ERKEN EMEKLİLİK VE AKTÜERYAL İNDİRGEME FAKTÖRLERİ

Transkript

1 T.C. SOSYAL GÜVENLİK KURUMU BAŞKANLIĞI SOSYAL GÜVENLİK UZMANLIK TEZİ TEZİN KONUSU ERKEN EMEKLİLİK VE AKTÜERYAL İNDİRGEME FAKTÖRLERİ HAZIRLAYAN Öme Ayhan AÇMAZ TEZ DANIŞMANI Sosya Güvenik Uzmanı Umut GÖÇMEZ Şubat 2009

2

3 T.C. SOSYAL GÜVENLİK KURUMU BAŞKANLIĞI SOSYAL GÜVENLİK UZMANLIK TEZİ TEZİN KONUSU ERKEN EMEKLİLİK VE AKTÜERYAL İNDİRGEME FAKTÖRLERİ Öme Ayhan AÇMAZ TEZ DANIŞMANI Sosya Güvenik Uzmanı Umut GÖÇMEZ

4 T.C. SOSYAL GÜVENLİK KURUMU BAŞKANLIĞI ERKEN EMEKLİLİK VE AKTÜERYAL İNDİRGEME FAKTÖRLERİ Öme Ayhan AÇMAZ Tez Danışmanı Onayı Bu tez taafımdan okunmuş oup, Tezin Sosya Güvenik Uzmanığı için uygun ve yetei bi çaışma oduğunu onayıyoum. Unvanı Adı SOYADI İMZA : : Sosya Güvenik Uzmanı : Umut : GÖÇMEZ Tez Savunma Taihi Tez Komisyonu Onayı Bu tez Komisyonumuzca değeendiimiş ve yetei bi çaışma oduğuna kaa veieek onayanmıştı. TEZ KOMİSYONU: 1. BAŞKAN (İsim ve imza) 2. ÜYE (İsim ve imza) 3. ÜYE (İsim ve imza) 4. ÜYE (İsim ve imza) 5. ÜYE (İsim ve imza) 6. ÜYE (İsim ve imza) 7. ÜYE (İsim ve imza)

5 I. ÖNSÖZ Çaışmaaım boyunca desteğini eksik etmeyen Aktüeya ve Fon Yönetimi Daie Başkanı Sayın Öme Aan a, değei yadım ve katkıaıya beni yönendien danışmanım Sosya Güvenik Uzmanı Sayın Umut Göçmez e, tezimde bana destek veen çaışma akadaşaıma, tezimin Abstact böümünün düzenenmesinde değei katkıaından doayı Sayın Ceina Nataia Tomp a ve ayı şehiede yaşamamıza ağmen manevi destekeini he zaman yanımda hissettiğim aieme teşekküü bi boç biiim. I

6 II. İÇİNDEKİLER Sayfa ÖNSÖZ... I İÇİNDEKİLER II ÖZET... V ABSTRACT VI KISALTMALAR.. VII TABLO VE ŞEKİL LİSTESİ. VIII 1. GİRİŞ VE AMAÇ TEMEL BİLGİLER Moden Sosya Güvenik Anayışının Taihçesi Emekiik Sistemei Fayda beii (Defined Benefit) emekiik sistemi Katkı beii (Defined Contibution) emekiik sistemi Sana hesapa emekiik sistemi Puan esası emekiik sistemi Emekiik Sistemeindeki Refom Tüei Yapısa efoma Paametik efoma Paametik efom yapan bazı Avupa Biiği (AB) ükeei Amanya Fansa İtaya II

7 Avustuya Finandiya Tükiye de 1999 sonası sosya güvenik efomaı TÜRKİYE DE ESKİ KANUNLARA GÖRE AYLIK BAĞLAMA SİSTEMLERİ Sayıı Emeki Sandığı Kanununa Göe Ayık Bağama Sistemi Sayıı Sosya Sigotaa Kanununa Göe Ayık Bağama Sistemi Ayık bağamada kuanıan yadımcı unsua Ayık bağamada kuanıan teme unsua Sayıı Esnaf ve Sanatkaa ve Diğe Bağımsız Çaışana Sosya Sigotaa Kuumu Kanununa Göe Ayık Bağama Sistemi AKTÜERYAL İNDİRGEME KATSAYILARI Aktüeya İndigeme Katsayısı Uyguamasının Taihi Bazı Tanıma Motaite taboaı Teknik faiz Aktüeya bugünkü değe Aktüeya Eşitik Pensibi Aktüeya İndigeme Katsayıaının Uyguandığı Emekiik Sistemei İngitee Yee Yönetime Emekiik Sistemi (LGSP) ve 50 sistemdeki aktüeya indigeme katsayıaı uyguaması Ameika Bieşik Devetei (ABD) Mayand Eyaeti emekiik 52 sistemi ve sistemdeki aktüeya indigeme katsayıaı uyguaması Tükiye deki emekiik sistemindeki ayık bağama oanaında 54 yapıan indigemee TÜRKİYE UYGULAMASI III

8 5.1. Vei Kümesi Aktüeya İndigeme Katsayıaı Hesapama Fomüei Tükiye de Hizmet Akdi İe Çaışana İçin Aktüeya İndigeme 61 Katsayıaı Kişiye Öze Aktüeya İndigeme Katsayıaı SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR EKLER TEMEL KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ KAVRAMLAR DİZİNİ. 86 IV

9 III. ÖZET Eken Emekiik ve Aktüeya indigeme Faktöei Öme Ayhan AÇMAZ Sosya Güvenik Uzmanığı Yeteik Tezi, 79 Sayfa, Şubat 2009 Danışman: Sosya Güvenik Uzmanı Umut GÖÇMEZ Aktüeya indigeme faktöei, çaışanaın kanunaa beienmiş emekiik yaşından önce emeki omaaı hainde, emekiik sisteminin uğadığı maddi kayıpaı teafi etmek için ayıkaının aktüeya kiteee göe indigenmesinde kuanıı. Bu çaışmanın amacı, emekiik sistemeinde eken emekiik uyguamasına ye veen ve eken emekiiğe bağı oaak aktüeya indigeme faktöeini kuanan ükeein inceenmesi ve ükemizde böye bi uyguamanın oması duumunda, ükemiz mevzuatına uygun aktüeya indigeme katsayıaının hesapanmasıdı. V

10 IV. ABSTRACT Eay Retiement and Actuaia Reduction Factos Öme Ayhan Açmaz Thesis fo Socia Secuity Expet 79 pages, Febuay 2009 Adviso: Socia Secuity Expet Umut GÖÇMEZ Actuaia eduction factos ae used fo making eduction in pensions of wokes that etied befoe noma etiement age. Actuaia eductions depend on actuaia citeias and the main aim of these eductions is to pevent the pecuniay osses of the etiement system which esut fom the choice of wokes to etie eay. The aim of this study is to anyze the etiement system of counties which appied actuaia eductions in the pensions of wokes that etied befoe noma etiement age and consequenty cacuate the actuaia eduction factos that ae suitabe fo the Tukish Socia Secuity Law in the case of intoduction of eay etiement in Tukey s etiement system. VI

11 V. KISALTMALAR AB ABD CSO GSYİH LGPS OECD TÜFE : Avupa Biiği : Ameika Bieşik Devetei : Commissiones Standat Odinay : Gayi Safi Yut İçi Hasıa : Loca Govenment Pension System : Oganisation fo Economic Co-Opeation and Deveopment (Ekonomik Kakınma ve İşbiiği Ögütü) : Tüketici fiyat endeksi VII

12 VI. TABLO VE ŞEKİL LİSTESİ Sayfa Tabo 2.1 Kamu emekiik sistemeinin atında minö emekiik sistemei uyguayan bazı OECD ükeei. Tabo 2.2: Yıaı Aasında Paametik Refom Yapan Avupa Ükeei.. Tabo 4.1 Hem Ekek Hem de Kadına İçin Düzenenmiş CSO 58 Motaite Tabosunun Özeti Tabo 4.2 LGPS nin Kadın Üyeei İçin Emekiik Yaşaı. Tabo 5.1 CSO 80 Motaite Tabosu kuanıaak hesapanmış Tükiye de hizmet akdi ie çaışana için aktüeya indigeme katsatıaı.. Tabo 5.2 CSO 58 Motaite Tabosu kuanıaak hesapanmış Tükiye de hizmet akdi ie çaışana için aktüeya indigeme katsatıaı.. Tabo 5.3 İngitee LGPS de 2006 yıı öncesi ve sonası kuanıan aktüeya indigeme faktöei VIII

