Havaalanlarının performans analizinde bulanık çok ölçütlü karar verme yaklaşımı

Transkript

1 tüdergs/d mühendslk Clt:8, Sayı:6, Aralık 2009 Havaalanlarının performans analznde bulanık çok ölçütlü karar verme yaklaşımı Merç Hatce GÖKDALAY *, Güngör EVREN İTÜ Fen Blmler Ensttüsü, Ulaştırma Mühendslğ Programı, 34469, Ayazağa, İstanbul Özet Havaalanları, havayolu sstemnn karmaşık, dnamk ve en öneml yapısıdır. Sstem bütünlüğü çnde sunulan hzmetlerde şlevsellğn ve kaltenn sağlanması gerekr. Yalnızca ulaşım htyaçlarının karşılandığı değl, daha tcar yapıda kazanç getrme anlayışı le şletlmeler doğrultusunda değşm yaşamaktadırlar. Bu değşen anlayışlara göre hedefler de değşmektedr. Belrlenen hedeflere ulaşılmasında başarılı olunması çn sunulan hzmetler açısından performanslarının sürekl en üst düzeyde tutulması gerekmektedr. Bu çalışmada havaalanlarının hem kend ç performanslarının değerlendrlebleceğ hem de benzer havaalanları le karşılaştırma yapılableceğ, yolcular, havayolu şletmeler, havaalanı şletmecs ve bölge yaşayanlarının beklentler ve almak stedkler hzmetlere lşkn oluşturulan hzmet, operasyonel ve teknk, fnansal ve çevresel ölçütlerle kullanıcıya odaklı br performans model gelştrlmştr. Bu model le özellkle belrlenen hedefler doğrultusunda havaalanlarının üst düzeyde performans le şletleblmesnn çok taraflı sorumluluk gerektren br faalyet olduğu vurgulanması amaçlanmıştır. Bu modelde ölçütler çn elde edlen verlern klask sayısal ve sözel ntelkl olmaları nedenyle, model çn en uygun yöntemn Bulanık Çok Ölçütlü Karar Verme yaklaşımının olduğu kanısına varılmış ve model çalışmasında Bulanık ve Bulanık Bast Ağırlıklı Toplam yöntemler kullanılmıştır. Uygulama olarak k ayrı çalışma yapılmıştır. Bunlardan lk, İstanbul Atatürk, İzmr Adnan Menderes, Bodrum, Dalaman ve Antalya havalmanlarının karşılaştırılması, dğer İstanbul Atatürk, Atna Venzelos, Vyana ve Münh Havalmanları arasında performans karşılaştırmasıdır. Anahtar Kelmeler: Havaalanları, performans, çok ölçütlü karar verme, bulanık kümeler. * Yazışmaların yapılacağı yazar: Merç Hatce GÖKDALAY. m-gokdalay@tkb.com.tr; Tel: (32) Bu makale, brnc yazar tarafından İTÜ Fen Blmler Ensttüsü, Ulaştırma Mühendslğ Programı nda tamamlanmış olan "Havaalanlarının performans analznde bulanık çok ölçütlü karar verme yaklaşımı" adlı doktora teznden hazırlanmıştır. Makale metn tarhnde dergye ulaşmış, tarhnde basım kararı alınmıştır. Makale le lgl tartışmalar tarhne kadar dergye gönderlmeldr.

2 M. H. Gökdalay, G. Evren Fuzzy multcrtera decson makng approach for arport performance analyss Extended abstract Ar transportaton, whch provdes fast, relable and comfortable transportaton, enables the dfferent geographcal areas to be closer, and thus t causes to develop the commercal, tourstc and socal lfe and to meet dfferent cultures. Prvatzaton, commercalsm, lberalzaton concepts along wth the rapd developments of economc and socal transformatons has not only nfluenced the ar carrer system but also arports whch are the most mportant elements of the ar transportaton system. In the frame of these new concepts, arports whch are the ones of the basc servce sector nvestments are transformed from the publc nvestments provdng only transportaton needs, to the nvestments makng trade and earnng profts by provdng varous type of servces. Some of these arports have bg goals such as beng nternatonal hubs whch supply much more gans not only for themselves but also for ther regon and countres. By all these transformatons and goals, n order to go further and better levels, n the sense of operaton of the arports, evaluatng the nternal performances of arports and benchmarkng them wth smlar arports should be performed, then necessary mprovements and arrangements n the drecton of the performance results should be appled. At the arports, there are dfferent customers and nterest groups whch have dfferent expectatons from the arports. These are manly passengers, arlnes, arport operators and regonal resdents. In ths study, arsng from the dea of arports performances should be represented not only by the performance levels of the expectatons of one customer group, but also those of all customer or nterest groups as well, a customer orented performance model composed of the servce, operatonal and techncal, fnancal and envronmental crtera