Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi Süreli Yayını / 2010 / Sayı 4 EKOLOJİK BİNALAR VE YERLEŞİMLER ÖZEL SAYISI

Transkript

1 ISSN Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi Süreli Yayını / 2010 / Sayı 4 EKOLOJİK BİNALAR VE YERLEŞİMLER ÖZEL SAYISI

2

3 İÇİNDEKİLER ISSN / Sayı 4 Pergel Yere Düşünce 2 Suyu Bitiriyoruz 3 Tehdit Altında Bir Bitki, Gentiana Lutea 6 Isparta Gülü 9 Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi ve Sağlık Araştırmaları Merkezi yayınıdır. Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği tarafından hazırlanmıştır. Sahibi Zeytinburnu Belediye Başkanı Murat Aydın Editör Murat Çekin Sorumlu Müdür Ahmet Özdemir Koordinatör Fatoş Altuncan Redaktör Efsun Sertoğlu Fotoğraf Abdüsselam Ferşatoğlu İllustrasyon Reza Hemmatirad Yapım Fotografika Ltd. Adres Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi Merkezefendi Yeniçiftlik yolu 1. İstanbul faks bilgi@ztbb.org Dergide yeralan yazılardan yazarları mesuldür. Yayın hakları yayıncıya aittir. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir. Geridönüşüm oranı yüksek kağıda, bitki esaslı mürekkeplerle basılmıştır. Kudretnarı 12 İdrar Yolu Hastalıklarında Bitkilerle Tedavi 14 Yaygın Kullanılan Bitkisel İlaçlar 16 Doğal Kozmetikler - IV 19 Doğal Boyamacılık - II 20 Evde Doğaya Yer Ayırmak - II 24 Aromaterapi - II 27 Yerel Bilgilerin İzinde - III, Bozdağlar Flora Gezisi 28 Geleneksel Evlerimiz: Gerçek Akıllı Binalar 31 Bir Eko-Şehrin Özellikleri 33 Enerji Mimarlığı, Çelik Erengezgin* ile Röportaj 39 Şehirlerde Karbon Salımını Azaltma 46 Yeşil Binalar 48 Çevreye Duyarlı Bir Ev, Zeynep Bilgi Buluş ile Röportaj 50 Pasif Ev den Aktif Ev e 56 İstanbul da Bir Saman Ev, Can İkizler* ile Röportaj 58 Kerkenes Eko-Merkezi 62 Yapı Biyolojisi 66 Dünya Yeniden Bir Bahçe Olabilir 68 Sakinşehir 70

4 PERGEL YERE DÜŞÜNCE Zevkler ve renkler tartışılmaz gibi bir klişeye itibar etmeden en ince zevklere hayat veren insanların, tabiatla uyumlu, çevreye saygılı, mahallelinin rızası ve beğenisini de dışa vuran; sema mavisi, zeytin yeşili, saman sarısı, süt beyazı, yavruağzı, sakız sardunyası pembesi, yakut kırmızısı, reçel köpüğü vişnesi, erguvan moru, kurşunî, tahin renkli evleri, siyah-beyaz fotoğraflarda kaldı. Tekdüzelik, bir salgın halinde heryeri sardıkça, şehirler, semtler, özgün renklerini kaybediyor. Yahya Kemal, şekli, çerçevesi, havası ile birbirinden farklı güzellikler taşıyan bir asır önceki İstanbul semtlerinin ruhun sıkılmasına imkan vermeyen sonu gelmez bir şehir manzarası sunduğunu, yeniden imar edilen şehrin yeknesaklığı ve baskısı altında ruhların usandığını ve sıkıldığını yazar. Ahmet Hâşim, düşüş e taşları şahit tutar:..aciz ellerin çekici altında kanayan hasta mermerlerin eski üstad ellerine hasretle ağladıkları..,..şeytana taş çıkaran hünerli insanların taşa hayat ve hareket vermek bahsinde eski saf ustalara çırak olmaya bile lâyık olmadığı (günümüzde) Süleymaniye nin taşlarını ölçen pergeli, düştüğü yerden kaldırıp kullanacak artık hiç bir insan eli yoktur. *** Taşları ölçen pergel bir düşmeyegörsün.. Ölçülerimiz kayboluyor. Gökte kubbe ve minareler de oransız yükseliyor, yerde kaldırımlar da. (Kaldırım ki şehre özgü, şehirliye yoldaş tır; kaldırım çiğnemiş olmak, şehir âdâbına sahip olmaktır. Yazık ki, kaldırımlarımız engelli insanlarımıza kapalı; sağlamlarımızı da her an engelli hale getirebilecek potansiyel taşıyor. Boş gezene kaldırım mühendisi demekle hata etmişiz. Kaldırım arşınlayan mühendislere gerçekten ihtiyacımız var.) Pergelin sabit ayağından mahrum olunca.. Kıstaslarımız, önceliklerimiz şaşıyor. Şehrimiz, toprağı, yeşili yokederek büyüyor. (İyi ki mezarlıklarımız var.. Çarpık yapılaşsa da, ruhsuz mermerleri yer israfına ve ziyaret zorluğuna yolaçsa da.. Şehrin akciğeri olan ağaçlar ancak mezarlıklarımızda hayat bulabiliyor ve boğulan havamızı temizliyorsa, ölmüşlerimizin nefesine muhtacız demektir. Keşke çiçekler de cenaze çelenklerinde hayata veda edeceğine mezarlıklarımızı süslese.) Pergelin açılan ayağı da olmayınca.. Sınırlarımızı bilemiyoruz. Şehir hayatı tüketimi, israfı, çöpü çoğalttıkça çoğaltıyor. (Çöp diye gözden çıkardıklarımızın nasıl değerlendirilebildiğini görmek bile ibret verici olabilir. Bazı insanlarımız o çöplerin geri kazanımıyla hayatlarını sürdürüyor. Çöplerimiz en çok seçim zamanları değer kazanıyor; çöp ayıklayanlarımız artıyor. Niyet, oy pusulası bulmak; çöpü değil, kaybedilmiş seçimi yeniden kazanmak olsa da.) Pergeli düştüğü yerden kaldırmadıkça.. Değerlerimiz heba oluyor. Tabii ve kültürel zenginliğimiz eriyor. (Tarihin tanığı anıt eserleri onarırken bile çoğu defa, zamanın sindirdiği havayı ve ruhu korumuyor, hafızalarını ve sırlarını imha ediyoruz. Kaybolmakta olan değerlerimizi, seri antika imal eden turizm esnafına ilham verecek bir moda unsuru haline getirmeden korumak önemli.) *** Yaşlı balıkçı, artık beton rıhtım olan sahilde oturmuş, yuvalanmalarına dahi fırsat bırakmayan tamahkâr bir avcılık ve pislik yüzünden sulardan çekilen balıklara hayıflanıyormuş. Yanındaki genç sormuş: Öndeki balıkların ağa takıldığını gören arkadakiler neden geri dönüp kurtulmazlar? Balıkçı cevap vermiş: Dönemezler, çünkü balıkların aklı vardır ama fikri yoktur. Bizim? Murat Çekin 2 / Sağlık Çevre Kültürü / 2010 / Sayı 4