13 1. GİRİŞ VE AMAÇ Emekiik sistemeinin otak işevi, çaışanaın çaışma hayataı boyunca emekiik için sisteme ödedikei pim veya vegie kaşıığında emeki oduktan sona beii peiyotaa kendieine ödeme yapımasıdı. Bugün pek çok ükede, emekiik için topanan pim veya vegi geiei, emekiik için yapıan ödemeei kaşıayamamaktadı. Bu nedene, dünyada emekiik sistemei ie igii en çok tatışıan konuadan biisi, emekiik sistemeinin mai açıdan südüüebiiiğinin nası sağanacağıdı. Ükemiz de dahi omak üzee biçok üke bu souna kaşı kaşıya kamıştı. Emekiik sistemeinin yeniden mai açıdan südüüebii bi yapıya kavuştumak isteyen biçok ükede efoma yapıaak mai souna aşımaya çaışımıştı. Emekiik sistemeinin mai açıdan südüüebiiiğini tehdit eden faktöeden biisi eken emekiikti. Eken emekiikten kasıt, bi çaışanın kanunaa beienmiş emekiik yaşından daha önce emeki oması duumudu. Bu duumda otaya çıkacak bazı souna; 1. Yetişmiş işgücü kaybı, 2. Emekiikten sona daha faza gei ede edebimek için kayıt dışı çaışma iski, 3. Emekiik sistemeinin daha az işçi ve işveen pim geii ede etmesi ve aamadığı pim geieinden kaynakanabiecek yatıım geieinden mahum kaması, 4. Daha faza süe ie emekiik maaşı (yaşıık ayığı) ödemesi yapıması gibi ifade ediebii. Emekiik sistemeindeki mai sounaı aşmak için yapıan efomada ik başvuuan önemeden bii emekiik yaşını attımaktı. Emekiik yaşının 1

14 atmasının sistemin mai dengeei üzeine odukça oumu etkiee sahip omasına kaşın, topumda oumu bi etkiye sahip omamıştı. Çaışana, efom öncesi dönemede daha az çaışma ie emeki ayığı amak suetiye emekiik sistemi faydaaından yaaanabiiyoadı. Sistemde yapıan efoma sonası çaışana, paasa anamda geneike aynı veya daha az miktadaki faydayı daha faza çaışma ie ve daha geç yaşada kazanabidikei için emekiik yaşının atması uyguamasına kaşı çıkmaktadıa. Topumun bu tepkisini göz önünde buunduan bazı ükee, efomaa emekiik yaşını attımaaına ağmen, bütün çaışanaa daha az emeki ayığına azı omak koşuu ie beii bi sınıa kada kanunaa beienmiş emekiik yaşının atındaki bi yaşta emeki oabime imkanı sağamışadı. Bu ükeede eken emekiik hakkından faydaanan çaışanaın ayıkaı ükeedeki emekiik mevzuataına uygun bi şekide hesapanmış, aktüeya yöntemee başvuuaak çaışanaın eken emekiik teciheinden doayı hesapanan ayıkaında indigemee uyguanmıştı. Emeki ayıkaında yapıan indigemee Aktüeya biiminin esasaına dayandığı için indigeme yapııken kuanıan katsayıaa Aktüeya İndigeme Katsayıaı ismi veimişti. Doksanı yıaın başından itibaen, ükemiz emekiik sisteminde de benze sounaa kaşıaşmış, iki 1999 yıında, değei ise 2008 yıında omak üzee iki tane sosya güvenik efomu yapmıştı yıındaki efoma biikte kadınada 38 ve ekekede ise 43 oan emekiik yaşı 1999 efomuya biikte kademei oaak attııaak 8/9/1999 taihinden sona ik defa işe başayan kadınada 58 ve ekekede 60 a çıkaımıştı deki efoma biikte emekiik yaşının 2035 e kada kadınada 58 ekekede 60 da kaacak, 2036 yıından itibaen kademei oaak attııaak ekekede 2044 yıından itibaen ve kadınada ise 2048 yıından itibaen uyguanmak üzee 65 e çıkaıacaktı. Biçok ükede oduğu gibi ükemizde de sosya güvenik aanında yapıan efomada emekiik yaşı attıımıştı. Ükemizde eken emekiik uyguaması sadece ağı ve yıpatıcı işede çaışan mesek gupaı için uyguanmaktadı. Diğe bazı ükeede oduğu gibi ükemizde, mesek gubu ayıt etmeksizin 2

15 çaışanaın tümü için ve çaışanaın tamamen kendi istekei ie kanunaa beienen emekiik yaşının atındaki bi yaşta emeki oabime opsiyonu yoktu. Bizim bu çaışmadaki amacımız, dünyadaki uyguamaaı göz önünde tutaak ükemizde 8/9/1999 taihinden sona ik defa işe başamış bütün sigotaıaa hitap edecek bi eken emekiik sistemi önemekti. 8/9/1999 taihinin seçimesinin nedeni bu taihten sona ik defa çaışmaya başayan sigotaıa için emekiik yaşı kadınada 58 ve ekekede de 60 tı. Ükemizde böye bi sistemin uyguamaya konması duumunda, çaışanaın cinsiyeteine göe 58 ve 60 yaşından daha eken bi yaşta emekiik teciheinden doayı hesapanan ayıkaına uyguanabiecek aktüeya indigeme katsayıaı dünyadaki eken emekiik uyguamaaı inceeneek çaışmamızın beşinci böümünde hesapanmış ve tatışmaya sunumuştu. Çaışmamızın ikinci böümünde moden anamdaki sosya güveniğin kısa taihçesi sunumuş, emekiik sistemei tanıtımış ve emekiik sistemeindeki efom tüeinden bahsedieek ükemizdeki ve diğe bazı ükeedeki efomaa değinimişti. Üçüncü böümde, 5510 öncesi sosya güvenik kanunaına göe ükemizdeki ayık bağama sistemei tanıtımış, çeşiti ejimee göe nası ayık bağanıdığına değinimişti. Dödüncü böümde, sigotaıaın eken emekik teciheine kaşıık emekiik sistemeinin vemesi geeken aktüeya tepkinin nası omasına iişkin teme bigie veimiş, bu tepkinin taihçesinden bahsedimişti. Beşinci böümde, eken emekiik opsiyonunun aktüeya esasaa göe ükemizde uyguanması duumunda, çaışanaın eken emekiik tecihinden doayı hesapanacak ayıkaında yapıacak aktüeya indigemeein, ükemiz emekiik mevzuatı göz önünde buunduuaak, nası yansıtıabieceği tatışımıştı. 3

16 2. TEMEL BİLGİLER 2.1. Moden Sosya Güvenik Anayışının Taihçesi Bugünkü anamda sosya güvenik sistemei Batı Avupa da Sanayi Devimi nden sona, özeike işçi sınıfının doğmasıya otaya çıkmıştı. Sanayi Devimi ie kökü dönüşümee uğayan topumsa hayat, en önemi değişimeden biini de sosya güvenik aanında yaşamıştı. Üetim iişkieinin değişimine bağı oaak topumsa yapı ve iş böümü de değişmişti. Topum kısa süede iki sınıfa böünmüştü. Bu iki sınıf; çok zengineşen kapitaiste ie tek geii emek gücü oan yoksu işçie omuştu. İşçiein içinde buundukaı kötü koşua, uzun çaışma süeei, çok sayıda iş kazası, yetesiz ücet, yoksuuk, hastaıka, iş ve geecek güvencesi buunmamasının vediği huzusuzuka onaı sık sık başkadııya yönetmişti [C. Hüseyin Güvecin, (1)] 19. yüzyıın sonunda Amanya da Bismack, önemi bi sosya poitika aacı oaak sosya güvenik kavamına başvumuştu. Bi yandan emek gücünün yeniden üetimine oanak tanıyan, öte yandan da işçiei sistem ie bütüneştimeyi koayaştıan sosya sigota modei ouştuaak moden anamda ik adımı atmıştı. Bu ükeyi diğe Avupa ükeei izemişti. Özeike iki dünya savaşı aasında ve savaş sonası dönemde sosya güvenik aanındaki çabaa yoğunaşaak günümüze kada gemişti [C. Hüseyin Güvecin, (1)]. Savaş sonası dönemede emekiik sistemei özeikeine göe, katkı beii (Defined Contibution), pay-as-you-go (PAYG) fayda beii (Defined Benefit) emekiik sistemei gibi isime amaya başadı. İkinci Dünya Savaşı yıaında fonu esasa göe şekienmiş oan katkı beii emekik sistemeinin vaıkaı tükendiği için biçok üke fayda beii emekiik sistemeine yönedie. PAYG fayda beii emekiik sistemini mode oaak beieyen ükee zaman 4