representng the expectatons of passengers, arlnes, arport operators and regonal resdents, has been developed for arports. Ths model enables the arports nternal performances to be evaluated and ther performances to be compared wth those of the other arports. Wth ths model, t s amed to stress that operatng the arports at the hghest performance levels depend on the actvtes whch requre mult responsbltes for reachng the goals. Because of the fact that there are many crtera to be evaluated for the model and the data requred for these crtera are both obectve and subectve, t s decded that the most sutable approach s Fuzzy Mult-Crtera Decson Makng. In evaluaton of the model, Fuzzy and Fuzzy Smple Addtve Weghtng methods were used and for Fuzzy method, Chen and Hwang s rght and left scorng rankng, for Fuzzy Smple Addtve Weghtng method, Abdel- Kader and Dugdale s and Lou and Wang s rankng methods were appled. Weghtng of the crtera and ratng of the arports have been performed drectly by customers and nterest groups. In ths study, two case studes were performed. The frst one was the comparson of Istanbul Atatürk, Izmr Adnan Menderes, Bodrum, Dalaman and Antalya Arports n Turkey. The results of general evaluatons of ths case study demonstrate that the performances of arports whch ther nternatonal termnals are operated by prvate sector, are hgher than those of the arports operated by publc sector. Also, the results demonstrate that the rate of nternatonal passengers affect the fnancal performance of arports. The second case study s the comparsons of performances of Istanbul Ataturk, Athens Venzelos, Munch and Venna arports. At ths practce, the servce and operaton and techncal submodels were ntegrated as a general model and t ams to test the compettve strength of Atatürk arport aganst to Athens Venzelos, Munh, Venna arports. At the second case study, two comparson were performed. At comparson among İstanbul Atatürk, Venna and Munch Arports, İstanbul Atatürk Arport has the lowest performance score. At the second comparson, the performance of Ataturk Arport was compared wth that of Athens Venzelos Arport. As seen n the result, ther scores are very close. Istanbul Ataturk and Athens Arports serve n the same geographc regon and ther strategc goals are beng nternatonal hub. In ths way, the wnnng arport wll be the one whch wll make the requred nvestment and utlze the marketng technques created by ther sklls to develop ts performance. In ths study, the mportance of the evaluaton of arports performance has been stressed and proposed an Arports Performance Montorng and Developng Organzaton to be establshed by Cvl Avaton Authortes. Keywords: Arports, performance, multcrtera decson makng, fuzzy sets. 58

3 Havaalanlarının performans analz Grş Havayolu, sağladığı hızlı, güvenl ve konforlu ulaşım le farklı coğrafyaların brbrne daha fazla yakınlaşmasını sağlayarak tcaret, turzm ve sosyal açıdan gelşmlerne ve farklı kültürlern braraya gelmesne neden olmuştur. Hızla gelşen ekonomk ve sosyal değşmlerle brlkte serbestleşme, lberalleşme ve özelleşme gelşmelernn sonucu olarak özel havayolu şletmelernn sayıları artmış, özellkle düşük malyetl havayolu şletmeler pazarda yern almış ve bunların stedğ fyatta, stedğ hatta ve stedğ noktalara uçuş yapablme olanakları doğmuştur. Bu gelşmeler havayolu şletmeler le havaalanı yönetmler arasında farklı boyutta lşklern ortaya çıkmasına neden olmuş, bu lşkler de gerek havayolu şletmeler gerekse havaalanları arasında rekabet de berabernde getrmştr. Hzmet sektörü yatırımlarından olan havaalanları, bu anlayışlar çerçevesnde yalnızca ulaşım gereksnmlern karşılayan ve kamu hzmet veren yatırımlar yerne, sundukları çeştl hzmet yelpazes kapsamında tcar ş yapan ve kazanç sağlayan, şletmelere dönüşmektedr. Bu şletmelern bazıları br takım koşulların da uygunluğu le kendler çn uluslararası büyük aktarma merkezler olma hedefler belrlemektedrler. Bu hedeflern sadece şletmenn kends çn değl bulundukları bölge veya ülkeler çn de büyük getrs olablmektedr. Tüm bu değşmler ve hedefler çerçevesnde, daha lerye ve yye gtmek ve dğer havaalanları le rekabet edeblmek çn, havaalanlarının şletlmesnde hem kend ç performanslarının değerlendrlmes hem de dğer havaalanları le performansların karşılaştırılarak göstergeler doğrultusunda hareket edlmes gerekmektedr. Ülkemzde