MÜKELLEF HAKLARI VE TÜRKİYE DEKİ DURUMU. Yrd.Doç.Dr. Güneş ÇETİN GERGER Celal Bayar Üniversitesi

Transkript

1 MÜKELLEF HAKLARI VE TÜRKİYE DEKİ DURUMU Yrd.Doç.Dr. Güneş ÇETİN GERGER Celal Bayar Üniversitesi 1

2 SUNUŞ PLANI Mükellef Haklarının Tanımı Mükellef Haklarının Gelişimi Dünyada Mükellef Haklarının Durumu Mükellef Haklarının Kaynakları Mükellef Haklarının Sınıflandırılması Genel Mükellef Hakları Özel Mükellef Hakları Mükellef Haklarının Korunması 2

3 MÜKELLEF HAKLARININ TANIMI Mükellef Hakları, hukukun vergi mükellefine tanıdığı ve devletten vergilendirme sırasında bir şey yapmasını veya yapmamasını talep edebileceği yetkilerdir. Mükellef Hakları, Vergi mükelleflerine olumlu ya da olumsuz bir talepte bulunma yetkisi veren ve ihlal edildiğinde hukuki koruma sağlayan haklardır. Mükellef Hakları, temel insan haklarından kaynaklanan ve anayasa, uluslararası anlaşma, kanun veya idari düzenlemelerle korunan, mükelleflerin vergileme işlemi sırasında ileri sürebilecekleri haklardır. 3

4 MÜKELLEF HAKLARININ HAKLAR İÇİNDEKİ YERİ Mükellef Hakları, vergileme sırasında mükelleflerin devlete karşı sahip oldukları haklardan olduğundan «Kamu Hakları» içinde yer almaktadır. Bazı mükellef hakları, insan hakları temelinden kaynaklı ve bunların korunmasını esas alan negatif statü hakları içinde yer alır: Başvuru hakkı, Gizlilik hakkı. Bazı mükellef hakları ise, devletten bir talepte bulunmayı esas alan pozitif statü hakları içinde yer alır: Tarh ve tahsil sırasındaki, İdari yollar sırasındaki, Yargılama sırasındaki ve Denetim sırasındaki haklar. Kısacası mükellef hakları Karma nitelikli, yani Üçüncü nesil haklar olarak değerlendirilmektedir. 4

5 MÜKELLEF HAKLARININ ÖNEM KAZANMASININ NEDENLERİ Vergi idarelerinin mükellef odaklı anlayışla yeniden yapılandırılması: 1990 lardan itibaren «mükellefe rağmen» değil, «mükellefle birlikte» vergileme anlayışı ön plana çıkmaya başlamıştır. Vergi sistemlerinin karmaşık hale gelmesi: Vergi kanunlarının yeniden yazımı gündeme gelmiştir. Uluslararası alanda meydana gelen gelişmeler: OECD, AB ve İHAM mükellef haklarına daha fazla önem vermeye başlamıştır. Mükelleflerin seçmen olarak önem kazanması: Vergi mükelleflerinin aynı zamanda seçmen oldukları bilinci gün geçtikçe artmaktadır. 5

6 MÜKELLEF HAKLARININ GELİŞİMİ Mükellef haklarının gelişimi ile demokrasi ve hukuk devletinin gelişimi arasında paralellik vardır. Mükellef haklarının gelişimi devletin vergilendirme yetkisinin sınırlandırılmaya başladığı dönemden itibaren ele alınabilir 1215 yılı Magna Carta Libertatum Amerika Birleşik Devletleri nde ise 1776 yılında ilan edilen Virginia İnsan Hakları Bildirgesi ile temsilsiz vergi olmaz ilkesine dayanan girişimler ABD nin bağımsızlığına giden süreci başlatmıştır Fransız Devriminden sonra ilan edilen İnsan ve Vatandaşlık Hakları Demeci ile mükellef haklarının anayasal zeminde korunmasının ilk adımları atılmıştır. 6