17 içinde, nüfusun yaşanması ve hayatta kama bekentisinin atması gibi domogafik pobeme ve sistemin üyeeine sağadığı cömet faydaa ie sistem üyeeinin eken yaşta emekiik eğiiminden kaynakanan daha faza süe ie emekiik yadımaının devam ettiimesi gibi ekonomik pobemee kaşı kaşıya kamıştı. Bu dönemde biçok emekiik uzmanı, PAYG fayda beii emekiik sisteminden ya diekt fonu katkı beii emekiik sistemine ya da he iki sistemi de içinde baındıan kama emekiik sistemine geçişin finansa pobemein çözümü oduğu otak fikinde bieşti. Bütün bunaın sonucu oaak, ükee at ada emekiik sistemeinde efoma yapmaya başadı [Umut Göçmez (2)] Emekiik Sistemei Fayda beii (Defined Benefit) emekiik sistemi Bu emekiik sisteminde sitemin üyeeine bağanacak ayık, kişinin sisteme katkı yapaak geçidiği hizmet süesine bağıdı. Fayda beii (DB) emekiik sisteminde ayık hesabında kuanıan en önemi paameteeden bii, çaışıan he bi yı için beienen ayık bağama oanıdı. Ayık bağama oanı çaışıan he bi yı sabit veya değişken oaak beienebii. Diğe önemi paamete geçmişe yöneik kazançaın emeki ounacak taihe günceenmesinde kuanıan günceeme katsayısıdı. Tipik oaak kişinin hayatı boyunca ede ettiği kazança günceeni fakat bazen kişinin hayatı boyunca ede ettiği kazança deği de sadece bei bi döneme ait kazança günceeni (öneğin son 5 yıdaki kazança, çaışma hayatı boyunca ede edien en iyi kazanç veya son kazanç gibi). Günceeme katsayısı genede kendi içinde bazı bieşeneden ouşu. Bu bieşene enfasyon, fiyatadaki değişim ve hayat standataındaki değişimi simgeeyen GSYİH daki değişim oanaınıdı. Geçmişteki kazançaın günceenmesinde kuanıan günceeme katsayısı fomüize ediiken bahsedien bieşenein bii ya da bikaçı kuanıı. Özete, fayda beii emekiik sistemei ücet paametesinin bi fonksiyonudu [Monica Queisse ve Edwad Whitehoudse (3)]. 5

18 Fayda beii emekiik sistemeinin atında inceenebiecek minö sisteme vadı ve buna ücet paametesinin bi fonksiyonu oan fayda beii sistemein atında inceenmesine ağmen he zaman ücetin bi fonksiyonu omayabii. Buna, teme ayık sistemi, hedef ayık sistemi, asgai ayık sistemi ve sosya yadıma omak üzee döt başık atında topanabii. Bu sistemein ana amacı yaşı nüfusu yoksuuktan koumaktı. Teme ayık sisteminde sigotaıaa sağanan fayda ya düz bi oan (öneğin asgai ücetin üçte bii gibi) ya da beii bi mikta oabii. Bu sistemi uyguayan ükeede sistemden bei bi yaşın üzeindeki bütün vatandaşaın emekiik sistemine dahi oup omadığına bakımaksızın yaaandığı gözenmişti. Bazı ükee bu ayık sistemini kişiein vatandaş oup omadığına bakmaksızın beii bi süe ükeeinde ikamet eden hekese uyguamaktadı. Sistemi uyguayan ükee daha ziyade yüksek geii OECD ükeeidi [Edwad Whitehouse(4)]. Hedef ayık sisteminin, kişiee sağanan fayda miktaı anamında uyguaması ükeden ükeye fakıık göstemektedi. Bazı ükee sadece kişiee ödenen noma ayığın miktaı kiteine (kişinin sosya güvenik sisteminden çaışaak hak kazandığı ayık) göe kişiden kişiye fakı hedef ayık ödeken, kimiei de ödeyeceği hedef ayık miktaını, kişiein biikimeinden kaynakanan ek geieine (kia geii, faiz geii gibi) göe beiemektedi. Bazı ükeede bu iki kitein he ikisini de göz önüne aaak hedef ayık miktaını beie. Ükemizin de içinde buunduğu bazı ükee hedef ayık sistemini daha faı bi biçimde uyguamaktadı. Öneğin ükemizde hiçbi sosya güvencesi omayan ve geii bei bi seviyenin atında oan yaşı ve mau kişiee 2022 sayıı Kanuna göe bi ayık bağanmaktadı. Bağanan bu ayık hedef ayık kavamı içinde ye amaktadı[4]. Asgai ayık sisteminin amacı, kişiee çaışmaaından doayı bağanan ayığın beii bi seviyenin atında kaması duumunda ayığı beienen seviyeye yüksetmekti. Asgai ayık sistemi, teme ayık ve bazı hedef ayık 6

19 sistemeinden fakı oaak, sadece sosya güvenik sisteminde buunan kişiee uyguanı. Fakat ana amaç aynı ve sisteme pim ödemek suetiye emekiik hakkı kazanmış kişiee bağanan ayığı beii bi seviyenin atına düşümeyeek bu kişiei yoksuuktan koumaktı[4]. Tabo 2.1: Kamu emekiik sistemeinin atında minö emekiik sistemei uyguayan bazı OECD ükeei Ükee Hedef Ayık Teme Ayık Asgai Ayık Avustuya X Beçika X X Kanada X X Çek Cum. X X X Danimaka X X Fansa X X Amanya X Japonya X Lüksembug X X X Hoanda X X Meksika X Sovak Cum. X Kaynak: [4] İngitee X X X Tükiye X X Katkı beii (Defined Contibution) emekiik sistemi Katkı beii (DC) emekiik sisteminde he bi sistem üyesinin, sisteme yaptığı katkıaın biiktiidiği ve finansa aaça vasıtasıya değeendiidiği bi 7

20 kişise hesabı vadı. Biiken ve finansa aaçaa değeendiien paaa emekiik zamanı geen kişiye genede ayık nadien de toptan ödeme oaak gei veii. DC emekiik sistemeinde hesapanan ayıka, işçiein ve işveeneinin bieyse hesapaa yaptıkaı katkıaın ve bu katkıaın finansa aaça vasıtasıya değeendiieek ede edien yatıım kaaının topam miktaına bağıdı. Bieyse hesapada pim ve yatıım geieiye biikmiş paa, kişinin emeki oduktan sonaki hayatı boyunca kişiye veya hak sahipeine ödeni. Ayık hesapanıken hayatta kama bekentisi ve uzun dönem faiz oanaını göz önüne aan aktüeya teknike göz önüne aını [4] Sana hesapa emekiik sistemi Sana hesapa emekiik sistemi DC emekiik sistemiye bazı otak özeikee sahip, kazança igii kamu emekiik sistemeinin değişik bi biçimidi. Sana hesapa emekiik sisteminde de aynen DC emekiik sisteminde oduğu gibi kişiein sisteme yapmış oduğu katkıa kişise hesapaa kaydedii ve bu katkıa beienen bi faiz oanıya değeendiii. Kişise hesapa ve kuanıan faiz oanaı tamamen sanadı yani kağıt üstündedi, geçek hayatta mevcut değiedi [3]. Bu sistemde kişiein emekiik zamanı gediğinde, kişiein emekiik zamanındaki hayatta kama bekentisi ve sana faiz oanına dayanan bi fomüasyona kişiee emekiik ayığı bağanı. Sana hesapa emekiik sistemi, ayık bağama pensibinde DC emekiik sistemini ie benzeik göstediği için sana DC emekiik sistemi oaak da adandııı. Fakat sana hesapa emekiik sisteminde sistem üyeeinin sana hesapaında biiken paaa eş zamanı emeki oan hekes için kuanıdığı için sana hesapa emekiik sistemi fayda beii PAYG emekiik sistemiye de benzeik göstei [2]. 8