havaalanlarının sstem bütünlüğü çerçevesnde performans çalışması yapılmamış olup, bu çalışmada havaalanlarının hem kend ç performanslarını değerlendreblecekler hem de benzer havaalanları le karşılaştırma yapablecekler, kullanıcılarının yolcular, havayolu şletmeler, havaalanı şletmecs ve bölge yaşayanları -beklentler ve almak stedkler hzmetlere lşkn ortak karar verme mekanzması çerçevesnde oluşturulan yolcu hzmetler, operasyonel ve teknk, fnansal ve çevresel ölçütlerle kullanıcıya odaklı br performans model gelştrlmştr. Bu model le özellkle belrlenen hedefler doğrultusunda havaalanlarının üst düzeyde performans le şletlmesnn çok taraflı sorumluluk gerektren br faalyet olduğunun vurgulanması amaçlanmıştır. Lteratür araştırması Havaalanları performansları üzerne lteratürde pek çok çalışma bulunmaktadır. Bu çalışmaların ağırlıklı br kısmı fnansal vermllk ve operasyonel etknlklern ölçülmesne, br kısmı da yolculara sunulan hzmetler açısından havaalanlarının değerlendrmesne lşkn yapılan çalışmalardır. Adler ve Berechman (200) ın yapmış olduğu çalışmada se, çoğunluğu Batı Avrupa da olan dünyanın bell başlı havaalanlarının kaltelernn ve görecel etknlklernn havayolu şletmeler açısından özellkle uçuş ağlarına olan uyumluluğu ve katkıları açısından değerlendrlmes Ver Zarflama Analz le gerçekleştrlmştr. Havaalanlarının yolculara sunduğu hzmetler açısından değerlendrlmesne lşkn br çalışma Yeh ve Kuo (2003) tarafından yapılmıştır. Bu çalışmada yolcuların memnunyetne lşkn 6 ölçüt gelştrlmş ve Bulanık Çok Ölçütlü Değerlendrme yöntemnde optmalte dereces yaklaşımı kullanılmıştır. Pels ve dğerlernn (200) çalışmasında se Avrupa havaalanlarının görecel etknszlğ Ver Zarflama Analz yöntem le ölçülmüştür. Bunların dışında Sarks (2000) tarafından Amerkan havaalanlarının, Martn ve Roman (200) tarafından se İspanya dak havaalanlarının operasyonel etknlğne lşkn çalışmalar yapılmış ve Ver Zarflama Analz kullanılmıştır. Hooper ve Hensher (997) de Toplam Faktör Vermllğ yöntem le altı Avustralya havaalanının fnansal performansını ölçmüşlerdr. Gllen ve Lall (997) se çalışmalarında havaalanlarının termnaller ve hava tarafı operasyonları çn vermllk ölçütler gelştrerek havaalanlarının performanslarının Ver Zarflama Analz le değerlendrlmesn sağlayan modelleme yapmışlardır. Bu çalışmanın uygulaması çn 2 öneml Amerkan havaalanı değerlendrmeye alınmıştır. 59

4 M. H. Gökdalay, G. Evren Bu çalışmadak yaklaşım: Bulanık çok ölçütlü karar verme Bu çalışmada lteratürdek çalışmalardan farklı olarak Br havaalanının performansı br kullanıcı grubuna verlen hzmetlern değerlendrlmes le değl, tüm kullanıcı gruplarına verlen hzmetlere lşkn performans le temsl edlmel görüşü le tüm grupların beklentlern tek br modelde toplayan, 4 düzeyl olarak yapılandırılmış br performans model gelştrlmştr. Modelde yer alan ölçütlern ağırlıklandırılmasında sözel termler, performans değerlendrmelernde se klask sayısal ve sözel termler kullanıldığından model çn en uygun yöntem olarak Bulanık Çok Ölçütlü Karar Verme yaklaşımı kullanılmıştır. Havaalanlarının performans analznde sstem temsl eden modeln çözümü çn Bulanık ve Bulanık Bast Ağırlıklı Toplam yöntemler uygulanmıştır. Problemde, A (=,2,3...m) havaalanları seçeneklern, C (=,2,3,...n), kullanıcı gruplarının lg ve beklentlerne lşkn. düzey ana ölçütler C k (k=,2,3...p) 2. düzey alt ölçütler, C kt (t=,2,3...r ) 3. düzey alt ölçütler, C ktu (u=,2,3..v) se 4. düzey alt ölçütler fade etmektedr. Bulanık uygulamasında, ölçütler çn Chen ve Hwang ın sağ ve sol değerler kullanarak sıralama yöntem, Bulanık Bast Ağırlıklı Toplam yöntemnde de Abdel- Kader ve Dugdale le Lou ve Wang ın sıralama yöntemler kullanılmıştır. yöntemnn uygulanmasında ölçütlern önem ağırlıkları ve havaalanlarının performans değerlemeler çn Chen ve Hwang ın gelştrdğ ölçekler kullanılmış olup, önem ağırlıkları çn önemsz, az öneml, orta derecede öneml, öneml, çok öneml termler çn ölçeklerde yer alan çok düşük, düşük, orta, yüksek, çok yüksek fadelerne karşılık gelen değerler kullanılmıştır. Türkye havalmanlarının performans değerlemelernde hzmet ve operasyonel ve teknk ölçütler çn 5, fnansal ve çevresel ölçütler çn 3 fadel ölçek kullanılmış olup, yurtdışı havalmanlarının değerlendrmesnde se hzmet ölçütler çn 5, operasyonel ve teknk ölçütler çn çok düşük, düşük, orta düşük, orta, orta yüksek, yüksek çok yüksek olarak 7 fadel ölçek kullanılmıştır. Sözel fadelere lşkn bulanık değerler, Tablo, 2, 3, 4 te verlmektedr. Tablolar Ölçer ve Odabaşı nın (2005) hazırladığı tablodan uyarlanmıştır. Bulanık Ağırlıklı Toplam Yöntem çn se kullanılan ölçekler Tablo 5 ve Tablo 6 da gösterlmştr. Tablo. Ölçek ve Ölçek 2 Sözel İfade Ölçek Ölçek 2 Hç 2 Çok Düşük 3 Düşük-Çok Düşük 4 Düşük (0.0,0.2,0.4) 5 Orta Der. Düşük 6 Aş.Yuk. Düşük 7 Orta (0.4,0.6,0.8) (0.2,0.5,0.8) 8 Aş. Yuk. Yüksek 9 Orta Der.Yüksek 0 Yüksek (0.6,0.8,) (0.6,0.8,,) Yüksek-Çok Yük. 2 Çok Yüksek 3 Ol.