5 SUYU BİTİRİYORUZ Ortalama bir batılı her gün, doğrudan ve suya ihtiyacı olan besinler aracılığıyla kendi ağırlığının yüz katı kadar su tüketiyor. Dünyada her insan et ağırlıklı batılı beslenme şeklini benimsemiş olsaydı %75 daha fazla suya ihtiyaç duyulurdu. Fatoş Altuncan Çevre Mühendisi Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) 1999 da, 50 kadar ülkeden 200 kadar bilim insanının, yeni yüzyılın en endişe veren iki probleminden birini küresel ısınma, diğerini susuzluk olarak belirlediğini ilan etti. %71 i suyla kaplı mavi bir su gezegeninin susuz kalabileceğine inanmak güç gelse de, dünyada su hızla tükeniyor. Su krizi, enerji krizinden ve küresel ekonomik krizden daha büyük tehdittir, çünkü bütün krizlerin merkezindedir. Petrolün yerini başka enerji kaynakları alabilir, ama suyun yerini hiçbir şey alamaz, biterse yeryüzünde hayat da biter. Bir Dünya Ekonomik Forumu raporu, susuzluğun yakında küresel ekonomik ve jeopolitik bir sorun olarak asıl gündemi teşkil edeceğini dile getirmektedir. Dünyada su sıkıntısı olduğu bilinse de, büyük çoğunluk, su kıtlığı çekilen bir gelecekte besin kıtlığı da çekileceğinin farkında değildir. Mevcut hayat tarzımızı sürdürürsek 2025 e geldiğimizde dünya nüfusunun üçte ikisi su kıtlığı çekecektir ki bu, 1.8 milyar insanın susuzluktan kırılması anlamına gelmektedir ye gelinip nüfus üç milyar daha arttığında, sadece insanların beslenebilmesi için mevcut su kaynaklarının %80 artması gerekiyor. Bu suyun nereden bulunacağını ise kimse bilmiyor. Su kaynakları ve su tüketimi Yeryüzündeki suyun %95 i içemediğimiz ve çok yüksek maliyeti nedeniyle arıtamadığımız deniz suyudur; geri kalan %5 i tatlı sudur ve bunun da %4 ü kutuplarda saklıdır. Dolayısıyla yüzey ve yeraltı sularının ancak %1 inden faydalanılabilir. Ne var ki, bu %1 lik kısım düzensiz dağıldığından su talebindeki artış ülkeden ülkeye farklılık gösterir. Ekvator kuşağı, Avrupa, Amerika nın belirli bölgeleri su kaynağı yönünden çok zengin iken Ortadoğu, Orta Asya, Avusturalya gibi geniş bölgeler oldukça fakirdir. Tıpkı yeryüzü gibi, insan vücudunun da yaklaşık %70 i sudur. Bir insan, solunum, terleme ve boşaltım yoluyla vücudundan kaybolan suyu telafi edebilmek için günde 2-5 litre içme suyuna ihtiyaç duyar. İnsanların mutfak, banyo, tuvalet ve diğer temizlik ihtiyaçları için tükettikleri evsel su miktarı günde kişi başına ortalama 180 litredir. Bu miktar ül- kelere göre farklılık göstermekte, gelişmiş ülkelerde litreye çıkarken, gelişmekte olan ülkelerde litreye düşmektedir. Bununla beraber, dünyadaki evsel su tüketim oranı %10 dan az, endüstriyel su tüketim oranı %20 dir. Su sıkıntısının asıl sebebi tarımdaki su tüketimidir. Dünyada nehirlerden ve yeraltı kaynaklarından çekilen suyun %70 inden fazlası, dünyada tüketilen besinlerin üçte birini yetiştiren 2.7 milyon dönüm araziyi sulamaktadır. Mısır, Meksika, Pakistan ve Orta Asya gibi kurak bölgelerde çekilen suyun %90 ından fazlası tarla sulanması için kullanılmakta, nehirler giderek kurumakta, yeraltı su seviyeleri, tekrar yerine konamayacak hızda düşmektedir. Artan nüfusu besleyebilmek için yapılan sulu tarımın su sistemi üzerinde oluşturduğu baskı, kişi başına su tüketiminin artmasıyla iyice şiddetlenmektedir. Dünya nüfusu yirminci yüzyılda üçe katlanmış ama su tüketimi yedi katına çıkmıştır. Günümüzde dünyada bir kuşak öncesine göre iki kat fazla yiyecek yetiştirilse de nehirlerden ve yeraltı kaynaklarından üç kat fazla su çekilmektedir. Yiyecek ve giyeceklerimizin tükettiği su Yiyecek ve giyeceklerimizin üretimi için tüketilen su hesap edildiğinde ortaya inanılması güç rakamlar çıkıyor. Et, süt, peynir gibi hayvansal ürünler elde etmek için sürülerin tahıllarla beslenmesi ve giysilerimizin hammaddelerini üretmek için yetiştirilen bitki ve hayvanlar su tüketimi anlamına geliyor. Ortalama bir insanın günlük besin ihtiyacını karşılamak için 3000 litre su harcanması gerekiyor. Bu miktar bir insanın günlük içme suyu ihtiyacının yaklaşık 1000 katına denk geliyor. Ortalama bir batılı her gün, doğrudan ve suya ihtiyacı olan besinler aracılığıyla kendi ağırlığının yüz katı su tüketiyor. Besinlerin böylesine su yoğun ürünler olması, dünyadaki suyun %70 inin sulama için kullanılmasını anlaşılır kılıyor. Dünyada her insan et ağırlıklı batılı beslenme şeklini benimsemiş olsaydı %75 daha fazla suya ihtiyaç duyulurdu. Elektirikli aletlerde enerji tüketimi bilgisi verildiği gibi, yiyecek ve giyecek etiketlerinde de üretim için ne kadar su kullanıldığı bilgisine yer verilse, kahveye çaya şeker koyarken yalnız kalori, giysilerimizi yıkarken yalnız yıpratma kaygısı taşımayız. Sağlık Çevre Kültürü / 2010 / Sayı 4 / 3