21 Puan esası emekiik sistemi Puan esası emekiik sisteminde kişie çaışma hayataı boyunca emekiik ayığı hesapamasında kuanıacak puana kazanıa. Kazanıan puanaın miktaı, kişinin çaışma hayatındaki he bi yı için kazançaına veya sisteme yaptığı katkıaa bağıdı. Kişinin emekiik zamanı gediğinde, kişinin hehangi bi yıdaki kazancı veya sisteme yaptığı katkı, igii yı için beienen emekiik puanı maiyetine böüneek kişinin o yıki emekiik puanı buunu. Daha sona, ede edien o yıa ait emekiik puanı igii yıdaki 1 emekiik puanına kaşı geen paasa miktaa çapıaak o yı için kişiye ödenecek emekiik faydasının paasa kaşıığı buunu. He yı için buunan emekiik faydasının paasa kaşııkaı TÜFE veya geişme hızı veya bunaın ikisinden ouşmuş bi günceeme fomüü ie günceeneek kişiye ödenecek emekiik faydası tespit edii [3] Emekiik Sistemeindeki Refom Tüei Emekiik sistemeinin mai açıdan südüüebiiiği tehikeye gidiğinde bu oumsuz duumu otadan kadımak veya zaaını minimuma indimek için efomaa başvuumaktadı. Emekiik sistemeine iişkin iki çeşit efom tüü kaşımıza çıkmaktadı. Bunadan iki, sistemin yapısını tamamen veya kısmen değiştimek suetiye yapıan yapısa efoma diğei ise, sistemin yapısında bi değişikik yapmaksızın sadece paameteei ie oynamak suetiye yapıan paametik efomadı. Bu çaışmamızda, daha ziyade eken yaşta emekiik tecihi ve buna kaşı aınan aktüeya önemei işediğimiz için yapısa efomaa nazaan, emekiik yaşındaki düzenemeei ihtiva eden paametik efomaa daha faza değineceğiz. 9

22 Yapısa efoma Yapısa efomaa getiien en önemi değişikik, çaışanadan vegi veya pim adı atında topanan paaaın emekiee aktaıması mantığıya işeyen emekiik sistemeinin (PAYG) değiştiimesidi. Buada, beii bi ayık hesapama fomüünün buunduğu beienmiş fayda beii emekiik sisteminden katkı beii emekiik sistemine bi yöneiş söz konusudu. Katkı beii emekiik sisteminde, beii bi ayık hesapama fomüünün omaması ve emekiik sonası bağanacak ayığa iişkin başangıçta sigotaıya bi söz veimemiş oması nedeniye emeki ayığının düzeyi ie igii tüm isk sigotaının üzeindedi. Yapısa efomada sistemin üyeeine sağadığı fayda şeki değişmektedi. Fayda beii emekiik sistemeinden katkı beii emekiik sistemeine geçeken eski emekiik sisteminde mevcut ayık aan kişie ie çaışanaın eski emekiik sisteminde geçen çaışma süeeinden kaynakanan yani kazanımış hakaa iişkin geçiş maiyetei gündeme gemişti. Şüphesiz ki, böye bi maiyet devasa boyutadadı. Yapısa efom yapan ükeein başında Şii gemektedi. Daha sona İsveç, Poonya ve İtaya gibi Avupa ükeei Şii yi kendieine önek amışadı. Fakat bu ükeedeki yapısa efoma Şii deki gibi geçiş maiyeteine katanaak fayda beii PAYG emekiik sisteminden fonu katkı beii emekiik sistemine geçmek suetiye deği yukaıda bahsettiğimiz sana hesapa emekiik sistemine geçmek suetiye omuştu. Fayda beii PAYG emekiik sisteminden sana hesapa emekiik sistemine geçişte, bu geçişten kaynakanan maiyetee katanmak söz konusu değidi. Eski sistemden kaynakanan yükümüüke ve açıka devet taafından üstenii [2, Loise Fox ve Edwad Pame (5)]. Fayda beii emekiik sisteminin önemi bi özeiği eğe sistemin geiei fazaık veiyosa bu ka sistemin gaantöü ve yüütücüsü oan devete aitti diğe taaftan, sitem açık veiyosa bu açık da devete aitti. Yatıım iskei ve demogafik iske devet taafından üstenii. Katkı beii emekiik sisteminde ise katkıa ve faydaa bibiiye diekt iişkiidi. Kişie sisteme katkı yapa, sistemde kişiein katkıaını finansa aaça vasıtasıya değeendieek kişiein 10

23 emekiik zamanı gediğinde kişiee yaptıkaı katkıaın miktaı kada ödeme yapa finansa bi eşitik söz konusudu ve fayda beii emekiik sisteminde oduğu gibi bi gaantöe ihtiyaç yoktu. Riske sisteme üye bieye taafından payaşıı. Sana hesapa emekiik sistemi he ne kada teme mantık oaak katkı beii emekiik sistemi ie paaeik göstese de iske ve açıka katkı beii emekiik sisteminde oduğu gibi sistem üyeeine deği gaantö oan devete aitti. Şii de 1981 yıında fayda beii PAYG sistemi efom taihinden sona ik defa sigotaı oacaka için kapatıdı. Fonu katkı beii sistem ik defa sigotaı oacaka için zounu, mevcut sigotaıa için ise opsiyone oaak dizayn edidi. Mevcut sigotaıadan fonu sistemi tecih edenee net üceteinin %12 si kada atış yapıdı. Aske ve poise daha cömet oan PAYG sistemi içinde kadıa. Yeni sistemde işveen katkı oanaı %12 ie %15 oanında azatıdı. İşçie istedikei emekiik hizmeti veen işetmeye kazançaının %10 unu katkı oaak veecekedi. Ayıca yönetim gideei, öüm ayığı ve mauiyet sigota koaına aktaımak üzee %2,1 ie %2,6 oanında eksta pim ödeyecekedi. Bütün bunaa iaveten 0-1,4 Ameikan Doaı aasında değişen miktaada sisteme katkı yapacakadı. Bu katkıa kişiein kendi hesapaında biiktiiecekti. Emekiik hakkı kazanan bi sigotaının emeki ayığı hesabı, bieyse hesapadaki topam fon büyüküğü ve cinsiyete öze hayatta kama bekentisi kiteei göz önünde buunduuaak hesapanacaktı. Emekiik sisteminde bu deni değişikike yapııken Şii Deveti sigotaıaa bazı söze vedi. Buna göe, sisteme en az 20 yı katkı yapan fakat biikmiş fonaı bağanması geeken minimum ayık miktaını kaşıamayan sigotaıaa yeni sistemde devet katkı yapacaktı. Bu katkı ie en düşük emeki ayığı asgai ücetin %80 inin atında oamayacaktı. Ayıca devet, sistem taafından kapsanmayan ve 65 yaşın üstündeki hekese sosya yadım geii sağayacaktı. Bu gei minimum ayığın %40 ı ie %55 i aasında değişecekti [V. Cavaho Pinheio (6)]. Göüdüğü gibi bi yapısa efom yapmanın güçüğü aşikadı. Buada en büyük pay devete düşmektedi. Eğe devet, emekiik sisteminde Şii deki gibi 11

24 yapısa bi efoma değiştimek istiyosa, eski sistemde buunanaın yeni sistemi tecihi açısından özendiici tedbie amaıdı Paametik efoma Paametik efomaa, dağıtım esasına göe (PAYG) işeyen fayda beii emekiik sisteminin teme yapısı değiştiimeksizin pim oanaının teka beienmesi, ayık hesapama fomüün evize edimesi veya emekiiğe hak kazanma koşuaının (yaş, pim ödeme gün sayısı ve sigotaıık süesi gibi) yeniden düzenenmesi gibi yoaa sisteme müdahae edii [5] Emekiik sistemeini yapısa anamda değiştimenin güçükeinden bahsetmiştik. Bu sebepe, sadece beii paametee üzeinde evizyona yapmak suetiye sistemin sounaına müdahae eden paametik efomaın yapısa efomaa göe emekiik sistemeinde souna yaşayan ükeece daha faza tecih edidiğini göüyouz. 12

25 Tabo 2.2: Yıaı Aasında Paametik Refom Yapan Avupa Ükeei DEĞİŞİKLİK YAPILAN PARAMETRELER Emekiik Pim Oanaı Pim Ödeme Bağanan Ayık Yaşı Gün Sayısı Ayıkaın Hesapama Attıma Kitei Fomüü Avustuya Çek Cum. Avustuya Avustuya Avustuya Beçika Danimaka Beçika Amanya Beçika Güney Kıbıs Finandiya Çek Cum. Yunanistan Çek Cum. Çek Cum. Amanya Danimaka Macaistan Finandiya Danimaka Macaistan Finandiya İspanya Fansa Estonya İanda Fansa Sovak Cum. Yunanistan Finandiya İtaya Amanya Macaistan Amanya Letonya İanda İtaya Yunanistan Litvanya İtaya Lüksembug Macaistan Mata Sovak Cum. Potekiz İtaya Hoanda Sovenya Sovak Cum. Letonya Potekiz İspanya Sovenya Litvanya Sovak Cum. İspanya Potekiz İngitee İngitee Sovak Cum. İngitee Kaynak: [Asgha Zaidi, A. Geoge Gech, ve Michae Fuchs (7)] 13