7 MÜKELLEF HAKLARININ GELİŞİMİ Günümüzde mükellef haklarının gelişimi, Gelir İdarelerinin Mükellef Odaklı yaklaşımla yeniden yapılanmasının bir parçası olarak ortaya çıkmıştır. Mükellef Haklarının açıklanmasında öncü ülkeler: İngiltere: Taxpayers Charter ABD: Taxpayer Bill Of Rights Avustralya: Taxpayers Charter İtalya (2000), İspanya (2003), Fransa (2005), Kanada (2007) Günümüzde OECD ülkelerinin hemen hemen tamamında Mükellef Hakları Bildirgeleri açıklanmıştır. 7

8 DÜNYADA MÜKELLEF HAKLARININ DURUMU OECD her iki yılda bir, OECD üyesi ülkeler ile gelir idarelerini yeniden yapılandırmış bazı ülkelerde gelir idarelerinin durumunu inceleyen Rapor yayınlamaktadır. Gelir idareleri ile ilgili kurumsal düzenlemeler Gelir idarelerinin organizasyon yapısı Gelir idarelerinin yönetimi ve insan kaynakları Gelir idarelerinin işlem performansı ve e-servisler Gelir idarelerinde mükellef hakları ve idari yaklaşımlar 8

9 Bazı Ülkelerde Mükellef Hakları ÜLKE KANUN OLARAK YA DA DİĞER YASAL STATÜDE DÜZENLEME İDARİ BİR BELGE NİTELİĞİNDE DÜZENLEME MÜKELLEFLERİN ŞİKAYETLERİYLE İLGİLENEN ÖZEL BİR YAPILANMA ABD Almanya Yok Yok Avustralya Fransa İngiltere İspanya Japonya Yok Kanada Kore Rusya Yok Türkiye Yok Yok Kaynak: OECD, Tax Administration

10 Bazı Ülkelerde Mükellef Hakları Ülkeler Haklar Mahremi yet/ Sır Saklama/ Gizlilik Bilgiye Erişim/ Yardım Memurların Sorumluluğu / Şikayet Prosedürü / Tazminat Uyum Maliyetlerini Azaltma/ Özel Durumları Dikkate Alma İnceleme/ İtiraz/ Temyiz Temsil/ Profesy onel Öneriler Tarafsızlık/ Adalet Kaynak: The Chartered Institute of Taxation, A Taxpayers Charter for the United Kingdom, Tahmini Uyum/ İyi Niyet İngiltere Avustralya Kanada Fransa Hindistan İrlanda Pakistan Rusya G. Afrika ABD Türkiye? 10

11 DÜNYADA MÜKELLEF HAKLARININ DURUMU 2013 yılı itibariyle, OECD tarafından OECD üyesi ve bazı diğer ülkelerin Gelir İdareleri ile ilgili Raporuna göre; 52 ülkeden 45 inde Vergi veya Diğer Kanunlarında Mükellef Hakları ile ilgili ayrı bir Bölüm vardır. Sadece 7 ülkede yok. TÜRKİYE DE YOK 52 ülkeden 43 ünde Gelir İdareleri Mükellef Hakları Bildirgesi yayınlamıştır. TÜRKİYE DE VAR 52 ülkeden 36 sında Mükellef Haklarını koruyan özel yapılar (Ombudsman) var. TÜRKİYE DE VAR?? 11

12 MÜKELLEF HAKLARININ KAYNAKLARI YASAL DÜZENLEMELER Anayasa Uluslararası Anlaşmalar Kanunlar * Vergi Kanunları * Diğer Kanunlar Kıta Avrupa sı hukuk sistemini uygulayan ülkeler (Vergileme usul ve esasları sıkı kurallara bağlanmıştır) İDARİ DÜZENLEMELER Mükellef Hakları Bildirgesi Diğer İdari Düzenlemeler Anglo-Sakson hukuk sistemini uygulayan ülkeler (Vergileme usul ve esaslarında idarenin takdiri geniştir) Temel Düzenlemelerdeki mükellef haklarının Bildirge ile açıklanması Birçok Ülkede Karması Var 12