üstü Yüksek Tablo 2. Ölçek 3 ve Ölçek4 Sözel İfade Ölçek 3 Ölçek 4 Hç 2 Çok Düşük (0.0,0.,0.2) 3 Düşük-Çok Düşük 4 Düşük (0.,0.25,0.4) (0,0,0.3) 5 Orta Der. Düşük (0,0.25,0.5) 6 Aş.Yuk. Düşük 7 Orta (0.3,0.5,0.7) (0.3,0.5,0.7) 8 Aş. Yuk. Yüksek 9 Orta Der.Yüksek (0.5,0.75,) 0 Yüksek (0.6,0.75,0.9) (0.7,,) Yüksek-Çok Yük. 2 Çok Yüksek (0.8,0.9,,) 3 Ol.üstü Yüksek Modelde kullanılan bulanık sayılar üçgensel bulanık sayılar olup br A bulanık sayısının gösterm A = ( a, b, c) dır. Üyelk fonksyonu () de gösterldğ gbdr. 60

5 Havaalanlarının performans analz Tablo 3. Ölçek 5 ve Ölçek 6 Sözel İfade Ölçek 5 Ölçek 6 Hç 2 Çok Düşük (0,0,0.2) (0,0,0.,0.2) 3 Düşük-Ç. Düşük 4 Düşük (0,0.2,0.4) (0.,0.2,0.3) 5 Orta Der. Düşük (0.2,0.4,0.6) 6 Aş. Yük. Düşük (0.2,0.3,0.4,0.5) 7 Orta (0.4,0.5,0.6) 8 Aş. Yük. Yüksek (0.5,0.6,0.7,0.8) 9 Orta Dr.Yüksek (0.4,0.6,0.8) 0 Yüksek (0.6,0.8,) (0.7,0.8,0.9) Yüksek-Çok Yük. 2 Çok Yüksek (0.8,,) (0.8,0.9,,) 3 Ol.üstü Yüksek Tablo 4. Ölçek 7 ve Ölçek 8 Sözel İfade Ölçek 7 Ölçek 8 Hç (0,0,0.) 2 Çok Düşük (0,0.0,0.2) (0,0.,0.2) 3 Düşük-Çok Düşük (0.0,0.,0.3) (0.,0.2,0.3) 4 Düşük (0,0.2,0.4) (0.,0.3,0.5) 5 Orta Der. Düşük (0.2,0.35,0.5 (0.3,0.4,0.5) 6 Aş.Yük. Düşük (0.4,0.45,0.5) 7 Orta (0.3,0.5,0.7) (0.3,0.5,0.7) 8 Aş. Yük. Yüksek (0.5,0.55,0.6) 9 Orta Dr. Yüksek (0.5,0.65,0.8) (0.5,0.6,0.7) 0 Yüksek (0.6,0.8,) (0.5,0.7,0.9) Yüksek-Çok Yük. (0.7,0.9,,) (0.7,0.8,0.9) 2 Çok Yüksek (0.8;,) (0.8,0.9,) 3 Ol.üstü Yüksek (0.9,,) Tablo5. yöntemnde kullanılan 5 fadel ölçek Sözel fadeler Çok Öneml/ Çok İy/ Çok Yüksek Öneml/ İy/ Yüksek Orta Der. Ön./ Orta Az Öneml/ Az Yeterl/ Düşük Önemsz/ Yetersz/ Çok Düşük Bulanık Değerler (0.7;.0;.0) (0.7; 0.9;.0) (0.5; 0.7; 0.9) (0.3; 0.5; 0.7) (0.0; 0.0; 0.3) Tablo 6. yöntemnde kullanılan 7 l ölçek 0, x a, b a µ A( x) = c x, c b 0, x a a x b b x c x c Bulanık sayılarda artmetk şlemler: A = ( a, b, c) B = ( d, e, f ) (). Toplama: A B = ( a + d, b + e, c + f) (2) 2. Çıkarma A ( ) B = ( a f, b e, c d) (3) 3.Çarpma A B = ( a d, b e, c f ) (4) 4.Sabt br sayı le çarpma k 0, k R ; k A = ( ka, kb, kc ) (5) a b c 5. Bölme A ( ) B =,, f e d (6) Bulanık sayıların sıralanması Çok Ölçütlü Karar Verme yaklaşımında yöntem çn öncelkle Chen ve Hwang ın (992) gelştrdğ yönteme göre en küçükleyen ve en büyükleyen kümeler elde edlr. Bunlar: x, 0 x, µ max( x) = (7) 0, x 0 veya x - x, 0 x µ mn ( x) = (8) 0, x 0 veya x Sözel fadeler Çok İy İy Orta Yüksek Orta Orta Düşük Düşük Çok Düşük Bulanık Değerler (0.9;.0;.0) (0.7; 0.9;.0) (0.5; 0.7; 0.9) (0.3; 0.5; 0.7) (0.; 0.3; 0.5) (0.0; 0.; 0.3) (0.0; 0.0; 0.) A bulanık sayısının sağ değer: µ R (A) = sup µ A(x) Λ µ max(x) (9) x [ ] A bulanık sayısının sol değer; µ L (A) = sup µ A(x) Λ µ mn(x) (0) x [ ] 6

6 M. H. Gökdalay, G. Evren Toplam değerler, sağ ve sol değerler yardımı le hesaplanır. [ µ R(A) - L(A) / 2] µ T (x) = + µ () Bu yöntemde ölçütlern önem derecelern gösteren ağırlık hesaplamalarında Tablo 5 te gösterlen 5 ölçekl sözel fadelern klask sayıya çevrmnde Chen ve Hwang ın (992) ölçekler kullanılmış ve normalze edlmştr. Ölçütlern ağırlıklarının normalze edlmes aşağıdak formülle gösterlmştr. w w = n w =, w { =,2,3... n} = (2) yöntemne göre performans değerlendrme hesaplamaları aşağıdak aşamalara göre yapılır:. Normalze karar matrs hesaplanır. Normalze değer, r aşağıda verlen formül le hesaplanır; x r =, m 2 x = =,2,...m; (3) =,2,...n 2. Ağırlıklı normalze karar matrs hesaplanır. Ağırlıklı normalze değer, v, aşağıdak formül le hesaplanır; v = wr, (4) =,2,...m; =,2,...n n = w = (5) w : ölçütünün ağırlığı, 3. İdeal ve negatf-deal çözüm belrlenr. {( max v / J ), ( mn v / ' )} A* = J (6) (=,2,3,..m) * * * * * A * = { v, v, v,... v,..., v }, 2 3 n {( mn x v / J ), ( max v / J ' )} A = (=,2,3,..m) A = { v v, v,... v,... v },, 2 3 J = ( =,2,3... n, : fayda ölçütler ) J ' = ( =,2,3...n, : malyet ölçütler) n (7) 4. Uzaklık ölçü değerler hesaplanır. Her seçenek arasındak uzaklık n boyutlu seçeneğn poztf deal çözümden uzaklığı aşağıdak formül le verlmektedr: n * * S = ( v v ) = Negatf- deal çözümden uzaklık: n S = ( v v ) = 2 2, =,2,...,m (8), =,2,...,m (9) 5. İdeal çözüme görecel yakınlıklar hesaplanır. A nn A * a yakınlığı aşağıda verlen formül le tanımlanır: * * C = S /( S + S ), 0 C *, (20) =,2,3...,m 6. Seçenekler C * küçüğe sıralanır. değerlerne en büyükten en Bulanık Ağırlıklı Toplam Yöntemnde se k farklı sıralama yöntem kullanılmıştır.. Abdel- Kader ve Dugdale (998) sıralama yöntemne göre - A = ( a, b, ), A = ( a, b, ) c c2 62

7 Havaalanlarının performans analz A = ( a, b, ) bulanık sayıları çn c3 E = ( a, b, c, a2, b2, c2, a3, b3, c3 ) c xmn ( α) xmax xmn + c PD( A ) = ( b ) x ( α) xmax x x x mn max = nf E = sup E max b + a + b a mn 2. Lou ve Wang (992) sıralama yöntem A = ( a, b, c) bulanık sayısı, [ 0,] α ymserlk katsayısı olmak üzere, α I T 2 ( A ) = α( b + c) + ( α)( a + b) = 2 2 [ αc + b + ( αa) ] (2) (22) (23) Bulanık Ağırlıklı Toplam yöntemnde klask sayılar ve bulanık sayılar doğrusal transformasyon le normalze edldkten sonra karar matrsne katılır. Ağırlıklı toplam değerler elde edldkten sonra sıralama yöntemler uygulanır. Doğrusal transformasyon çn 24 ve 25 tek formüller kullanılmaktadır. R = [ r ] mxn r a b c =,,, B * * * c c c ( 24) a a a r =,,, C c b a (25) c a * = max c = mn a B,( B : fayda ölçütler) C,( C : malyet ölçütler) Model yapısı Performans Analz modelnde 4 ana ölçüt olup hzmet ölçütler, yolcuların beklentlerne yönelk olup sstemn kara tarafını temsl etmektedr. Operasyonel ve teknk ölçütler de havayolu şletmelerne yönelk olup kısmen hava tarafının yeterllğ le lgldr. Fnansal ölçütler havaalanı şletmecsne, çevresel ölçütler de bölge yaşayanlarına yönelk ölçütlerdr. Her br grupta yer alan ölçütlern ağırlıklandırılması ve havalmanlarının performanslarının değerlendrlmes karar verc gruplar, lgl kullanıcı grupları olmuştur. Yolculara yönelk hzmet ölçütlernn önem derecelernn ağırlıklandırılması çn Türkye de İstanbul Atatürk, İzmr, Bodrum, Dalaman ve Antalya havalmanlarında anket çalışması yapılmış, Türkye havalmanları çn ç ve dış hat yolcularının, yabancı havalmanları çn dış hat yolcularının görüşler alınmış performans değerlendrmeler çn se her br havalmanının performansı hakkında blg sahb olunması gerektğnden, değerlendrmeler yolcular adına tur rehberlerne yaptırılmıştır. Operasyonel ve teknk ölçütlern ağırlıklandırılmasında ve performans değerlendrmesnde havayolu şletmeler, Eurocontrol, Türkye Havayolu Plotları Derneğ, Anadolu Ünverstes Svl Havacılık Yüksek Okulu Seyrüsefer Bölümü öğretm üyeler, Alman, Avusturya, Yunan ve Türk Hava Kontrolörler Derneklernden blg alınmıştır. Fnansal ölçütlern önem derecelernn ağırlıklandırılmasında Türkye de havaalanı şletmecs olarak Devlet Hava Meydanları İşletmes Genel Müdürlüğü ve özel termnal şletmeclernden görüş alınmış ancak performans değerlendrmesnde DHMİ den blg alınmıştır. Çevresel ölçütler çn ülkemzde henüz çalışma başlatılmamış ancak bu konuda uzman görüşüne başvurulmuş, Ulaştırma Bakanlığı Demryolları, Lmanlar ve Hava Meydanları Genel Müdürlüğü ÇED şubesnden blg alınmıştır. 4 ana ölçütten oluşan modelde yer alan alt ölçütler şunlardır: C : Hzmet Ölçütler C : İşlem Süres C : Güvenlk kontrolünde geçen süre C 2 : Check- n de geçen süre C 3 : Pasaport kontrolünde geçen süre 63

8 M. H. Gökdalay, G. Evren C 4 : Baga alımında geçen süre C 5 : Transt yolcuların ç ve dış hat bağlantılarında geçen süre C 2 : Konfor C 2 : Yürüme mesafeler, düzey farklılıkları C 22 : Termnal ç sıcaklık, havalandırma, temzlk C 23 : Oturma yerlernn yeterllğ C 24 : Görsel Özellkler C 3 : Yolcu htyaçlarına yönelk etknlklere erşm ve uygunluk C 3 : Yolcuların temel htyaçlarına yönelk yerlern yeterllğ ve uygunluğu C 32 : Zaman geçrc aktvtelern ve alışverş olanaklarının çeştllğ C 4 : Blglendrme hzmet C 4 : Görsel yönlendrmenn yeterllğ C 42 : İştsel yönlendrmenn kısa ve anlaşılablr olması C 43 : Danışma hzmetlernn yeterllğ C 5 : Fyatlar C 5 : Yeme- çme yerlerndek fyatlar C 52 : Kentten havaalanına ulaşım fyatları C 53 : Otopark fyatları C 6 : Güvenlk önlemlernn yeterllğ ve uygunluğu C 7 : Personel