26 Paametik efom yapan bazı Avupa Biiği (AB) ükeei Amanya 1992 yıında emekiik yaşı kadın ve ekeke için eşitenmiş ve 65 e yüksetimişti. Önceki emekiik yaşı oan 62 yaşında emeki omak isteyen sigotaıaa bu hak tanınmış fakat ayıkaı hesapanıken eken emekiikten kaynakanan ceza faktöü uyguamasına geçimişti. Önceei 30 yıık pim ödeme süesine kaşıık ayık bağama oanı %70 iken 1997 yıında bu oan %67 ye çekimişti ve fedea bütçeden emekiik sistemime akan paa miktaında atışa gidimişti yıında emeki ayık atışaında uyguanan kitede değişikike yapımıştı. Bu bağamda emeki ayıkaını atıma kitei oaak, ücet atış oanından daha ziyade enfasyon atış oanı kuanımaya başanmıştı yıında meseki ve öze emekiik sistemei özendiimişti [Vincenzo Gaasso and Paoa Pofeta (8)] Fansa 1993 yıında ayık hesapama fomüasyonu değiştiimişti. Minimum ayığa hak kazanmak için geeki süe 10 yıdan 25 yıa, maksimum ayığa hak kazanmak için geeki süe ise 37,5 yıdan 40 yıa çıkaımıştı. Ayık atış kitei oaak ücetedeki atış oanı yeine fiyatadaki atış oanı kuanımaya başanmıştı de Thomas hükümeti, öze emekiik fonaına yatııan paaaı vegi ve pime esas kazançtan muaf tutmuştu (fakat daha sona Jospin hükümeti bu uyguamayı dudumuştu) de yaşı ieemiş çaışana için kısmi emekik uyguaması başatıaak bu duumdaki çaışanaa istekei hainde günük daha az çaışma saati ie kısmi emekiik imkanı getiimişti te Fion efomu ie daha geç yaşta emeki oma özendiimeye çaışımış, tam ayığa hak kazanmak için geeki yı sayısı attıımıştı. Ayıca ayık hesabında kuanıan efeans ücet hesapaması için geeki yı sayısı da attıımıştı [8]. 14

27 İtaya 1992 de Amato efomu ie meseki öze emekiik sistemi tanıtımış ve bu sisteme pim ödeyen çaışanaa vegi avantajı sağanmıştı. Emekiik yaşı kadınada 50, ekekede 60 dan kadınada 60, ekekede 65 e çıkaımıştı. Ayık hesabında kuanıan efeans peiyot aşamaı oaak attııaak çaışma peiyodunun hepsine yayımıştı. Minimum ayığa hak kazanmak için geeki oan 15 yıık süe 20 yıa çıkaımıştı Dini efomu ie hem kadın hem de ekek çaışana için esnek emekiik yaşı uyguamasına geçimişti (57-65 yaş). Fayda beii emekiik sistemden, sana hesapa emekiik sisteme geçimişti. Öze emekiik fonaına paa yatımayı özendimek için mai fısata sağanmıştı de Podi Anaşması (Podi Ageement) ie eken emekiik yaşı attıımıştı. Kamu ve öze sektö emekiik ejimei bieştiimişti. Kendi nam ve hesabına çaışanaın emekiik için ödedikei pim oanaı attıımıştı. Sosya ve minimum ayık miktaaı attıımıştı. Sosya yadıma, tamamayıcı ayık adı atında veimeye başanmıştı. Düşük ayıkı emekieden vegi aınmamaya başanmıştı yıında katkı beii esasına göe işeyen emekiik fonaına geçen işçie için standat %12,5 ik vegi oanı %11 oaak uyguanmaya başanmıştı. Kıdem tazminataı için ayıan paaa emekiik fonaında değeendiimeye başanmıştı [8] Avustuya Avustuya daki en ciddi paametik efom 2003 yıında geçekeştiimişti. Buna göe, ayık hesapamada göz önüne aınan son 15 yıın kazancı 2028 yıına kada 40 yıa çıkaıacaktı. Mevcut sistemde maksimum ayık bağama oanı 40 yı pim ödemek suetiye ede ediebien %80 ik oandı. 15

28 Pim ödenen he bi yı için ayık bağama oanı %2 di. Refoma biikte maksimum ayık bağama oanı sabit kaaak maksimum %80 oaak beienmişti. Fakat eski sistemde pim ödeyeek geçimek suetiye 40 yıık bi çaışmaya ede edien bu oan efoma biikte pim ödeneek geçiien 45 yıık bi çaışma ie ede ediebiecekti. Böyece pim ödeneek geçiien he yıa kaşı geen %2 ik ayık bağama oanı %1,78 e indiimişti. Avustuya emekiik sisteminde sistem üyeeine eken emekiik imkanı sunumaktadı. Refomdan önce kadınada 56,5 ve ekekede 61,5 oan eken emekiik yaşı efoma biikte 2017 ye kada kademei oaak kadınada 60 ve ekekede ise 65 e yüksetimişti. Eken emeki ounan he bi yı için bağanan ayıkaa %3 oaak uyguanan indigeme faktöü he bi yı için %4,2 ye yüksetimişti. Bağanan ayıkaa uyguanabiecek topam indigeme oanı %15 ie sınıandıımıştı. İşsizik için uyguanan eken emekiik uyguamasından tamamen vazgeçimişti. Kamu göeviei için beienen emekiik pim oanaına 1 puanık atış getiimişti [9] Finandiya Finandiya emekiik sistemindeki paametik efom 2002 yıında yapımasına ağmen, efomdaki biçok değişikik 2005 yıında yüüüğe gimişti. Yaı zamanı işede çaışana için beienmiş oan emekiik yaşı 56 dan 58 e çıkaımıştı yaşaı aasında değişen emekiik opsiyonu sunumuştu. Pim ödeneek geçiien he bi yı için beienen ayık bağama oanaında kökü değişimee gidimişti. Buna göe, yaşaı aası pim ödeneek geçiien he bi yı için %1,5, yaşaı aası pim ödeneek geçiien he bi yı için %1,9 ve yaşaı aası pim ödeneek geçiien he bi yı için %4,5 oaak gideek atan bi seyide beieneek sistem üyeeinin daha faza süe ie sistemde kamaaı özendiimişti. Refeans ücetin %60 ı oaak beienen sistem üyeeine bağanabiecek maksimum ayık uyguamasında tavan kadıımıştı. Refom öncesi ayık hesapama sisteminde son 10 yıın kazançaı dikkate aınıyodu. Refoma biikte çaışma hayatı boyunca ede dien kazança dikkate aınmaya başanmıştı ve sonaki 16

29 yıa için hesapanacak ayıka için hayatta kama bekentisine göe süeki günceenecek oan hayatta kama bekentisi katsayısı kuanıması öngöümüştü. Refom öncesinde, ayık hesabında kuanıan ve geçmiş yıaın kazançaının günümüz seviyesini beiemede kuanıan günceeme katsayısı %20 oanında tüketici fiyat endeksindeki (TÜFE) değişmeden ve %80 oanında da ücetedeki atış oanından ouşuyodu. Refom sonası döneme için günceeme katsayısının %50 TÜFE değişimi ve %50 ücet değişiminden ouşmasına kaa veimişti. Refom öncesi 65 yaşın atındaki emekiein ayıkaının atış kitei %50 TÜFE ve %50 ücet atış oanı, 65 yaşın atındaki emekiein ayıkaının atış kitei ise %80 TÜFE ve %20 ücetedeki atış oanı idi. Refoma biikte geçmişte 65 yaş üstü emekiee uyguanan emeki ayığı atışı kitei 2004 yıından sona emekiiğe hak kazanmış he yaştaki emekie için uyguanmaya başanmıştı (%80 TÜFE ve %20 ücetedeki değişim) yıından itibaen geçei omak üzee pim oanaında %7,5 puanık bi atış öngöümüştü [9] Tükiye de 1999 sonası sosya güvenik efomaı Tükiye de 1999 ve 2008 yıaında sosya güvenik aanında efoma yapımıştı yıındaki efoma, 8/7/2000 taihinden sona ik defa işe başayan kadınada 58 ve ekekede 60 a çıkaımıştı. Emeki oabimek için geeki pim ödeme gün sayısı 5000 günden kademei oaak attııaak 7000 güne çıkaımıştı. Ayık bağama oanının hesapama mantığı değiştiimiş ve geçmişe yöneik kazançaın günceenmesinde TÜFE deki atış oanının 1 sabit sayısıya topamının yine ee GSYİH daki atış oanının 1 sabit katsayısıya topamı ie çapımından ouşan günceeme katsayısı kuanımaya başanımıştı. Ayık hesabında eski ve yeni sistemin bieşiminden ouşan kama bi sistem getiimişti. Bu kama sisteme çaışmamızın üçüncü böümünde ayıntıı bi biçimde değinimişti yıındaki efoma biikte emekiik yaşının 2035 e kada kadınada 58 ekekede 60 da kaacak, 2036 yıından itibaen kademei oaak attııaak 17