6 Yiyecek, giyecek ve kağıt için harcanan su Cinsi Miktarı Harcadığı su (litre) Buğday, arpa 1 kg 1300 Buğday ekmeği 1 dilim 40 Pirinç 1 kg 3400 Pilav 1 porsiyon 100 Darı 1 kg 5000 Mısır, Patates 1 kg 900 Soya 1 kg 1800 Şeker 1 kg (şeker kamışından) 1500 Portakal 1 adet (100 gr) 50 Portakla suyu 1 bardak (200 ml) 170 Elma 1 adet (100 gr) 70 Elma suyu 1 bardak (200 ml) 190 Domates 1 kg 180 Süt 1 litre 1000 Peynir 1 kg 5000 Biftek 1 kg Hamburger 150 gr biftek 2325 Koyun eti 1 kg 6100 Keçi eti 1 kg 4000 Domuz eti 1 kg 4800 Tavuk eti 1 kg 3900 Yumurta 1 adet (60 gr) 200 Hindistan cevizi 1 kg 2500 Dondurma 1 külah 1500 Kahve 1 kg Kahve 1 fincan (125 ml) 7 gr kahve 140 Çay 1 kg 9200 Çay 1 fincan (250 ml) 3 gr çay 28 Bira 1 bardak (250 ml) 75 Şarap 1 kadeh (125 ml) 120 Tişört 250 gr pamuk 2700 Kot pantolon 1 kg pamuk Ayakkabı 1 kg deri Kağıt 1 adet A4 80 gr/m 2 10 Sanal su Dünya nüfusunun yarısı su kıtlığı çeken ülkelerde yaşıyorsa, nasıl oluyor da tarlalar sulanmaya ve musluklar akmaya devam ediyor? Kıtlık çeken ülkeler şehirlerde büyüyen talebi karşılayabilmek için sulama suyunu kullanıyor ve sonra da tarım ürünü kaybını telafi etmek için tahıl ithal ediyor. Gerçekte ülkeler tahılı kendi su hesaplarını dengelemek amacıyla para gibi kullanıyor. Vadeli tahıl ticareti, bir anlamda vadeli su ticareti demek oluyor. Londra daki Asya ve Afrika Araştırmaları Fakültesinden Tony Allan, ülkeler arasında ticareti yapılan ürünlerin yetiştirilmesi ve üretimi sırasında kullanılan suyu sanal su olarak tanımlıyor. Bu tanıma göre, bir limana boşaltılan bir ton buğday, beraberinde, yetiştirilmesi amacıyla harcanan bin ton suyu da sanal olarak taşıyor. Küresel sanal su ticaretinin yılda 986 m 3 ya da yirmi Nil nehri büyüklüğünde olduğu hesaplanıyor. Bu miktarın onda biri endüstriyel ürünlerde bulunurken üçte ikisi tarım ürünlerinde, dörtte biri hayvansal ürünlerde bulunuyor. Yani ekinler için harcanan suyun yaklaşık onda biri sanal su ticaretine giriyor. Tony Allan bu ticaretle büyük miktarda suyun çok uzak mesafelere taşındığını söylüyor. En fazla sanal su ihraç eden ülkeler sırasıyla ABD (tahıl, et), Kanada (tahıl), Avustralya (pamuk, şeker), Arjantin (kırmızı et) ve Tayland (pirinç). En büyük sanal su ithalatçıları Japonya ve Avrupa Birliği ülkeleridir. Bu ülkelerde su kıtlığı olmadığından, yaptıkları ithalatın ne kadar etik olduğu tartışılmaktadır. Ama İran, Mısır, Cezayir gibi birçok ülke gıda ithalatı yapmazsa, başka bir deyişle sanal su olmazsa aç kalabilir; su sıkıntısı çeken Ürdün suyun % ını besin olarak ithal ediyor. Uluslararası Su Yönetimi Enstitüsü (IWMI), küresel olarak sanal su ticareti olmadan sulama talebinin %11 daha fazla olacağını, ithalatın 2025 yılına kadar ihtiyaç duyulacak sulama miktarını %19-38 daha azaltacağını tahmin etmektedir. Hesaplara göre, dünya tarihinde suyun ilk bittiği bölge denilen Ortadoğu ya her yıl sanal su ithalatıyla Nil nehrinde akan sudan daha fazlası geliyor. Ancak giderek daha fazla ülkede su sıkıntısı çekildikçe ticaret zorlaşacak ve su savaşları tehlikesi büyüyecektir. Birçok ülke su sıkıntısını sanal su ithal ederek gidermeye çalışırken, bazıları da ihraç ederek sorunun boyutlarını büyütüyor. İsrail ve İspanya nın kurak güney bölgesi suyu domates, Etiyopya kahve olarak ihraç etmektedir. Meksika sanal su ihraç ederek ana su kaynaklarından Chapala gölünün kurumasına yolaçmaktadır. Birçok yoksul ülke acil gelir sağlama ihtiyacı yüzünden sanal su ticareti yoluyla muazzam miktarda suyu ihraç ediyor. Hindistan ve Tayland eşikte bekleyen su krizine rağmen önemli su ihracatçılarıdır. İşte bu yüzden, Nil, Colorado ve Indus gibi büyük akarsuların suları çekiliyor. Dünyanın birçok yeri kendini besleyecek sudan yoksun kalıyor. Buna karşılık, sadece suyun değil, fazla suya ihtiyaç duyan hububat, şeker ve pamuğun küresel ticareti de artıyor. Pakistan pamuklusu aldığınızda, Tayland pirinci yediğinizde ya da Orta Amerika kahvesi içtiğinizde, İndus veya Mekong nehrinden ya da Kostarika yağmurlarından pay alıyor, nehirlerin kurumasında rol oynuyor, bu bölgelerin hidrolojisini etkiliyorsunuz. Günümüzde bir milyar insan yeniden doldurulamayan yeraltı sularıyla yetiştirilen gıdalarla besleniyor. Sanal su ithalatı ile belki bir süre idare edebiliriz. Ama bunun bedelini biz ödemesek de çocuklarımız ödeyecek. Suyu yönetme konusunda bugüne kadarki başarısızlığımızı sürdürürsek, su kıtlığının yakında besin kıtlığına dönüştüğünü göreceğiz. 4 / Sağlık Çevre Kültürü / 2010 / Sayı 4

7 Su ayakizi Sanal su kavramı ile yakından ilişkili olan su ayakizi kavramı, yeni su yönetimi için temel alınabilir. Bir bireyin, toplumun veya iş kolunun su ayakizi, o bireyin, toplumun veya iş kolunun tükettiği mal ve hizmetlerin üretimi için kullanılan temiz su kaynaklarının toplam miktarıdır. Su ayakizi, tüketici ve üreticilerin doğrudan ve dolaylı su sarfiyatını birlikte değerlendiren bir tüketim göstergesidir. Birçok ülke, su ayakizini, su yoğunluğu fazla olan malları ve ürünleri ithal ederek büyük ölçüde dışsallaştırmıştır. Bu da, su yönetimi ve koruma mekanizmaları yetersiz olan ihraç ülkelerindeki su kaynakları üzerinde bir baskı oluşturmaktadır. Su kaynaklarının daha iyi yönetilmesinde sadece hükümetler değil tüketiciler, iş kolları ve sivil toplum da rol oynayabilir. Bir bireyin su ayakizi, tükettiği, hizmet, mal ve ürünlerin miktarı ile sanal su içeriklerinin çarpılmasıyla bulunur. Ülkenin su ayakizi iki şekilde değerlendirilebilir. Aşağıdan yukarı doğru olan yaklaşımda tüketilen bütün hizmet ve malların miktarları, bu mal ve hizmetlerin sanal su içeriklerinin çarpımıyla bulunur. Yukarıdan aşağıya doğru olan yaklaşımda ise, tüketilen bütün yerel su kaynakları miktarı ile sanal su ithalatının toplamından, sanal su ihracatının çıkarılmasıyla bulunur. Ülkenin toplam su ayakizi, kullanılan yerel su kaynakları miktarı ile ülke dışından gelen sanal su içeriğinden oluşur. Bir mal veya hizmetin su ayakizi, o mal veya hizmeti üretmek için bütün aşamalarda kullanılan toplam temiz su miktarıdır ve sanal su içeriği ile aynıdır. Bir iş kolunun su ayakizi, işin yürütülmesi ve oluşturulması için kullanılan toplam temiz su miktarıdır. Su ayakizi kavramı üç ana bileşenden oluşmaktadır: mavi, yeşil ve gri. Mavi su ayakizi, bir ürünün üretiminde kullanılan küresel yüzey ve yeraltı su kaynaklarından buharlaşan miktardır. Yeşil su ayakizi, kullanılan küresel yeşil su kaynaklarından (toprakta tutulan yağmursuyu) buharlaşan miktardır. Gri su ayakizi, kirletilen su miktarıdır. Bazı ülkelerin su ayakizi verileri: Çin in su ayakizi yılda kişi başına yaklaşık 700 m 3 tür. Çin in su ayakizinin yaklaşık %7 si ülke dışından sağlanmaktadır. Japonya nın su ayakizi yılda kişi başına yaklaşık 1150 m 3 tür. Japonya nın su ayakizinin yaklaşık %65 i ülke dışından sağlanmaktadır. ABD nin su ayakizi yılda kişi başına yaklaşık 2500 m 3 tür. Türkiye nin su ayakizi, yani tüketilen mal ve hizmetlerin üretiminde kullanılan temiz su miktarı yılda kişi başına yaklaşık 1615 m 3 tür. Bu miktarın %15 i ülke dışından sağlanmaktadır. Türkiye nin su ayakizi, dünya ortalaması olan 1240 m 3 ün üzerindedir. Anadolu nun suyu tükeniyor Kişi başına yılda 5000 m³ den fazla su potansiyeli olan bir ülke su zengini kabul edilir. Kişi başına yılda m 3 suya sahip olan Kanada su zenginliğinde dünyada 1.sırada yer alırken, ABD, Kuzey Avrupa ülkeleri ve İzlanda m 3 ün üzerinde su potansiyeli ile su zengini ülkeler arasındadır. Çoğunlukla zannedildiğinin tersine, Türkiye su zengini bir ülke değildir; aksine, yılda kişi başına düşen 1615 m 3 kullanılabilir su miktarıyla su azlığı çeken ülkeler arasındadır yılına kadar nüfusun 100 milyona çıkacağı ve yılda kişi başına düşen suyun 1125 m 3 olacağı öngörülmektedir. BM Çevre Programı nın (UNEP) tahminlerine göre Türkiye, önlem alınmazsa Avrupa da çölleşmenin ilk başlayacağı ülkeler arasındadır. Ortadoğu, Orta Asya, Hindistan, Çin, ABD, Meksika, Afrika ve İspanya nın birçok bölgesinde olduğu gibi Türkiye de de ekosistemlerden çekilen tatlı su miktarı ve çekme hızı doğanın kendini yenileme kapasitesinin üzerindedir. Türkiye de suyun %72 si tarımda, %18 i evlerde, %10 u endüstride kullanılmaktadır. Ana sorunlar, plansız, verimsiz, aşırı su kullanılması, su kirlenmesi ve su kaçağıdır tarihli Belediye İçme ve Kullanma Suyu Göstergeleri ne göre, nüfusun %40 ının yaşadığı 16 büyük şehirde, şebeke tarafından sağlanan ve son kullanıcıya ulaşan su miktarının farkı alınarak hesaplanan içme ve kullanma suyu kaybı yaklaşık %50 dir. Öte yandan, özellikle tarımsal sulamanın ve endüstrinin yoğun olduğu İç Anadolu, Marmara, Ege ve Trakya bölgelerinde yaygınlaşan kontrolsuz yeraltı suyu kullanımı, giderek daha fazla gölü kuruma tehlikesiyle karşı karşıya bırakmıştır. Mevcut su kaynaklarının hiç tahrip edilmeden aktarılması durumunda bile, büyüme hızı, su tüketim alışkanlıkları gibi faktörler doğa üzerinde baskı yaratacaktır. Gelecek nesillere sağlıklı ve yeterli su bırakabilmek için kaynakların korunup akılcı kullanılması gerekir. Kaynaklar Brown LR. Dünyayı Nasıl Tükettik? (Outgrowing the Earth) 2.baskı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Pierce F. Nehirler Kuruyunca (When the Rivers Run Dry) 1.baskı. İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi, Barlow M. Mavi Sözleşme: Küresel Su Krizi ve Su Hakkı Mücadelesi (Blue Covenant: The Global Water Crisis and the Coming Battle for the Right to Water) 1.baskı İstanbul: Çevre Mühendisleri Odası, Scoullos M, Alampei A, Boulouxi A, Malatodi V, Vazeou S. Akdeniz de Su Eğitim Paketi. MIO- ECSDE ve GWP-Med, Atina Başol S, Çelikel L, Hotinli G, Tala M. İstanbul: Yeşil Adımlar Çevre Eğitim Derneği, documents/gov/gov09/envir/ Water_Initiative_Future_Water_ Needs.pdf Chapagain AK, Hoekstra AY. Water Footprints Of Nations. unesco-ihe.org Sağlık Çevre Kültürü / 2010 / Sayı 4 / 5