davranışı C 7 : Güvenlk ve pasaport kontrolündek personeln davranışı C 72 : Check-n ve danışmadak personeln davranışı C 8 : Havaalanına ulaşım, ulaşım türlernn yeterllğ ve çeştllğ C 2 : Operasyonel ve teknk ölçütler C 2 : Operasyonel uygunluk ve yeterllk C 2 : İstenlen zamanda slot alablme C 22 : Köprü kullanılablrlğ C 23 : Havaalanı çalışma saatlernn uygunluğu C 24 : Yerel hava trafk yönetmnn performansı C 24 : Yerel hava trafk yönetm performansında nsan faktörü C 242 : Yerel hava trafk yönetm performansında teknolo faktörü C 25 : Geckme performansı C 22 : Malyetler C 22 : Konma/ konaklama ücretler C 222 : Hava trafk ücretler C 223 : Köprü ücretler : Yer hzmetler ücretler C 224 C 225 C 23 C 24 C 25 C 3 C 3 C 32 C 4 C 4 C 42 C 43 : Kralar : Operasyonel güvenlrlk : Havaalanı tarafından sağlanan kolaylıklar : Yerel İşgücü Kaltes : Fnansal Ölçütler : Karlılık (Gelr/ Gder) : Tcar Vermllk (Havacılık dışı gelrler/ Toplam gelrler) : Çevresel ölçütler : Gürültü : Hava krllğ : Atık yönetm Hzmet ölçütler grubunda yer alan alt ölçütlern değerlendrlmesnde tamamen sözel fadeler kullanılırken, operasyonel ve teknk ölçütler grubunda, yerel hava trafk yönetm performansında nsan faktörü çn uluslararası karşılaştırma uygulamasında havaalanlarında meydan kontrol ve yaklaşma kontrol bölümünde çalışan hava trafk kontrolörlernn hzmet verdğ trafk sayısı klask sayısal değer olarak alınmıştır. Geckme performansı çn de havaalanlarında 5 dakkadan daha fazla geckmel kalkış uçuşlarının toplam kalkış uçuşlarına oranı göz önüne alınmıştır. Bu ölçütte geckmel uçuşlar havaalanından kaynaklanan nedenlerden dolayı gerçekleşen geckmel uçuşlardır. Fnansal ve çevresel ölçütler çn sözel fadeler kullanılmıştır. Model uygulama çalışmasında performans değerlendrmes. düzey ana ölçüt gruplarının önem ağırlıklarının brbrne göre 6 farklı ağırlıklandırması le yapılmıştır. Bunlar; Ana ölçüt gruplarının farklı (FA) ve eşt ağırlandırılmış genel performansları (EA), hzmet, operasyonel ve teknk, fnansal ve çevresel ölçütlere göre performans değerlendrmelerdr. Uygulama çalışması Havaalanlarının performans analzne lşkn oluşturulan performans modelnn uygulaması çn k ayrı havaalanı grubu üzernde çalışılmıştır. Brnc grup Türkye de İstanbul- Atatürk (IST), İzmr Adnan Menderes (ADB), Bodrum (BJV), Dalaman (DLM) ve Antalya (AYT) havalmanlarıdır. İknc grup se İstanbul- Atatürk (IST), Atna- Venzelos (ATH), Vyana (VIE) ve Münh (MUN) havalmanlarıdır. 64

9 Havaalanlarının performans analz İstanbul- Atatürk, İzmr Adnan Menderes, Bodrum, Dalaman, Antalya Havalmanlarının karşılaştırması- Brbr le karşılaştırılan havalmanları çnde yalnızca İstanbul- Atatürk Havalmanı transfer havalmanı ntelğne de sahptr. Dğerler başlangıç ve son ntelğnde olup ağırlıklı tarfesz uçuşlara hzmet vermektedrler. Aşağıda Tablo 7, 8, 9, 0, ve 2 de verlen sonuçlara göre; yöntemne göre ve ın k ayrı sıralama yöntemlerne göre hzmet, fnansal ve çevresel etkler alt ölçüt gruplarına göre performans sonuçları açısından sıralama sonuçları aynı çıkmaktadır. Operasyonel ve Teknk Alt Ölçütler Grubuna göre sıralama sonuçlarında ve yöntemlerne göre İstanbul- Atatürk ve Bodrum Havalmanları küçük değerlerle yer değştrmektedr. İk yöntem arasındak hesaplama teknğndek yaklaşım farklılığı bu sonucu yaratmaktadır. Ancak yöntemne uygulanan k ayrı sıralama yöntemne göre se sonuç sıralamaları kend aralarında aynı çıkmaktadır. Operasyonel ve Teknk Alt Ölçütler Grubundak bu küçük farklılık alt grupların Eşt ve Farklı ağırlıklandırılması le elde edlen genel performans sonuçlarında k ayrı hesaplama yöntem çn de farklılık yaratmamaktadır. Tablo 7. Hzmet alt ölçütler grubuna göre performans sonuçları IST AYT DLM BJV ADB Tablo 8. Operasyonel ve teknk alt grubuna göre performans sonuçları BJV IST DLM ADB AYT Tablo 9. Fnansal alt grubuna göre performans sonuçları AYT IST DLM BJV ADB Tablo 0. Çevresel etkler alt ölçütler grubuna göre performans sonuçları DLM BJV ADB AYT IST Tablo. Genel performans sonuçları (FA) DLM BJV AYT ADB IST Tablo 2. Genel performans sonuçları (EA) DLM BJV AYT ADB IST Fnansal ve çevresel etkler alt gruplarına at değerlendrmelerde, yöntem sonuçlarında görülen 0.00 performans değerler, bu sonuçlara sahp olan havaalanlarının karşılaştırıldığı havaalanları çnde tüm alt ölçütlere göre en düşük değerlere sahp olması nedenyle yöntemnn hesaplama teknğnden kaynaklanmaktadır. Elde edlen sonuçlara göre dış hat termnaller özel havaalanı şletmecler tarafından şletlen Atatürk ve Antalya Havalmanlarının hzmet 65