30 ekekede 2044 yıından itibaen ve kadınada ise 2048 yıından itibaen uyguanmak üzee 65 e çıkaıacaktı. Refoma biikte sigotaıaın geçmişe yöneik kazançaı günceeme fomüü de değiştiimişti. Buna göe yeni günceeme katsayısı, TÜFE deki atış oanı ie GSYİH daki atış oanının %30 unu topamak suetiye ede edien katsayıdı. Kanunun yüüük taihinden sona ik defa hizmet akdi ie çaışmaya başayanaın emeki oabimesi geeki oan pim ödeme gün sayısı 7000 günden 7200 güne çıkaımıştı. Eski sistemde pim ödeneek geçiien ik on yıda he bi yı için %3,5, sonaki on beş yıda he bi yı için %2 ve bundan sona çaışaak geçiien he yı için %1,5 oan ayık bağama oanaı değiştiieek, yeni sistemde pim ödeneek geçiiecek he 360 gün için %2 oaak uyguanacaktı. Fakat bunun bi istisnası oacaktı. Bu istisna, yeni Kanunun yüüüğe gidiği taihten önce 3600 gün pim ödeme gün sayısını dodumamış oan sigotaıa için ayık bağama oanının, Kanunun yüüüğe gidiği taihten sona geçen ve Kanunun yüüük taihinden önceki pim ödeme gün sayısını 3600 güne tamamayan hizmet süeeinin he 360 günü için % 3 oaak uyguanmasıdı. 18

31 3. TÜRKİYE DE 5510 SAYILI KANUN ÖNCESİ AYLIK BAĞLAMA SİSTEMLERİ Tükiye de 1 Ekim 2008 taihi itibaiye yüüüğe gien yeni sosya güvenik yasasından önce devet memuaı, kendi nam ve hesabına çaışana ve hizmet akdi ie çaışana için üç ayı emekiik ejimi buunmaktaydı. 1 Ekim 2008 de yüüüğe gien 5510 sayıı Sosya Sigotaa ve Gene Sağık Sigotası Kanunu ie biikte bu taihten sona ik defa işe başamış oan sigotaıa için iste devet memuu, iste kendi nam ve hesabına çaışan, iste bi hizmet akdi ie çaışan osun bütün çaışana için tek bi emekiik sistemi uyguaması söz konusudu. 1 Ekim 2008 taihi öncesi çaışması oan ve haa çaışmaya devam eden bi hizmet akdiye çaışana ie kendi nam ve hesabına çaışana emekiik anamında 1 Ekim 2008 taihi öncesi kazanımış hakaını kouyacaka fakat 1 Ekim 2008 taihi sonası çaışmaaı için yeni Kanun hükümeine tabi oacakadı. Yeni Kanuna göe devet memuaı için duum, kendi nam ve hesabına çaışanaa bi hizmet akdi ie çaışanaın duumundan fakıdı. Buna göe, 1 Ekim 2008 taihinden önce devet memuu oaak çaışana, 1 Ekim 2008 den sona yine devet memuu oaak çaışmaya devam ettikei taktide yeni Kanun hükümeinden muaf tutumuşadı ve emekiik hak ve yükümüükei bakımından 5434 sayıı Emeki Sandığı (ES) Kanunu ie iişkiendiimeeine devam edimektedi. Fakat 1 Ekim 2008 taihinden sona devet memuu oaak ik defa işe başayana emekiik hak ve yükümüükei bakımından yeni Kanun hükümei ie iişkiendiimişedi Sayıı Emeki Sandığı Kanununa Göe Ayık Bağama Sistemi Emeki ayıkaının ne şekide hesapanacağı 5434 sayıı ES Kanununun 41 ve Ek 70 inci maddeeinde beienmişti. 41 inci maddeye göe emeki ayıkaının hesapanmasında 657 sayıı Devet Memuaı Kanununun 43 üncü 19

32 maddesinde ye aan göstege tabosu ve Pesone Kanunaındaki ek göstegee esas aınmaktadı. Emeki ayıkaı, tespit edien göstege ve ek göstege akamaın he yı Bütçe Kanununda tespit edien memu maaş katsayısı ie çapıması sonunda buunacak tutaın fiii ve itibai hizmet topamı 25 yı oanaa %75 i, 25 yıdan az oanaa he tam yı için %1 eksiği, faza oanaa da he tam yı için %1 fazası üzeinden bağanmaktadı. Fiii ve itibai hizmet topamındaki ay kesiei tam ay sayıı. Yı kesieinin he ayı için emeki ayığı bağanmasına esas ayık tutaının %1 inin on ikide bii emeki ayığına ayıca ekeni. Bağanacak ayıkaın topamı, emeki ve adi mauük ayıkaında emeki ayığı bağanmasına esas ayıkaının %100 ünü geçememektedi. Ek madde 70 te Sandık iştiakçieine ödenmekte oan, memuiyet taban ayığı ve kıdem ayığı tutaaı ie, zam, tazminat ve ödeneke ie benzei ödemee topamının 657 sayıı Devet Memuaı Kanununa tabi en yüksek Devet memuu ayığı (ek göstege dahi) büt tutaının; - Ek göstegesi 8400 ve daha yüksek oanada %240 ına, - Ek göstegesi 7600 (dahi) 8400 (haiç) aasında oanada % 200 üne, - Ek göstegesi 6400 (dahi) 7600 (haiç) aasında oanada % 180 ine, - Ek göstegesi 4800 (dahi) 6400 (haiç) aasında oanada % 150 sine, - Ek göstegesi 3600 (dahi) 4800 (haiç) aasında oanada % 130 una, - Ek göstegesi 2200 (dahi) 3600 (haiç) aasında oanada % 70 ine, - Diğeeinde % 40 ına, tekabü eden miktaı, emekiik keseneğine ve kuum kaşıığına tabi 20

33 tutumasına dai hüküme vadı. Ayık hesabında kuanıan beş teme unsu aşağıda sıaanmıştı. Göstege Ayığı, Ek Göstege Ayığı, Taban Ayığı, Kıdem Ayığı, Emekiik Tazminatı. İgiiein makam, temsi ve göev tazminatına müstahak omaaı hainde bu tazminata hesap edien ayıkaa ayıca iave edimektedi. Göstege Ayığı 657 sayıı Kanunun 43 üncü maddesinde bütün sınıfa itibaiye he deece ve kademe için tespit edimiş göstege akamaı ie memu maaş katsayısının (KTS) çapımıdı. Göstege x KTS Ek Göstege Ayığı iştiakçiein, hizmet sınıfaı, göev tüei ve ayık adıkaı deeceei dikkate aınaak ayıca beienen göstege akamaı ie KTS nin çapımıdı. Ek Göstege x KTS Taban Ayığı taih ve 375 sayıı Kanun Hükmünde Kaaname ie ihdas edimiş oup, 1000 göstege akamı ie bu akam ait tespit edien katsayının çapımı sonucu buunan tutaı ifade etmektedi x Kendi Katsayısı Kıdem Ayığı kazanımış hak ayığının hesabında değeendiien, he yı 21

34 için (25 yıı geçmemek üzee) 20 göstege akamının KTS ie çapımı sonucunda buunan miktadı. Kıdem süesi x 20 x KTS Tazminat Ayığı en yüksek devet memuu (Başbakanık Müsteşaı) ayığının ek göstege dahi büt tutaının ek göstegeee bağı oaak Ek 70 inci maddede beitien yüzde oanaı tutaıdı. ( ) x KTS x % oanı Önek yı 5 ay 14 gün hizmet müddeti ve 25 yı kıdemi buunan, 2. deecenin 3. kademesi intibak ve 2200 ek göstegesi itibaıya emekiye sevk ediip, taihinde göeviye iişiği kesien bi iştiakçiye, taihinden itibaen; Ayık Göstegesi : 1265 x 0, = 67,68 Ek Göstege : 2200 x 0, = 117,71 Taban Ayığı : 1000 x 0,7084 = 708,4 Kıdem Ayığı : 20 x 25 x 0, = 26,75 Tazminat Ayığı : 9500 x 0, x %70 = 355,81 Topam : 1.276,35 omak üzee bağanacak emeki Ayığı, 1.276,35 x %75,5 = 963,64 TL oaak hesapanı. Buada 1265, kişinin 657 sayıı Kanunun 43 üncü maddesinde bütün sınıfa itibaiye he deece ve kademe için tespit edimiş ayık katsayısı, 2200 ek göstegesi, 0, yıı 1 inci dönem memu maaş katsayısı, 1000 taban ayığı hesabında kuanıan sabit katsayısı ve 0,7084 ise 2009 yıı 1 inci 22

