişkenlik göstermektedir. Bu durum hesaplanan veri serilerinin ifade güçlerinin ve niteledikleri özelliklerin değişebileceğine işaret etmektedir. O halde ihtiyaç duyulan bilgilerin ve yapılmak istenen çalışmanın kesin tayini, aynı zamanda uygulanacak yöntemin de tespiti anlamına gelecektir. Ana akarsu yatağının, bu yatağı oluşturan segmentlerden birinin, kaynağa yakın veya uzak herhangi bir sahadaki yatakların ya da havzanın bütünündeki akarsu yataklarının ortalama eğimleri birbirinden bağımsız parametreler olup, havzadaki akarsu yataklarına ait değişik özelliklerin farklı bakış açılarıyla değerlendirilmesinden ibarettirler. 4. Sonuç ve Öneriler Bir havzada farklı yöntemlerle hesaplanan akarsu yataklarına ait eğim değerlerinin mukayeseli olarak irdelenmesi, sonuçların ne denli ayrışma gösterebileceğini açıkça ortaya koymaktadır. Dolayısıyla akarsu yatağına ait eğimin nasıl hesaplandığı konusu daha fazla ön plana çıkmakta ve ehemmiyetli bir durum arz etmektedir. Mamafih hemen bütün çalışmalarda artık klasikleşmiş olan doğrusal eğim yönteminden başka bir şekilde eğim hesaplamasının yapılmıyor oluşu da çelişkili bir durum olarak sorunlu bir sahanın varlığına işaret etmektedir. Çalışma kapsamında hem akarsu yataklarındaki eğimin farklı yöntemlerle de hesaplanabileceği üzerinde durulmuş hem de kullanılan yöntemin elde edilen sonuç üzerinde doğrudan etkili olduğu gösterilmiştir. Bu durumda her bir yöntemin avantaj ve dezavantajları ile doğru kullanım alanlarının belirlenmesi bir kat daha önem kazanmıştır. Bu durumda şüphesiz son karar, çalışmaların kendilerine has özel yapılarını ortaya çıkaran kapsam ve içerik gibi değişkenlerini belirleyen bilim insanlarına ait olacaktır. Genel bir değerlendirmeyle doğrusal eğim, gerek ana akarsu yatağının gerekse bu yatağa ait dizilerin kaynak ve ağız noktaları arasındaki eğimin kabaca ifadesidir. Esasında temel eğim hesaplama şekli böyle olmakla birlikte, segmentasyonun ve hesaplamaya dâhil edilen bileşenlerin farklılaşması sebebiyle hesaplanan ortalama eğimin hassasiyeti artmakta veya azalmaktadır. Her ne kadar kaba bir ifade ortaya koysa da, tek bir yatağa ait ortalama eğimi nitelemek için kullanılan oldukça pratik bir yöntem olması tercih edilme oranını artırmaktadır. Orta nokta bazlı polinomal eğim ve 500 m nirengi noktalarına göre polinomal eğim hesaplamalarında memba ve mansap noktaları arasındaki referans noktalarının frekansına bağlı olarak çizilen plonomal eğilim çizgisinin bükülme oranında değişiklikler meydana gelmektedir. Bu durum hem polinomal eğilim çizgisinin uç noktalarına ait konumlarda değişikliğe sebep olduğu için ana kanal ortalama eğiminin hem de bükülme katsayısındaki oynamaya bağlı olarak diziler bazındaki ortalama eğimin farklılaşmasına yol açmaktadır. Ancak genel yatak profiline uygun bir ortaç eğri oluşturup akarsu yatağının bölümleri ölçeğinde de eğim hesaplamasını mümkün kılan nispeten pratik yöntemler olmaları kullanılabilirliklerini artırmaktadır. Diziler ortalaması 20

11 bazlı eğim hesaplaması ise havzaların tamamına şamil bir yöntem olarak öne çıkmaktadır. Bu yöntem sayesinde hem havzadaki drenaj ağını oluşturan bütün segmentlerin ortalama eğimleri ayrı ayrı hesaplanmakta hem de diziler ölçeğinde ortalama eğim değerleri elde edilerek genel anlamda akarsu yataklarının farklı çığırlarındaki eğimler hakkında kapsamlı bir fikir edinilebilmektedir. Sonuç itibariyle; en geniş ifadesiyle havza kapsamında yürütülen planlama ve çalışmalar ile bütün vadilerin etkin olduğu taşkın, yüzeysel akış hacmi, hidroelektrik enerji potansiyeli ve erozyon gibi parametrelerin incelenmesinde diziler ortalaması bazlı eğim hesaplamasına rağbet edilmesinin daha uygun olacağı anlaşılmaktadır. Öte yandan, bir tek yatağa ait akış hızı, enerji potansiyeli, yatak erozyonu ve akış hacmi gibi hesaplamaların yapılması söz konusu olduğunda doğrusal ve polinomal eğim hesaplamalarının kullanılması herhangi bir sorun teşkil etmeyecektir. Ancak bu gibi durumlarda diziler bazında hesaplamalar yapılmasının elde edilecek verilerin daha spesifik ve hassas bir hüviyete bürünmesine yardımcı olacağı göz önünde bulundurulmalıdır. Referanslar: Atalay, İ. (1986) Uygulamalı Hidrografya I. Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay. No: 38, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir. Benson, M. A. (1962) Factors Influencing the Occurrence of Floods in a Humid Region of Diverse Terrain: U.S. Geological Survey Water-Supply Paper 1580 B, United States Government Printing Office, Washington. Erkek, C. ve Ağıralioğlu, N. (1986) Su Kaynakları Mühendisliği, Teknik Kitaplar Yayınevi, İstanbul. HGK (1995) 1/ Ölçekli Topografya Haritası. g-19d1, g-19d2, g-19d3, g-19d4 Paftaları. HGK (2003) 1/ Ölçekli Topografya Haritası. NK35-11b Paftası. Hoşgören, Y. (2011) Jeomorfoloji Terimleri Sözlüğü. Çantay Kitabevi, İstanbul. Kotlyakov, V. M. ve Komarova, A. I. (2007) Elsevier s Dictionary of Geography in English, Russian, French, Spanish and German, Elsevier B. V., Netherland. Langbein, W. B. (1947) Topographic characteristics of drainage basins, U.S. Geological Survey Water Supply, 968, (C), Miller, J. R., Ritter, D. F. ve Kochel, R. C. (1990) Morphometric assessment of lithologic control on drainage basin evolution in the Crawford upland, South-Central Indiana, American Journal of Science, Vol. 290, MTA (2002) 1/ Ölçekli Türkiye Jeoloji Haritası. İstanbul Paftası. Strahler, A. N. (1957) Quantitative analysis of watershed geomorphology. Transactions of the American Geophysical Union 8 (6):

12 22