10 M. H. Gökdalay, G. Evren ölçütler açısından, değerlendrmenn yapıldığı zaman çnde kamu tarafından şletlen dğer havalmanlarından çok daha üstün performanslarının olduğu görülmüştür. Operasyonel ve teknk alt ölçütler açısından se İstanbul Atatürk Havalmanının fzk yeterszlğ olmasına karşın, havayolu şletmelernn kalte ve teknolo yükseklğ beklentlerne verdğ karşılık le genel performansı yüksek olurken, Antalya havaalanı genel sıralamada en düşük performansa sahptr. Bodrum, Dalaman ve İzmr havalmanları gerek fzk yeterllkler gerekse malyetler açısından kamu şletmesnde olmaları nedenyle daha uygun olanaklar sağlamalarından dolayı Antalya havaalanından daha yüksek performans serglemektedrler. Fnansal ölçütlere göre yapılan değerlendrmede özel termnal şletmecler tarafından şletlen İstanbul Atatürk ve Antalya havalmanlarının fnansal performansı, kamu tarafından şletlen dğer havalmanlarından daha yüksektr. Antalya ve İstanbul havalmanlarının karşılaştırmasında se Antalya havalmanının performansı, kamu tarafından şletlen dğer havalmanları arasında se Dalaman havalmanının performansı daha yüksektr. Bu ncelemede fnansal performansı yüksek olan havalmanlarında dış hat yolcu oranlarının daha yüksek olduğu görülmüştür. Çevresel etkler açısından yapılan değerlendrmede Türkye de hçbr çalışma yapılmadığından dolayı yalnızca mevcut durum değerlendrmes yapılmış olup değerlendrme açısından performansı en düşük İstanbul Atatürk Havalmanı olduğu görülmüştür. İstanbul- Atatürk, Atna- Venzelos, Vyana ve Münh Havalmanları arasında karşılaştırma- Bu uygulama sözü geçen havalmanları arasındak rekabet edeblme açısından yapılmıştır. Havalmanları arasında rekabette en öneml müşterler olan yolcular ve havayolu şletmelernn almak stedkler hzmetler ve beklentler temsl eden alt ölçüt grupları ncelemeye alınmış ve eşt olarak ağırlıklandırılarak genel performans sonuçları elde edlmştr. a. İstanbul- Atatürk ve Atna Venzelos Havalmanlarının karşılaştırması: Tablo 3, 4, 5 e bakıldığında her k havalmanının karşılaştırmasında hzmet ölçütler grubuna göre yapılan değerlendrmede ve yöntemlerne göre İstanbul Atatürk havalmanının üstünlüğü bulunmakta olup, operasyonel ve teknk ölçütüne göre se Atna havalmanı daha y performansa sahptr. ve Yöntemlernn genel performans sonuçlarına göre havalmanlarının performans sıralaması farklı çıkmaktadır. Bu farklılık ve ın hesaplama teknğnden kaynaklanmaktadır. Ancak yöntemne uygulanan k ayrı sıralama yöntemne göre se sıralama sonuçları aynı çıkmaktadır. sonuçlarına bakıldığında her k havalmanının brbrne çok yakın değerlere sahp olduğu, buradan da yaklaşık performanslarının aynı olduğu söyleneblr. Tablo 3. Hzmet alt ölçütler grubuna göre performans sonuçları IST ATH Tablo 4. Operasyonel ve teknk alt ölçütler grubuna göre performans sonuçları IST ATH Tablo 5. Genel performans sonuçları IST ATH b. İstanbul- Atatürk, Vyana ve Münh Havalmanlarının karşılaştırılması: Vyana ve Münh Havalmanları İstanbul- Atatürk Havalmanının rekabet çnde olduğu havalman- 66

11 Havaalanlarının performans analz larından olup, performans karşılaştırmasında Tablo 6, 7 ve 8 dek sonuçlardan her k yöntem le de performans sıralama sonuçlarının aynı olduğu, bu karşılaştırmada en yüksek performansın Münh havalmanına, en düşük performansın da İstanbul Atatürk Havalmanına at olduğu görülmektedr. Tablo 6. Hzmet alt ölçütler grubuna göre performans sonuçları MUN VIE IST Tablo 7. Operasyonel ve teknk alt ölçütler grubuna göre performans sonuçları MUN VIE IST Tablo 8. Genel performans sonuçları MUN VIE IST Sonuçlar Havaalanı, sunulan hzmetlerden dolayı tüm operasyonların ve aktarmaların en üst performans düzeynde yapılablmes çn amaç ve hedeflern belrlendğ, kararların alındığı, bunlar çn planların oluşturulduğu, planlar doğrultusunda verlen hzmetlerde şlevsellğn ve kaltenn belrlenen ölçütler çerçevesnde zlenerek sürekl yleştrmelern yapıldığı br sürecn yaşandığı sstemdr. Bu çalışmada tüm lg gruplarının almak stedkler hzmetler ve beklentlern tek br model çnde yansıtan Kullanıcı Odaklı Performans Model gelştrlmştr. Modeln Türkye Havalmanları üzernde yapılan uygulama çalışmasında özel sektör termnal şletmecler tarafından