35 dönem taban ayık katsayısıdı. Kişinin 25 yı 5 ay ve 14 günük hizmeti oduğu için ayık bağama oanı, 25 yı için %75, 5 ay 14 gün için (6 ay kabu edii) %1 x (6/12) = %0,5 omak üzee topamda %75,5 oaak hesapanmıştı Sayıı Sosya Sigotaa Kanununa Göe Ayık Bağama Sistemi Ayık bağamada kuanıan yadımcı unsua 4447 sayıı Kanuna 506 sayıı Kanuna ekenen geçici 82. maddeye 2000 yıından önce sigotaı oup, 2000 ve daha sonaki yıada emeki oan ya da öenein ayıkaının hangi yönteme hesapanacağı düzenenmişti. Söz konusu maddeye göe sigotaıya, sigotaının ayık bağama taebinde buunduğu ya da ödüğü taihteki topam pim ödeme gün sayısı üzeinden hem 2000 yıından önceki katsayı esasına dayaı göstege sistemine göe, hem de 4447 sayıı Kanuna getiien yeni sisteme göe ayık bağanacaktı. Yeni sistemde göstege ve üst göstege taboaı yeine TÜFE ve GSYİH nin yıık atış hızı yadımcı unsuaı kuanımaktadı yıından önce sigotaıaa ayıkaı göstege ve üst göstege taboaına göe bağanmaktaydı. Göstegee, deece ve kademee hainde göstege ve üst göstege taboaından ouşu. Göstege ve üst göstege taboaı, Çaışma ve Sosya Güvenik Bakanığı nın tekifi üzeine Bakana Kuuu nca tespit edimişti (506/ek madde 20). Göstege ve üst göstege taboaı kamu ve öze sektöde çaışan sigotaıa için ayı ayı düzenenmişti. TÜFE atış oanı, he yıın Aaık ayına göe Tükiye İstatistik Kuumu taafından açıkanan en son teme yıı kentse yee tüketici fiyataı indeksindeki atış oanını ifade etmektedi. Geişme hızı, GSYİH nın bi önceki yıa göe atış oanını ifade etmektedi. Eğe GSYİH de eksime vasa bu eksime dikkate aınmaz. Bu duum taihi ve sayıı genege ie otaya konmuştu. 23

36 Ayık bağamada kuanıan teme unsua Hizmet akdi ie çaışanaın ayıkaı bağanıken hesapanması geeken en önemi unsuadan bii otaama yıık kazançtı (OYK). OYK nın hesabı dönemee göe fakıık göstemektedi. Buna göe, ayık bağama taebinde buunan sigotaının 2000 yıı öncesi OYK sı buunuken önceike 1990 ie 1999 yıaı aasındaki 10 yıık otaama kazancının otaaması aını. Buunan otaama sigotaının 2000 yıı öncesi OYK sıdı. Şayet buunan otaama, üst göstege tabosunun at sını değeinden sabit sayının yaısı düşümek suetiye buunan miktadan düşük ise, bu sigotaıya üst göstege tabosundan ayık bağanamayacağı için bu kez sigotaının 1995 ie 1999 yıaı aasındaki 5 yıık günük otaama kazancı buunu. Buunan otaama sigotaının 2000 yıı öncesi OYK sıdı. Bu duumda baz aınacak tabo üst göstege tabosu deği göstege tabosudu. Buadaki sabit sayı kavamı üst göstege tabosunun tavan akamı ie taban akamı aasındaki fakın 100 sabit sayısına böümüdü. Önek 3.2. Yı Gün Sayısı Kazanç (TL) Topam Yukaıda ayık bağama taebinde buunan bi sigotaının 2000 yıı öncesi kazanç ve pim ödeme gün sayıaı veimişti. Bu sigotaının eski sisteme göe hesapanacak otaama yıık kazancı OYK = = TL = 439, 19 YTL oaak buunu

37 Ayık bağama taebinde buunan sigotaının 2000 yıından 1 Ekim 2008 yıına kada oan OYK sı buunuken 2000 yıı ve daha sonaki kazança ayık bağama taebinin ait oduğu yıa kada TÜFE ye 1 sabit sayısını ve geişme hızına da 1 sabit sayısını ekemek suetiye buunacak günceeme katsayıaıya ayı ayı çapıaak günceeni. Günceenen kazançaın topamı, yine 2000 yıı ve ayık bağama taep taihinin ait oduğu yıa kada oan hizmet günü sayısına böüneek 2000 yıı sonası otaama günük kazanç buunu. Buunan mikta 360 ie çapıaak sigotaının 2000 yıı sonası OYK sı buunu. Önek 3.3. Yı Gün Sayısı Kazanç (TL) Günceenen Kazanç (YTL) , , , , , (YTL) , ,47 (YTL) ,47 Top ,82 Yukaıda ayık bağama taebinde buunan bi sigotaının 2000 yıı sonası kazançaı, günceenmiş kazançaı ve pim ödeme gün sayıaı veimişti. Bu sigotaının yeni sisteme göe hesapanacak otaama günük kazancı ,82 OGK = = 80, 81 YTL 2280 oaak buunu. Otaama yıık kazanç ise OYK = OGK x 360 = ,87 YTL di. 1 Ekim 2008 yıından sonaki kazançaın günceenmesinde kuanıacak günceeme katsayısının hesabı eski sistemden fakıdı. Buna göe yeni günceeme katsayısı, TÜFE atış oanına geişme hızının %30 unu ekemek 25

38 suetiye buunacak sayıya 1 sabit sayısının ekenmesiye ede ediecek katsayıdı. Günceeme Katsayısı = 1 + (TÜFE atış oanı + %30 x GSYİH atış oanı) Hizmet akdi ie çaışanaın ayıkaı hesapanıken kuanıan diğe bi önemi unsu ayık bağama oanıdı (ABO). ABO nun hesapanması da tıpkı OYK gibi dönemee göe fakıık göstemektedi. Buna göe ayık bağama taebinde buunan bi sigotaının 2000 yıı öncesi ABO su, üst göstege tabosundan ayığa hak kazanmış ise sigotaının deece ve kademesine göe %50 ie %59,9 aasında değişmektedi. Şayet ayık bağama taebinde buunan sigotaı göstege tabosuna göe ayığa hak kazanmış ise bu duumda ABO su %60 oaak beienmektedi. Bu şekide teme aınan oana; sigotaının kadın ise 50, ekek ise 55 yaşından sona doduduğu he tam yaş için ve 5000 günden faza ödediği he 240 günük pim için %1 attııı günden az pim ödediği he 240 gün için ise %1 azatıı. Bu şekide hesapanan ayık bağama oanı %45 in atında ve %85 in üstünde oamamaktadı. Önek 3.4. Önek 3.2 deki ayık bağama taebinde buunan sigotaının eski sisteme göe ayık bağama oanını hesapayaım. Sigotaı, ayık bağama taebi taihi itibaiye 56 yaşında, ekek sigotaı ve topam pim ödeme gün sayısının ise gün oduğunu faz edeim. Üst göstege tabosunda sigotaının eski sisteme göe otaama yıık kazancına (439,19 YTL) tekabü eden deece ve kademe sıasıya 1 ve 9 du. 1. deece ve dokuzuncu kademeye tekabü eden baz ayık bağama oanı %50,1 di. Ekek sigotaının 55 yaşından sonaki he tam yaşı için ABO da %1 atıım yapıı. Ekek sigotaı 56 yaşındadı. Bu duumda baz ABO ya %1 ekeni. Ayıca sigotaı topam pim ödeme gün sayısına sahipti günden faza he 240 gün için %1 atıım daha yapımaıdı. Gün sayısından ABO ya ekenecek oan %23 tü. 26