8 TEHDİT ALTINDA BİR BİTKİ Gentiana lutea Prof.Dr. Neşet Arslan Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü Sermin Özer İç Anadolu Ormancılık Araştırma Ensitüsü Doğal olarak bulunduğu ülkelerde habitatlarının iyi korunmaması, çayır ve meraların aşırı kullanımı, köklerin ticari amaçla kazılarak sökülmesi sebebiyle Gentiana lutea tehlike altındadır. Gentiana lutea L. Gentianaceae familyasına ait bir türdür. Dünyada 87 cins ve yaklaşık 1700 tür, ülkemizde ise 7 cins ve 26 türle temsil edilen bu familyanın bireyleri Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika da yayılış gösterir. Familyanın en büyük üyesi Gentiana cinsinin ise dünyada yaklaşık 360, ülkemizde ise -biri endemik- 12 türü vardır. Gentiana lutea cins içerisinde önemli bir türdür. İngilizce de gentian, great yellow gentian ; Türkçe de centiyan, sivri kökü, defne yezit, acı ot, güşadotu isimleriyle bilinir. Gentiana lutea tipik Orta-Güney Avrupa fitocoğrafik elementi sayılır. Preneler de, Orta ve Güney Avrupa ile Balkanların dağlık bölgelerinde, Anadolu nun kuzey ve batısında yayılış gösterir m yükseklikteki supalpin çayırlıklar, taşlık ve kayalık alanlar, orman üst sınırlarının bittiği yerlerde yetişir. Çok yıllık bir bitki olan Gentiana lutea yıl kadar yaşar. İlk gelişmesi çok yavaş olduğundan çiçek açabilmesi için 10 yıl kadar geçmesi gerekir. Yetiştiği ortama bağlı olarak kökleri bir metreye kadar iner. Gelişmiş kök oldukça kalındır. 5-7 damarlı ve kısa saplı yapraklar ilk yıllarda rozet halinde ve oval eliptik şekillidir. Yaprakların uzunluğu 30, genişliği 15 cm i bulabilir. Bitki bu dönemde Veratrum album ve Plantago sp. türleriyle karıştırılabilir. Gövdede yapraklar karşılıklı olup üst 4-5 boğumda çiçekler bulunur. Bir boğumda çiçek biraradadır. Çiçekli bitkilerin boyu yetiştiği ortama göre cm dir. Kimyasal yapısı Gentiana lutea nın köklerinde bulunan etkili bileşenler acı maddeler olup sekoiridoit yapıdaki glikozitlerdir. %3 civarında gentiopikrin, swerosid, swertiamarin; % oranında amarogentin bulunur. Bu madde bilinen en acı doğal madde olup acılık değeri bindir. (Bazı kaynaklara göre daha yüksektir.) Ayrıca tanenler, musilaj, renk maddeleri, karbonhidratlar (%30-55 başlıca mono, di, tri ve polisakkaritler, acı şekerler (gentianoz, gentiobiyoz %5-8 )) ve pektin ihtiva eder. Nişasta bulunmaz; çok az miktarda da uçucu yağ vardır. Kullanımı Bitkinin kullanılan kısmı kökleridir (Radix Gentianae). Radix Gentianae, silin- 6 / Sağlık Çevre Kültürü / 2010 / Sayı 4