şletlen havalmanlarının performanslarının hzmet ölçütler açısından kamu sektörü tarafından şletlenlere göre hayl yüksek olduğu; operasyonel ve teknk ölçütlerne göre yapılan karşılaştırmada kamu tarafından şletlen havalmanlarının havayolu şletmelerne malyetler açısından daha uygun olanaklar tanıdığı, havaalanı tarafından sağlanan destekler ve olanaklar açısından se özel sektör tarafından şletlen havalmanlarının havayolu şletmelerne daha esnek davrandığı sonucuna varılmıştır. Fnansal açıdan yapılan karşılaştırmalarda se termnaller özel sektör tarafından şletlen havalmanlarının kamu şletmesnde olan havalmanlarına göre daha üstün olduğu; özel ve kamu tarafından şletlen havalmanlarının kend aralarında yapılan karşılaştırmalarda se dış hat yolcu oranının yüksek olmasının havalmanlarının fnansal performansını olumlu yönde etkledğ görülmüştür. Çevresel etklere lşkn performans yleştrmelernde se kamu, özel sektör şletmeler, bölge halkı ve yerel yönetm temslcler şbrlğ gerektrmektedr. Her geçen gün artan uluslararası hava trafğnn gelşmes bölgesel merkez olma hedefndek havalmanlarının rekabetlern daha da hızlandırmakta ve bu uğurda yalnızca breysel olarak havalmanları değl, ülkeler de yarışmakta ve büyük yatırımlar yapmaktadırlar. Bu rekabette havalmanlarının k öneml kullanıcısı olan yolcular ve havayolu şletmelerne yönelk hzmetler oldukça etkldr. Bu amaca yönelk olarak Atatürk Havalmanının rekabet çnde olduğu Atna- Venzelos le karşılaştırmasında performanslarının brbrne çok yakın olduğu ve bölgesel merkez olma yolunda stratek hedefler koyarak performansını gelştrecek ve bu konuda gerekl yatırımı ve pazarlama unsurlarını çok taraflı sorumluluk çerçevesnde kend yaratıcılıkları le kullanan taraf kazanan taraf olacaktır. Ülke ve bölge ekonomlerne katkıları olan yatırımlar olan havaalanları, dışarıdan gelenlere karşı ülke maının yaratıldığı lk yerdr. Bu nedenle performanslarının her geçen gün daha da gelştrlmes ve bunun çok taraflı sorumluluk 67

12 M. H. Gökdalay, G. Evren anlayışında yapılması gerekmektedr. Bu doğrultuda Svl Havacılık Genel Müdürlüğü ve DHMİ nn ortak grşm le Havaalanları Performans İzleme ve Gelştrme Brm kurulmalı, bu brm havaalanları çn bölgesel rol belrlemel ve hedefler koymalı, şletmelerden bağımsız performans değerlendrmeler yapmalı, bu sonuçları özelleşme halelerne gren frmaların değerlendrlmelernde ölçüt olarak da kullanmalıdır. Kurulması gereken bu brm, kamu, özel sektör ve yakın lşks olan dğer sektör temslcler ve ünverste şbrlğ çnde tarafsız ve şeffaf anlayışla çalışmalı, çok taraflı sorumluluk çerçevesnn en üst organı olmalıdır. Bu çalışma havaalanlarının performans analz üzerne br başlangıç çalışması sayılmalı ve ölçütler üzernde ayrıca araştırmalar yapılmalıdır. Kaynaklar Abdel- Kader, M., Dugdale, D. ve Taylor, P., (998). Investment decsons n advanced manufacturng technology: A fuzzy set theory approach, Aldershot, Ashgate. Adler, N. ve Berechman, J., (200). Measurng arport qualty from the arlnes vewpont: An applcaton of data envelopment analyss, Transport Polcy, 8, 3, 7-8. Chen, S.C. ve Hwang, C., (992). Fuzzy multple attrbute decson makng: Methods and Applcatons, Sprnger-Verlag, New York. Gllen, D. ve Lal, A., (997). Developng measures of arport productvty and performance: An applcaton of data envelopment analyss, Transportaton Research Part E, 33, 4, Hooper, P.G. ve Hensher, D.A., (997). Measurng Total factor productvty of arports- An ndex number approach, Transportaton Research Part E, 33, 4, Lou, T.S. ve Wang, M.J., (992). Rankng fuzzy numbers wth ntegral value, Fuzzy Sets and Systems, 50, Martn, J.C. ve Roman, C., (200). An applcaton of DEA to measure the effcency of Spansh arports pror to prvatzaton, Journal of Ar Transportaton Management, 7, 3, Ölçer, A.İ. ve Odabaşı, A.Y., (2005). A fuzzy multple attrbutve group decson makng methodology and ts applcaton to propulson /manoueverng system selecton problem, European Journal of Operatonal Research, 66, Pels, E., Nkamp, P. ve Retveld, P., (200). Relatve effcency of European Arports, Transport Polcy, 8, Sarks, J., (2000). An analyss of the operatonal effcency of maor arports n the Unted States, Journal of Operatons Management, 8, 3, Yeh, C.H. ve Kuo, Y.L., (2003). Evaluatng passenger servces of Asa- Pasfc Internatonal Arports, Transportaton Research Part E, 39,