13 MÜKELLEF HAKLARININ TÜRLERİ Mükellefin Genel Hakları: Mükellefin Özel Hakları: Genel mükellef hakları tüm mükelleflerin sahip olduğu haklardır. Vergi kanunların uygunluğu ve geçerliliği ile ilgili mükelleflere tanınan haklardır Genel mükellef hakları vergi idaresi ile mükellef arasındaki ilişkilerde ortaya çıkar Özel Mükellef Hakları: Vergi kanunlarının uygulanması ile ilgili ortaya çıkan özel durum ve işlemler sırasında mükelleflere tanınan haklardır. Bu sebeple özel mükellef hakları ülkelerin kendi mevzuatlarında çeşitli şekillerde olabilmektedir. 13

14 MÜKELLEFİN GENEL HAKLARI - 1 Adil, Eşit ve Saygılı Hizmet Alma Hakkı: Vergi idaresinin mükelleflere saygılı ve nezaket kuralları içerisinde davranması, yetkisini tarafsız ve adil kullanması gerekliliğini ifade etmektedir. Yeni Vergi Usul Kanunu tasarısında düzenlenmektedir. Bilgi Alma Hakkı: Mükelleflerin, gerek vergi sisteminin işleyişi konusunda genel, gerekse kendilerine yönelik sübjektif-bireysel idari işlemler konusunda özel bilgili talep edebilme hakkıdır. Anayasanın 74. ve 20. maddesinde düzenlenmiştir. Ayrıca Bilgi Edinme Kanununda da hüküm vardır. 14

15 MÜKELLEFİN GENEL HAKLARI - 2 Başvuru Hakkı: Mükelleflerin vergi uyuşmazlıklarının idari aşamada çözümlenmesi için idari aşamada itiraz veya şikâyet yollarına başvurmaları ve/veya yargı yoluna başvurabilmektedirler. İdari Yollara Başvurma Hakkı: Uzlaşma, Hataların düzeltilmesi, Şikayet - Maliye Bakanlığına başvuru, Kamu Denetçisine (Ombudsman) Başvuru Hakkı, Yargı Yoluna Başvurma Hakkı: Anayasanın 36. maddesine göre «Herkes, meşru vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde dava açma hakkına sahiptir» AYM ye Bireysel Başvuru Hakkı. 15

16 MÜKELLEFİN GENEL HAKLARI - 3 Mükelleflere İlişkin Bilgilerin Gizliliği Hakkı: Mükellef bilgilerinin gizli tutulması ve mahkemeler dışında hiçbir kuruma verilmemesini ifade eder. Anayasa nın 20. maddesi ile VUK un 5. maddesinde düzenlenmiş. Temsilci Kullanma Hakkı: Mükellefler Mali Müşavir veya Avukatları temsilci olarak kullanabilmektedir. Vergileme açısından temsilci kullanılabilmesi için bunun için özel yetki verildiğinin açıkça belirtilmesi gerekir. 16

17 MÜKELLEFİN GENEL HAKLARI - 4 Özel Hayatın Gizliliği Hakkı: Gelir idaresi tarafından mükellefin evine ve işyerine girilerek özel hayatına müdahale edilmesini sıkı kurallara bağlamaktadır. Anayasa nın 20 ve 21. maddelerinde düzenlenmiştir Aramanın şartları VUK md. 142 de düzenlenmiştir. Vergilemede Belirlilik Hakkı: Mükelleflerin yürüttükleri faaliyetlerin vergiye ilişkin sonuçlarını önceden bilmelerini ifade etmektedir. Hukuki güvenlik ilkesi çerçevesinde vergi kanunlarının belirli, anlaşılır ve istikrarlı olması ve geriye yürümemesi şeklinde ortaya çıkmaktadır. 17

18 MÜKELLEFİN ÖZEL HAKLARI - 1 1) Vergilendirme Sırasındaki Haklar Mükelleflere Pişmanlık ve Islah müessesesinden yararlanma hakkı ile VZC ile Kaçakçılık cezasından kurtulma imkanı verilmiştir. (VUK, md. 371) Beyannamelerini ihtirazı kayıtla verme hakkı: Mükellefler beyannamelerine ihtirazı kayıt düşerek dava açma haklarını saklı tutabilmektedirler. Tarh ve Tebliğ Zamanaşımından yararlanma hakkı: Tarh ve tebliğ işlemleri (VUK md. 114) belli sürede yapılmazsa borç ortadan kalkar. 18