9 Tükenmiş (EX) Doğada Tükenmiş (EW) (Tehdit altında) Kritik (CR) Tehlikede (EN) Duyarlı (VU) (Değerlendirildi) Tehdide Açık (NT) Düşük Riskli (LC) Yetersiz Verili (DD) Değerlendirilmemiş (NE) Şekil 1: IUCN e göre tehlike sınıfları (EX: EXtinct, EW: Extinct in the Wild, CR: CRitically endangered, EN: ENdangered, VU: VUlnerable, NT: Near Threatened, LC: Least Concern, DD: Data Deficient, NE: Not Evaluated) dirik yapıda dallanmış veya tek halde, 1-4 cm kalınlığında (bazan 8 cm i bulabilir), dışı kahverengi, içi sarı veya sarımsı kırmızı renklidir. Modern tıpta ve halk hekimliğinde sindirim sistemi rahatsızlıklarında iştah açıcı, mide ifrazatını arttırıcı özelliklerinden faydalanılır. 300 den fazla preparatta yeraldığı bildirilmiştir. Halk hekimliğinde kuvvet verici olarak, gut ve sıtma hastalıklarında ve parazitlere karşı da kullanılır. Veteriner hekimlikte iştah arttırıcı olarak yemlere ilave edilir. Ayrıca likör imalatında kullanılmakta ve dekoratif özelliğinden dolayı süs bitkisi olarak değerlendirilmektedir. Dünyada centiyan kökünün yıllık tüketimi 1500 ton civarındadır ve bu yaklaşık 6000 ton yaş köke tekabül etmektedir. Başta Fransa olmak üzere bazı ülkelerde kültürü yapılıyorsa da ekili alan toplam 150 hektarı geçmediğinden ihtiyaç büyük ölçüde doğadan karşılanmaktadır. Fransa da her yıl ortalama 2500 ton kadar yaş kök doğadan sökülmektedir. Doğal olarak bulunduğu ülkelerde habitatlarının iyi korunmaması, -sığırlar tarafından yenmediği bildiriliyorsa da- çayır ve meraların aşırı kullanımı, köklerin ticari amaçla kazılarak sökülmesi sebebiyle bitkinin nesli tehlike altındadır. Doğal alanlardaki durumu Uluslararası Doğa Koruma Birliği (IUCN 1 ) kritik bitkilerin tehlike durumlarını sınıflandırmış ve bunların ölçütlerini belirlemiştir (Şekil 1). Etkin koruma tedbirleri alınmazsa daha yüksek (acil) tehdit sınıfındaki taksonların tükenme ihtimali daha yüksektir. Gentiana lutea nın doğal olarak bulunduğu bazı ülkelerdeki durumu: Portekiz: Tükenmiş (EX) Arnavutluk, Bulgaristan, İtalya, Sardunya adası: Kritik (CR) Almanya: Tehlikede (EN) Bosna-Hersek, Slovenya, Romanya: Duyarlı (VU) Çek Cumhuriyeti, Polonya, Ukrayna: Tehdite açık (NT) Gentiana lutea nın ülkemizde kayıt altında olduğu beş bölgedeki durumu: Kütahya - Radar: Duyarlı (VU) Kütahya - Domaniç - Acısu: Tehlikede (EN) Bursa - Uludağ: Kritik (CR) İzmir - Bozdağ: Kritik (CR) Sinop - Ayancık - Zindan dağı: Tükenmiş (EX) Bitkinin Anadolu daki varlığı genel olarak Tehlikede (EN) diye kayıtlıysa da, mevcut durum dikkate alınarak Kritik (CR) sınıfına sokulmalıdır li yılların ortalarına kadar serbestçe ihraç edilen Gentiana lutea ilk 1 The International Union for Conservation of Nature defa 1985 te Kütahya Radar da koruma altına alınmıştır da ise Doğal Çiçek Soğanlarının Sökümü, Üretimi ve İhracatına Ait Yönetmelik kapsamına dahil edilerek ihracatı yasaklanmıştır da kayıt altında bulunduğu bölgelere -çiçeklenme ve tohum toplama dönemlerinde olmak üzere- iki inceleme gezisi yapılmış, sonraki yıllarda ilk üç yerde deneme ekimi başlatıldığından her yıl gidilmiştir. İnceleme gezilerinde alanların durumuyla ilgili şunlar tespit edilmiştir: Kütahya Radar da şimdilik önemli bir tehlike görülmemektedir. Ancak, korunan alanın hemen bitişiğindeki askeri yerleşimin (burada da bir miktar bitki mevcuttur) bitkilerin bulunduğu sahaya kayması halinde tehlike doğabilir. Zira bitki, korunan alanın büyük bölümünde bulunmamakta, askeri yerleşime yakın kısımda yoğunlaşmaktadır. Kütahya - Domaniç Acısu mevkiinde piknik ve kamp yapıldığından bitkiler ziyaretçiler tarafından sökülmekte veya kamp faaliyetleri nedeniyle zarar görmektedir. Bütün sahalar otlatmaya açıktır ve bitkiler koyunlar tarafından yenmektedir. Bursa - Uludağ daki populasyon büyük tehdit altındadır. Alt kısımdakiler otellerin yapıldığı yerdedir. Zirvenin iki yanında bulunan tepeler- Sağlık Çevre Kültürü / 2010 / Sayı 4 / 7

10 den birinde telesiyej tesisleri, diğerinde helikopter pisti vardır. İkinci bir telesiyej tesisi veya başka bir düzenleme yapılırsa bitki tamamen yokolacaktır. Ayrıca her iki yerde de koyunlar otlatılmaktadır. 300 hektarı oteller bölgesinde olmak üzere toplam 1600 hektarlık alanı Milli Park alanı dışına çıkarma kararı tehlikeyi daha da arttırmaktadır. Bitkinin bulunduğu alanlar acilen otlatmaya kapatılmalıdır. Tepenin turizm amaçlı kullanıma açılması mevcut populasyonun yokolması demektir. Aynı tepede endemik ve çok yıllık yabani haşhaş türlerinden Papaver sp. de yaşamaktadır; muhtemelen başka endemikler de vardır. İzmir Bozdağ da hiçbir koruma tedbiri yoktur. Hayvan otlatılmaktadır. Tohum toplamaya gidildiğinde bitkilerin -muhtemelen yöre insanlarınca- söküldüğü anlaşılmştır. 50 den az çiçekli bitki tespit edilmiştir. Sinop Ayancık ta sadece bir bitki bulunabilmiştir. Kütahya Radar, Kütahya Domaniç ve Bursa Uludağ da tohumdan gelişen küçük bireyler, çiçek açmaya yakın genç bireyler ve çiçekli fertil bireyler bulunmuştur. Bu, populasyonların dağılımının normal olduğunu göstermektedir. Bununla birlikte, Kery ve arkadaşları Gentiana lutea populasyonlarında çiçekli bitki sayısının 500 den az olması halinde populasyonun üremesinin ve devamlılığının riske girdiğini belirtmektedir. Bursa Uludağ ve İzmir Bozdağ bu kritik eşiktedir. Bitkinin bulunduğu bütün alanlarda bol miktarda Juniperus nana (bodur ardıç) ve Verbasum sp. (sığırkuyruğu) görülmüştür. Bitkinin doğal alanlarında daha ayrıntılı bir çalışma yapılırsa yeni sahalar bulunabilir. Kültür çalışmaları Gentiana lutea Fransa, Almanya, İtalya ve Avusturya da yetiştirilmektedir. İspanya da kültüre alma çalışmaları başlamıştır. İç Anadolu Ormancılık Araştırma Enstitüsü tarafından başlatılan proje kapsamında Kütahya Radar, Kütahya Domaniç, Bursa Uludağ ve İzmir Bozdağ dan toplanan tohumlar -İzmir Bozdağ hariç- üç yerde deneme olarak ekilmiş ve istenildiği oranda olmasa da ilk defa tohumdan üretilen bitkiler elde edilmiştir. Bu başarılı proje devam ettirilirse olumlu gelişmeler sağlanabilir. Kaynaklar Anonim. Gelber Enzian 6 s. WWF/TRAFFIC. Deutschland Anonim. Europäisches Arzneibuch, Grundwerk 4. Ausgabe, 6. Nachtrag Atak F, Duman H. Kırmızı liste kategorileri ve yorumlanması. Seminer Anonim. TMMOB Orman Mühendisleri Odası Bursa Şubesi Basın Bildirisi Georgieva E, Evstatieva L. Distribution and Concervation of Gentiana lutea L. and Gentiana punctata L. in Bulgaria. Sellerberg U. Gelber Enzian. PTA. Govi-Verlag. Jaeger G. Die Enzianwurzelgraeber auf den Tiroler Almen (II.Teil). Der Alm- und Bergbauer Folge 2000;4:20-3. Ekim T, Koyuncu M, Vural M, Duman H, Aytaç Z, Adıgüzel N. Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı. Ankara: Türkiye Tabiatını Koruma Derneği ve 100.Yıl Üniversitesi Yayınları, Kery M, Matthies D, Spillmann HH. Reduced fecundity and offspring performance in small populations of the declining grassland plants Primula veris and Gentiana lutea Journal of Ecology 2000;88: / Sağlık Çevre Kültürü / 2010 / Sayı 4