39 = Bu duumda sigotaının eski sisteme göe hesapanan topam ayık bağama oanı ABO = Baz oan + yaştan atıım + günden atıım = %50,1 + %1 + %23 = %74,1 oaak buunu. Ayık bağama taebinde buunan sigotaıaın 2000 yıından 1 Ekim 2008 yıaı aasındaki ABO su topam pim ödeme gün satısının; İk 3600 günün he 360 günü için %3,5, Sonaki 5400 günün he 360 günü için %2, Daha sonaki he 360 gün için %1,5 oanaının topamından ouşu. Bu şekide tespit ediecek ABO üst sını kadııdığından %100 ü geçebii. Önek 3.5. Önek 3.4 teki topam pim ödeme gün sayısına sahip ayık bağama taebinde buunan ekek sigotaıyı düşüneim. Bu sigotaının yeni sisteme göe hesapanacak ayık bağama oanı 3600 / 360 = x %3,5 = % / 360 = x %2 = %30 ( ) / 360 = 4 4 x %1,5 = %6 ABO = %35 + %30 + %6 = %71 oaak hesapanı. 1 Ekim 2008 taihinden sonaki çaışmaa için hesapanacak ABO, sigotaının mauük, yaşıık ve öüm sigotaaına tabi geçen topam pim 27

40 ödeme gün sayısının he 360 günü için % 2 oaak uyguanı. Bu hesapamada 360 günden eksik süee oantıı oaak dikkate aını. Ancak bu şekide hesapanacak ABO %90'ı geçemeyecekti. Ayık hesapanmasında kuanıan başka bi bieşen tam ayık unsuudu. Tam ayık hesabı yine döneme itibaiye fakıık göstemektedi yıı öncesi çaışmaa için hesapanacak tam ayık (ETA), 2000 yıı öncesi sisteme göe beienmiş OYK ya kaşı geen göstege veya üst göstege tabosu göstege sayısı, katsayı ve 2000 yıı öncesi sisteme göe hesapanmış ABO nun çapımı sonucu buunan miktadı. Buadaki katsayı, 2000 yıı öncesi ve sonası çaışmaaı teme aan ayık bağama sistemi oan kama sistemde sabit değeine kaşı gemektedi. Önek 3.6. Önek 3.2 de ayık bağama taebinde buunan sigotaının 2000 yıı öncesi sisteme göe hesapanan otaama yıık kazancının 439,19 YTL oduğunu ve üst göstege tabosundan bu miktaa tekabü eden deece ve kademenin sıasıya 1 ve 9 oduğunu söyemiştik. 1. deece ve dokuzuncu kademeye tekabü eden göstege sayısı ti. Eski tam ayığın hesabında kuanıan sabit sayı di. Yine aynı sigotaının eski sisteme göe hesapanan ABO su %74,1 idi. Bu duumda Aaık 1999 itibaiye eski tam ayık ETA = Göstege sayısı x Sabit sayı x Eski sisteme göe hesapanan ABO ETA = x x %74,1 = TL = 134,94 YTL oaak buunu yıından 1 Ekim 2008 taihine kada oan çaışmaa için hesapanacak tam ayık (YTA), ayık bağama taebinde buunan sigotaının 28

41 2000 yıından 1 Ekim 2008 taihine kada süe için hesapanmış OYK sı ie yine aynı taihe aası için hesapanmış ABO nun çapımı sonucu buunan miktadı. Önek 3.7. Ayık bağama taebinde buunan sigotaının, 2000 yıı ve sonası için uyguana sisteme göe hesapanan otaama yıık kazancının ,87 YTL ve yine aynı sisteme göe hesapanan ABO sunun %71 oduğunu daha önceki önekede beitmiştik. Bu sigotaının yeni sisteme göe hesapanacak tam ayığı Ocak 2006 itibaiye YTA = (OYK x ABO) / 12 YTA = (29.092,87 x %71) / 12 = 1.721,33 YTL oaak hesapanı. Ayık hesabında kuanıan son unsu kısmi ayıktı. Kısmi ayık hesabı da diğe ayık hesapama unsuaında oduğu gibi döneme itibaiye fakıdı yıı öncesi çaışmaa için kısmi ayık (EKA) hesabında, ayık bağama taebinde buunan sigotaının 2000 yıı öncesi sisteme göe hesapanan tam ayığının (ETA), 2000 öncesi pim ödeme gün sayısının topam pim ödeme gün sayısına böümünden hesapanacak oan ie çapıı. Buunan mikta Aaık 1999 a kaşı geen miktadı. Bu mikta, sigotaının ayık bağama taep taihinin ait yıın Ocak ayına kada TÜFE ve geişme hızıya ayı ayı günceeneek sigotaının eski kısmi ayığı ede edii. Önek yıı öncesi sisteme göe tam ayığı 134,94 YTL (Aaık 1999 daki mikta) hesapanan ayık bağama taebinde buunan sigotaının 2000 yıından önceki pim ödeme gün sayısı 8460 oduğunu faz edeim. Topam pim ödeme 29

42 gün sayısının da oduğunu daha önce beitmiştik. Sigotaının Aaık 1999 itibaiye eski sisteme göe hesapanacak kısmi ayığı EKA = ETA x (2000 öncesi pim ödeme gün sayısı / topam pim ödeme gün sayısı) EKA = 134,94 x (8460 /10740) = 106,29 YTL oaak hesapanı. Ocak 2006 yıı itibaiye hesapanacak eski kısmi ayık Aaık 1999 itibaiye hesapanan eski kısmi ayığın (106,29 YTL) TÜFE ve geişme hızı ie ayı ayı çapıaak hesapanacak tutadı. EKA = 106,29 x 1,059 x 1,39 x 1,072 x 1,685 x 1,297 x 1,078 x1,184 x1,058 x1,0932 x 1,089 x 1,0818 x 1,074 EKA = 684,66 YTL 2000 yıı sonası kısmi ayık hesabında, ayık bağama taebinde buunan sigotaının 2000 yıı sonası sisteme göe hesapanan tam ayığının (YTA), 2000 sonası pim ödeme gün sayısının topam pim ödeme gün sayısına böümünden hesapanacak oan ie çapıı. Buunan mikta sigotaının ayık bağama taebinde buunduğu yıın Ocak ayına kaşı geen miktadı. Önek 3.9. Daha önceki önekede ayık bağama taebinde buunan sigotaının 2000 yıı sonası sisteme göe hesapanan tam ayığının Ocak 2006 itibaiye 1.721,33 YTL, 2000 ve sonası pim ödeme gün sayısının 2280 ve topam pim ödeme gün sayısının ise oduğunu beitmiştik. Bu duumda, Ocak 2006 itibaiye 2000 sonası sisteme göe kısmi ayık 30

43 YKA = YTA x (2000 ve daha sonaki pim ödeme gün sayısı / topam pim ödeme gün sayısı) YKA = 1.721,33 x (2280 / 10740) = 365,42 YTL oaak hesapanı. Yukaıda veien sekiz tane önekte ayık bağamaya esas bigiei buunan, 03/02/1950 doğumu, 01/01/1976 da ik defa sigotaı omuş ve 30/04/2006 taihinde ayık bağama taebinde buunan ve ayık bağama taep taihi itibaiye 56 yaşında oan sigotaının ayık bağama taebinde buunduğu 2006 yıının Ocak ayı itibaiye hesapanan ayığı Ayık = (EKA + YKA) x (2006 yıı Ocak-Temmuz dönemi ayık atış oanı) Ayık = (684, ,42) x 1,06 = 1113,89 YTL oaak hesapanı. Hesapanan bu tutaa 4,69 YTL ik sosya yadım zammı (SYZ) ekendikten sona nihai ayık 1118,58 YTL di. Hesapanan bu ayık 2006 yıının ik 6 ayı için geçei oacaktı. Sigotaının ayık bağama taep taihini izeyen ayın başında bi başka deyişe 01/05/2006 taihi itibaiye aacağı ayık miktaı 1118,58 YTL di Sayıı Esnaf ve Sanatkaa ve Diğe Bağımsız Çaışana Sosya Sigotaa Kuumu Kanununa Göe Ayık Bağama Sistemi 1479 sayıı Kanuna göe bağanan ayıkaın hesabı tıpkı 506 sayıı Kanuna göe bağanan ayıkaın hesabında oduğu gibi döneme itibaiye fakıık göstemektedi sayıı Kanuna göe ayık bağama sisteminin en önemi unsuaından bii gei taboaıdı. Bu taboa 24 adet gei basamağından ouşmaktadı. Esnaf ve sanatka oaak çaışana içinde buundukaı gei basamağı üzeinden pim ödee. 1 inci gei basamağındaki 31