19 MÜKELLEFİN ÖZEL HAKLARI - 2 1) Vergilendirme Sırasındaki Haklar Ceza Kesme Zamanaşımından yararlanma hakkı: Mükellefe ceza kesme işlemleri (VUK md. 374) belli sürede yapılmazsa borç ortadan kalkar. Ceza Kesilmesinin Engellenmesi hakkı: Yanılma ve görüş değişikliği (VUK md. 369) veya mücbir sebep (VUK md. 13) hallerinin varlığında mükellefe ceza kesilmesi engellenmiştir. Süre Verilmesi hakkı: Zor durum (VUK md. 17) ve bilgi isteme (VUK md. 148) hallerinde mükellefe belirli sürelerin tanınması. 19

20 MÜKELLEFİN ÖZEL HAKLARI - 3 2) Tahsil Sırasındaki Haklar Vergi mükellefleri, vergi kanunlarına göre belirlenen vergiden daha fazlasını ödememe hakkına sahiptirler. Mükellefler ödemiş oldukları vergileri diğer kamu borçlarından Mahsup veya Takas edilmesini isteyebilirler. Tahsil Zamanaşımından yararlanma hakkı: Tahsil işlemleri (AATUHK md. 102) belli sürede yapılmazsa borç ortadan kalkar. 20

21 MÜKELLEFİN ÖZEL HAKLARI - 4 2) Tahsil Sırasındaki Haklar Tecil ve taksitlendirmeden yararlanma hakkı : Çok zor duruma düşen borçlular Kanunda belirtilen şartları sağlamaları halinde yararlanabilirler. (AATUHK, md. 48) Terkinden yararlanma hakkı: Terkin özellikle doğal afetler nedeniyle zarar görenlerin yararlanabileceği bir haktır. (VUK, md.115, AATUHK md. 105) Cezalarda indirimden yararlanma hakkı: Mükellefe kesilen VZC, GUC ve ÖUC Kanunda belirtilen şartlar dahilinde indirim konusu yapılmaktadır (VUK, md. 376). 21

22 MÜKELLEFİN ÖZEL HAKLARI - 5 3) İdari Çözüm Yolları Sırasındaki Haklar Vergi hatalarının düzeltilmesini isteme hakkı: Vergiye ilişkin hesaplarda veya vergilendirmede yapılan hataların düzeltilmesi istenebilir (VUK, md ). Uzlaşma hakkı: Mükellefler adlarına tarh edilen vergi ve kesilen cezalardan kurtulmak için Tarhiyat Öncesi Uzlaşma veya Tarhiyat Sonrası Uzlaşma imkanından yararlanabilirler (VUK, Ek md. 1-12). Şikayet yoluyla üst makama başvuru hakkı: Mükellefler üst makam olarak Maliye Bakanlığı na başvurabilirler (VUK, md. 124). 22

23 MÜKELLEFİN ÖZEL HAKLARI - 6 4) Vergi Yargılaması Sırasındaki Haklar Mükellefler yargılamanın makul sürede yapılmasını talep edebilirler. Gecikmiş adalet, adalet değildir Yargılama sırasında mükellefler Adil Yargılanma (AY, md.36) ve Susma (AY, md.38) hakkından yararlanabilirler Yargılama sürecinde mükelleflerin durumunu her türlü delille ispat etme hakkı vardır. (VUK, md.3, İYUK md.20) Dava sırasında Duruşma (İYUK, md. 17) ve Yürütmeyi durdurma (İYUK, md. 27) talebinde bulunma hakkı var. Yargılama sırasında adli yardım talep etme veya avukat bulundurma hakkı vardır (HMK, md ) 23

24 MÜKELLEFİN ÖZEL HAKLARI - 7 5) Vergi Denetimi Sırasındaki Haklar Denetim elemanlarının kimlik göstermeleri (VUK, md. 136). Denetim kapsamı, süreci ve bu süreçte yapılacak işler hakkında bilgi vermeleri (VUK, md. 140/1). Denetimin uygun yer (İşyeri) ve zamanda (Mesai saatleri içinde) (VUK, md. 140) yapılması. Denetim sırasında mükellef faaliyetini aksattırılmamalı, malına ve özel hayatına saygı gösterilmeli. İncelemenin belli süre içinde bitirilmesini isteme. Mükellefle işbirliğine gidilmesi, itiraz ve yargı yoluna başvurma ile ilgili haklarının açıklanması. 24