11 Ülkemizde 24 tür gül bulunsa da gül denince akla ilk gelen, Anadolu da 2700 yıldan beri tanınan ve kullanılan Isparta gülü dür. Prof.Dr. Kerim Alpınar İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Farmasötik Botanik Anabilim Dalı (e) Prof.Dr. Ayten Altıntaş İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Deontoloji ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı den gül çiçeği veya petalleri (Flores Rosae); gül suyu (Aqua Rosae) ve gül yağı (Oleum Rosae) elde edilir. Büyük ihtimalle R. x damascena yı anlatan Kokulu gül ün tıp kitaplarında yer alması Dioscorides (M.S. 1.yy) ile başlar. Yusuf Has Hacib (M.S. 11.yy) Kutadgu Bilig de gül suyu ve gül şurubundan; İbn-i Sina (M.S. 10.yy) ve İbn-i Baytar (M.S. 13.yy) kokulu gül ün tedavi amaçlı kullanılışından bahseder. ISPARTA GÜLÜ R. x damascena Mill var. trigintipetala (Dieck) Keller (çiçek) Anavatanı Orta Asya olan yabani gül (Rosa), çok eski devirden beri bütün dünyada en çok ilgi çeken bitkilerden olmuştur kadar türü bilinmektedir ve bunların 200 kadarı kokuludur. İnsan eliyle oluşturulan gül çeşidi (kültivar) ise 18 bin civarındadır. Ülkemizde 24 tür bulunur ama gül denince akla ilk gelen, Anadolu da 2700 yıldan beri tanınan ve kullanılan Isparta gülü dür (R. x damascena Mill). Yetiştirilmiş olduğu yerlerden dolayı Şam gülü veya Edirne gülü, ya da yağ eldesinde kullanılması nedeniyle yağ gülü adı verilen R. x damascena, R. gallica L. (Yabani Frenk gülü) ile R. moschata J. Herrmann (Misk gülü) türlerinin melezidir. Bu melezin bir çeşidin- Gül suyu ve gül yağı üretimi 13.yy da Edirne de başlamış; 18.yy dan sonra Kazanlık, Filibe, İslimiye ve Zağra bölgelerinde (Bulgaristan) öne geçmiştir Osmanlı-Rus savaşı sonucu Bulgaristan dan gelen göçmenler tarafından Bursa (1885), İstanbul (1886), İzmir, Aydın, Burdur ve Isparta da gül yağı elde edilmeye başlanmıştır. Günümüzde Türkiye de Isparta gülü nün %80 i Isparta da, geri kalanı ise Burdur, Denizli ve Afyonkarahisar da yetiştirilir. Türkiye dışında Bulgaristan, İran, Çin, Ukrayna, Moldova, Gürcistan, Azerbaycan, Hindistan ve Özbekistan, Isparta gülü yetiştiricisi ülkelerdir. Sağlık Çevre Kültürü / 2010 / Sayı 4 / 9

12 Gül yağı, absolüt ve gül suyu eldesi Gül yağı kapları R. x damascena Mill var. trigintipetala (Dieck) Keller (Isparta gülü, Edirne gülü, yağ gülü) niol ve feniletil alkol ile katıştırılabilir. Taze çiçeklerden organik bir çözücüyle özüt elde edilmesi ve özütün alçak basınçta yoğunlaştırılması ile yarı katı, kristalize olmayan, turuncu kırmızımsı katı gül yağı (konkret) ele geçer. Konkret 5 kg lık paslanmaz tenekelerde saklanmaktadır. Konkretin çözücü olarak alkolle özütlenmesi ve ardından alkolün uçurulması ile gül absolütü (absolu) elde edilir. Absolüt, başlıca fenil etil alkol, sitronellol, nonadekan, nonadessen, geraniol, öjenol ve benzilalkol içerir. Gül yağı üretiminde ilk 2 sırayı Bulgaristan ve Türkiye alır. Gül yağının en fazla Fransa, İsviçre, ABD ye; konkretin Fransa ya; absolutün ise Almanya ya Isparta gülünün çiçekleri veya daha doğru olarak, taç yaprakları (petalleri) mayıs ayının ortasından itibaren gündoğumunda, elle toplanır. Başlıca uçucu yağ, flavonoit, tanen, aminoasit ve müsilaj içeren bu petallerden gül yağı ve gül suyu üretilir. Bu üretimde her biri günde 5 ton petal işleyebilecek bakır ve çelik damıtma kazanları kullanılır. Organik sertifikalı gül yağı, ince gül yağı, katı gül yağı (konkret) ve gül absolütü (absolu) eldesinde kullanılır. Taze petallerin su buharı kullanılarak damıtılmasıyla ince gül yağı elde edilir. Oldukça düşük verimle (% ) elde edilen bu soluk sarı, berrak yağ 200 C nin altında kristallenir. Bu arada yine su buharı uygulanarak daha yüksek verimle (%0.04) gül yağı elde edilir. Gül yağı, içi dışı kalaylı matara şeklindeki kaplarda (kumkuma) saklanır. Gül yağının bileşiminde kadar madde bulunur. Madde sayısı, yağın elde ediliş yöntemine, iklime, ekolojik ve genetik unsurlara bağlıdır. Gül yağının kalitesini, geraniol, nerol, b-citronellol, C13-Norisoprenoid, α-ve β-damascenone, Β-Damascone ve β-ionone maddeleri belirler. Çok pahalı olan gül yağı, Cymbopogon martinii var. motia türünden elde edilen Palmarosa esansı veya Pelargonium graveolens türünden elde edilen Geranium esansı ya da doğrudan geradışsatımı yapılır. Türkiye de elde edilen ürünlerin üretim miktarları ve 2008 yılı piyasa fiyatları aşağıdadır: Ürün Üretim (ton) Değeri (kg) Gül yağı (7500 $) Konkret (750 $) Absolüt (1800 $) Gül suyu Gül çiçeği TL Gül suyu, taze petallerin su buharı kullanılarak damıtılmasıyla ele geçer. Aynı zamanda gül yağı eldesinde de yan ürün olarak gül suyu elde edilir. Çünkü gül yağının içindeki bazı maddeler suda az da olsa çözünür. Gül suyu yaklaşık %0.16 uçucu yağ içerir. 10 / Sağlık Çevre Kültürü / 2010 / Sayı 4