25 TÜRKİYE DE MÜKELLEF HAKLARININ DURUMU Türkiye de mükellef haklarının büyük bir kısmı Anayasa ve Kanunlarda düzenlenmiştir. Ancak mükellef hakları çok dağınık vaziyettedir. VUK da Mükellef Hakları ile ilgili bir bölüm yoktur. Adil, eşit ve saygılı hizmet hakkı, Belirlilik hakkı ve Temsil edilme hakkı gibi bazı temel haklarla ilgili ülkemizde kanuni düzenlemeler yoktur. Bu hakların bazıları Mükellef Hakları Bildirgesinde açıklanmıştır. Ancak bu bildirge daha ziyade gelir idaresinin hizmet taahhütnamesi durumundadır. 25

26 MÜKELLEF HAKLARININ KORUNMASI - 1 Mükellef haklarının korunmasına yönelik ortak mekanizmalar şunlardır: Yargı organı kararları ve İHAM kararları, Ombudsman (kamu denetçiliği) kurumu ve Sivil toplum kuruluşu niteliğindeki mükellef birlikleri. Yargı organı kararları: Anayasa ve kanunlardaki düzenlemelerle güvence altına alınan mükellef haklarının ihlal edilmesi halinde yargı organı kararları mükelleflere önemli bir koruma sağlamaktadır. Anayasa Mahkemesi ne bireysel başvuru hakkının olması da mükellef haklarının korunması açısından önemlidir. 26

27 MÜKELLEF HAKLARININ KORUNMASI - 2 İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi Kararları: İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi tarafından karara bağlanan ve mükellefler açısından sonuç doğuran haklar şu şekilde belirtilebilir: Adil Yargılanma Hakkı: Medeni hak ve yükümlülüklerin ve suç isnatlarının karara bağlanmasıyla sınırlıdır. Mülkiyetin Korunması Hakkı: Vergilendirme ile ilgili davalar mülkiyetin korunması çerçevesinde incelenir. Özel Hayatın Gizliliği: Özel yaşam kavramını geniş yorumlayarak mükellef haklarını korumaktadır. Ayrımcılığa Uğramama ve Seyahat Özgürlüğünü de geniş yorumlayarak mükellef haklarını korumaktadır. 27

28 MÜKELLEF HAKLARININ KORUNMASI - 3 Ombudsman (Kamu Denetçiliği) Kurumu: İdarenin eylem ve işlemlerini denetleyen ve hukuka aykırı olanların geri alınması için idare nezdinde girişimlerde bulunan fakat bağlayıcı kararlar alamayan bağımsız bir organdır. Türkiye de Kamu Denetçiliği Kurumu 2012 yılında oluşturulmuş ve 2013 yılında işbölümüne gidilmiştir. Eğitim, öğretim, gençlik ve spor, çalışma ve sosyal güvenlik, ekonomi, maliye ve vergi, mahalli idarelerce yürütülen hizmetler bir denetçiye verilmiştir. Yani Türkiye de özel bir Vergi Ombudsmanı YOKTUR. 28

29 MÜKELLEF HAKLARININ KORUNMASI - 4 Mükellef haklarının korunmasına yönelik olarak Sivil Toplum Kuruluşlarının rolü çok önemlidir. Günümüzde mükellef haklarının korunmasına yönelik olarak Dünya Mükellefler Birliği ni (Stockholm-1988) çatısı altında 52 ülkeden 65 Dernek veya Birlik vardır. Avrupa Mükellefler Birliği (Münih-1969) çatışı altında ise 29 ülkeden mükellef dernekleri bulunmaktadır. Ülkemizde mükellef haklarının korunmasına yönelik olarak Vatandaşın Vergisini Koruma Derneği, Vergi Mükellefinin Haklarını Koruma Derneği ve Mükellef Hakları Platformu kurulmuştur. 29

30 TEŞEKKÜRLER Yrd.Doç.Dr. Güneş ÇETİN GERGER 30