13 Tıbbi ve kozmetik önemi Araştırmalar, gül yağı, absolüt ve gül suyunun; antibakteriyel, antiviral, antifungal, antiseptik, antienflamatuar, antispazmodik, analjezik, antidepresan, sedatif, tonik, bronş genişletici, bulantı kesici, dolaşım uyarıcı, antioksidan ve afrodizyak etkisini göstermiştir. Halk arasında, petallerin suda bekletilmesiyle elde edilen gül suyundan yara, yanık, uçuk, aft, hemoroid, göz ve deri hastalıklarında; petallerle hazırlanan tıbbi çaydan depresyonda; petallerin yağda bekletilmesiyle elde edilen çözeltiden sürülerek- ağrılarda faydalanılır. Gül dermokozmetik olarak, kolajen sentezini uyarıcı, doku sıkılaştırıcı, komedonları engelleyici, kırışıklık azaltıcı, cildi besleyici ve temizleyici, nemlendirici, akne ve kızarıklıkları önleyici, tahriş azaltıcı, yara ve yanık iyileştirici ve koku verici olarak kullanılır. Kolonya, losyon, krem, parfüm, sabun, şampuan, temizleme köpüğü, temizleme sütü ve toniklerde güle yer verilir. Isparta gülü taze petalleri Kaynaklar Altıntaş A. Gül, Gülsuyu; Tarihte, Tedavide ve Gelenekteki Yeri. İstanbul: Tempo Matbaacılık, Altıntaş A. Gül, Gülsuyu; Tarihte, Tedavide ve Gelenekteki Yeri. İstanbul: Portakal Basım, Basim E, Basim H. Fitoterapia 2003;74(4): Baydar H. Euro Cosmet 2006;14(6):13-7. Bayrak A, Akgül A. J Sci Food Agr 2006;64(4): Baytop T. Türkiye de Eski Bahçe Gülleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, Boskabady MH, Kiani S, Rakhshandah H. J Ethnopharmacol 2006;106(3): Bruckhausen F, Hager H, Blaschek G et al. Hagers Handbuch der Pharmazeutischen Praxis Bd.3. Berlin: Springer Verlag, Greim H, Bury D, Klimisch HJ et al. Chemosphere 1998;36(2): Kanıgür G, Tezcan G, Gürel ÇB et al. Personal Care (Europe) 2009; Kumar N, Bhandari P, Singh B et al. Food Chem Toxicol 2009;47(2): Loghmani-Khouzani O, Fini OS, Safari J. Scientica Iranica 2007;14(4): Murphy TM, Hamilton CM, Street HE. Plant Physiol 1979;64: Petallerin bakır damıtma kazanlarına yüklenmesi Bakır damıtma kazanları Özkan G, Sağdıç O, Baydar NG et al. Food Sci Technol Int 2004;10(4): Tabrizi H, Mortazavi SA, Kamalinejad M. Int J Cos Sci 2003;25(6): Sağlık Çevre Kültürü / 2010 / Sayı 4 / 11

14 KUDRETNARI Kudretnarı Anadolu da daha çok süs bitkisi olarak yetiştirilse de diyabet, hiperlipidemi, ülser ve enfeksiyonlarda etkili bir bitkidir. Ecz. Etil Arıburnu Yeditepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Farmakognozi Anabilim Dalı Kudretnarı (Momordica charantia), parçalı yapraklı, sarı çiçekli, tırmanıcı ve tek yıllık otsu bir bitkidir. Anavatanı Hindistan olmakla birlikte Asya ve Afrika nın tropik bölgelerinde de bulunur. Anadolu da süs bitkisi olarak yetiştirilir. Kudretnarı bitkisinin meyveleri cm uzunluğunda, iğ şeklinde, üzeri pürtüklü, önce yeşil sonra parlak sarı veya turuncu renklidir. Olgunlaşan meyveler yarılır ve üstü kırmızı bir arillus ile kaplı tohumlar ortaya çıkar. 1 cm uzunluğunda, üzeri desenli ve kenarları tırtıklı tohumlar böceğe benzer. Kudretnarı meyveleri çeşitli aktif bileşenler ihtiva eder: glikozitler (örneğin; momordisin I ve II), steroidal saponinler (örneğin; karantin), alkoloitler, sabit yağlar, polipeptitler (örneğin; Map30 (Momordica anti-hiv protein), momorkarin lektin). Olgunlaşmamış meyveler ise A vitamini, fosfor ve demir kaynağıdır (9). Kudretnarı meyvelerinin tıbbi etkileri şöyledir: Diyabet Kudretnarının etkili bileşenlerinden steroidal saponinler ve insülin benzeri peptitler kan şekerini düşürücü etki gösterir (4). Kudretnarının bütün kısımları diyabette etkilidir. Sistematik çalışmalarda, kurutulmuş meyve ve tohumlardan hazırlanan alkol özütünün kan şekerini birinci hafta sonunda %49, beşinci hafta sonunda %39; olgunlaşmamış taze meyvelerden hazırlanan sulu özütün açlık kan şekerini %50 oranında düşürdüğü tespit edilmiştir (1, 11). Kudretnarı özütünün diyabetteki etkinliği şu temel faydalarına dayandırılmıştır (6): Hücrelerden şeker alımını arttırır. Karaciğerin şeker kullanımını arttırır. İnsülin salınımını destekler ve etkisini arttırır. Vücuttaki protein ve yağın şekere dönüşmesini engeller. Hiperlipidemi Kudretnarı özütünün trigliserit ve kötü huylu kolesterolü (LDL) azalttığı, iyi huylu kolesterolü (HDL) arttırdığı tespit edilmiştir. Bu etkinin, bileşimindeki saponinlerden ileri geldiği düşünülmektedir. Saponinler pankreastan salınan lipaz enziminin etkisini önleyerek besinlerdeki yağın kana karışmasını engellemektedir (6). Ülser Halk arasında, kudretnarının olgun meyveleri ezilip balla karıştırılarak macun haline getirilir ve mide ve onikiparmak bağırsağı ülserlerine karşı dahilen kullanılır. Deney hayvanları üzerinde yapılan çalışmalarda, kudretnarı özütünün, ülsere yolaçtığı bilinen Helicobacter pylori bakterisi üzerinde etkili olduğu ve ülser oluşumunu önlediği ortaya konmuştur (12). 12 / Sağlık Çevre Kültürü / 2010 / Sayı 4

15 Bakteri enfeksiyonları Son yıllarda, sentetik gıda koruyucularının yerine geçebilecek bitki kökenli mikrop öldürücü bileşiklerin araştırılmasıyla, kudretnarı özütünün B. subtilis, L. innocua, Staph. aureus gibi bazı gram pozitif bakteriler üzerinde etkili, gram negatif bakteriler ve çeşitli küfler üzerinde etkisiz olduğu ortaya konmuştur (5). Bir başka çalışmada ise kudretnarının sulu ve alkollü yaprak özütünün idrar yolu enfeksiyonları, tifo ve dizanteriye sebep olan bakteriler üzerinde etkili olduğu tespit edilmiştir (4,7,8). Virüs enfeksiyonları Kudretnarı meyvelerinde bulunan alfave beta-momorkarin lektin ve MAP30 un, Epstein-Barr, HPS-1, HIV, coxsackievirus B3 ve polio virüsleri üzerinde etkili olduğu ortaya konmuştur (2,3,4,9). Kudretnarının riskleri Rahim hareketlerini uyararak düşüğe sebep olduğu için (10) hamilelerde ve hamile kalmak isteyenlerde kullanılmamalıdır. Döllenmeyi azalttığı için hamile kalmak isteyenlerde ve kısırlık tedavisi görenlerde kullanılmamalıdır. Antidiyabetik ilaçlar ve insülinle birlikte kullanıldığında kan şekerini aşırı düşüreceği için dikkatli olunmalıdır. Kolesterol düşürücü ilaçlarla birlikte kullanıldığında ilacın etkisini arttıracağı için dikkatli olunmalıdır. Kaynaklar 1. Ahmed I, Lakhani MS, Gillet M, John A, Raza H. Hypotriglyceridemic and hypocholesterolemic effects of anti-diabetic Momordica charantia (karela) fruit extract in streptozotocin-induced diabetic rats. Diabetes Research and Clinical Practice 2001;51: Beloin N, Gbeassor M, Akpagana K, Jim H, Soussa K, Koumaglo K, Arnason JT. Ethnomedicinal uses of Momordica charantia (Cucurbitaceae) in Togo and relation to its phytochemistry and biological activity. J Ethnopharmacol 2005;96: Bourinbaiar AS, Lee-Huang S. The activity of plant-derived antiretroviral proteins MAP30 and GAP31 against herpes simplex virus in vitro. Biochem Biophys Res Commun 1996;219: Grover JK, Yadav SP. Pharmacological actions and potential uses of Momordica charantia: a review. J Ethnopharmacol 2004;93: Jiapiyasakul P, Areekul V. Antimicrobial activity in some indigenous plant extracts. In Proceeding of Food Innovation Asia The 9th Agro-industrial Conference. Bangkok June Monograf: Momordica charantia (Bitter melon); Alternative Medicine Review 2007;12: Ogata F, Miyata T, Fujii N, Yoshida N, Noda K, Makisumi S, Ito A. Purification and amino acid sequence of a bitter gourd inhibitor against an acidic amino acidspecific endopeptidase of Streptomyces griseus. J Biol Chem 1991;266: Omoregbe RE, Ikuebe OM, Ihimire IG. Antimicrobial activity of some medicinal plants extracts on Escherichia coli, Salmonella paratyphi and Shigella dysenteriae. Afr J Med Med Sci 1996;25: Sun Y et al. Anti-HIV agent MAP30 modulates the expression profile of viral and cellular genes for proliferation and apoptosis in AIDS-related lymphoma cells infected with Kaposi s sarcomaassociated virus. Biochem Biophys Res Commun 2001;287: Tam PP. Effects of alphamomorcharin on preimplantation development in the mouse. J Reprod Fertil 1984;71: Virdi J, Sivakami S, Shahani S, Suthar AC, Banavalikar MM, Biyani MK. Antihyperglycemic effects of three extracts from Momordica charantia. Journal of Ethnopharmacology 2003;88: Yeşilada E, Gürbüz İ, Shibata H. Screening of Turkish antiulcerogenic folk remedies for anti- Helicobacter pylori activity. Journal of Ethnopharmacolgy 1999;66: Sağlık Çevre Kültürü / 2010 / Sayı 4 / 13

16 İDRAR YOLU HASTALIKLARINDA BİTKİLERLE TEDAVİ Yrd.Doç.Dr. Aslan Kalafatçılar Celal Bayar Üniversitesi Alaşehir Meslek Yüksekokulu Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Bölümü (e) İdrar yolu hastalıklarını önlemek ve iyileştirmek için temizliğe ve üşütmemeye dikkat etmek, bol sıvı almak, tuz alımını kısıtlamak, güvenilir çay terkipleri kullanmak faydalıdır. İdrar yolunun iltihaplı hastalıklarında uçucu yağ, saponin ve flavon ihtiva eden droglar kullanılır. Bunlardan bazıları şunlardır: altınbaşak herbası, ardıç meyvesi, atkuyruğu herbası, ayıüzümü yaprağı, huş ağacı yaprağı, java çayı yaprağı, karahindiba kökü ve herbası. Mesane iltihabı (sistit) Haftada 2 defa atkuyruğu banyosu yapmak mesaneyi kuvvetlendirir, hastalanmasını önler: gr atkuyruğu 2-3 lt sıcak su içinde yarım saat bekletilip kısa süre haşlanır, süzülür, banyo suyuna ilave edilir. Çeşitli çay formülleri de hazırlanabilir: Atkuyruğu Aşağıdaki drog karışımından 2 tatlı kaşığı alınır, üzerine 250 ml soğuk su ilave edilir, 3-5 dakika ısıtılır, süzülür, günde 3-5 fincan içilir. Mesanenin boşaltılmasını düzenleyen bu çay 3-6 hafta kullanıldığında iyi netice verir. Isırgan yaprağı (Folium Urticae) 25 gr Isırgan kökü (Radix Urticae) 25 gr Kara hindiba kökü ve herbası (Herba cum Radix Taraxaci) 25 gr 2 yemek kaşığı ayıüzümü yaprağının üzerine 250 m su ilave edilir (oda sıcaklığında olacak), sık sık karıştırılarak 5-6 saat maserasyona bırakılır, süzülür, kullanılacağı zaman hafif ateşte ılıtılır, günde 3-5 fincan içilir. Aşağıdaki drog karışımından 2 yemek kaşığı alınır, üzerine 250 ml sıcak su ilave edilir, ağzı kapalı halde 10 dakika ısıtılır, 1 er çay kaşığı limon ilave edilerek günde 5 fincan içilir. Isırgan Ayıüzümü yaprağı (Folium Uva-ursi) 30 gr Papatya çiçeği (Flos Chamomillae) 20 gr Javaçayı yaprağı (Folium Orthosiphonis) 10 gr Kasıkotu herbası (Herba Herniariae) 10 gr Aşağıdaki drog karışımlarının herhangi birinden 3 yemek kaşığı alınır, üzerine 1 lt kaynar su ilave edilir, 5 dakika ısıtılır, balla tatlandırılır (şeker hastaları stevia kullanabilir), öğün aralarında birkaç fincan olmak üzere gün içinde tamamı bitirilir. Kara hindiba kökü ve herbası (Herba cum Radix Taraxaci) 20 gr Kuşburnu meyvesi (çekirdekli) (Fructus Cynosbati cum semine) 10 gr Atkuyruğu herbası (Herba Equiseti) 10 gr Nane yaprağı (Folium Menthae) 10 gr Altınbaşak herbası (Herba Solidaginis) 20 gr Fasulye kabuğu (tanesiz) (Pericarpium Phaseoli) 10 gr Isırgan yaprağı (Folium Urticae) 10 gr Nane yaprağı (Folium Menthae) 10 gr Mürver çiçeği (Flos Sambuci) 10 gr Huş ağacı yaprağı (Folium Betulae) 20 gr Javaçayı yaprağı (Folium Orthosiphonis) 20 gr Rezene (ince kıyılmış) (Fructus Foeniculi) 10 gr Papatya çiçeği (Flos Chamomillae) 10 gr Meyan kökü (ince kıyılmış) (Radix Liquiritiae) 10 gr İsviçre farmakopesinde yeralan bir diğer çay formülü şöyledir: Ayıüzümü yaprağı (Folium Uva-ursi) 40 gr Meyan kökü (ince kıyılmış) (Radix Liquiritiae) 25 gr Huş ağacı yaprağı (Folium Betulae) 20 gr Ayrıkotu kökü (Rhizoma Graminis) 15 gr Aromaterapi de faydalıdır: Küvete 20 şer damla ardıç ve kekik uçucu yağı damlatılır, banyo yapılır, sonra aşağıdaki karışımdan birkaç damla alınıp sırtın ortasına ve solar pleksus a masaj yapı- 14 / Sağlık Çevre Kültürü / 2010 / Sayı 4

17 lır. (İdrar yolu iltihabı (üretrit) için de kullanılabilir.) Ardıç yağı (Oleum Junniperi) 5 damla Kekik yağı (Aetheroleum Thymi) 5 damla Sabit yağ (ayçiçek yağı, zeytin yağı) 100 damla Böbrek kum ve taşları Bol su ve yoğurdun üzerinde biriken yeşil su içilmelidir. Aşağıdaki drog karışımlarının herhangi birinden 6 yemek kaşığı alınır, üzerine 2 lt kaynar su ilave edilir, 10 dakika ısıtılır, süzülür, yemek aralarında birer fincan olmak üzere bir günde 2 lt çay bitirilir. Huş ağacı yaprağı (Folium Betulae) 20 gr Isırgan yaprağı (Folium Urticae) 20 gr Kara hindiba kökü ve herbası (Herba cum Radix Taraxaci) 20 gr Kuşburnu meyvesi (çekirdekli) (Fructus Cynosbati cum semine) 20 gr Papatya çiçeği (Flos Chamomillae) 20 gr Altınbaşak herbası (Herba Solidaginis) 20 gr Atkuyruğu herbası (Herba Equiseti) 20 gr Javaçayı yaprağı (Folium Orthosiphonis) 20 gr Nane yaprağı (Folium Menthae) 10 gr Fasulye kabuğu (tanesiz) (Pericarpium Phaseoli) 10 gr Altınbaşak herbası (Herba Solidaginis) 20 gr Atkuyruğu herbası (Herba Equiseti) 20 gr Karahindiba kökü ve herbası (Herba cum Radix Taraxaci) 20 gr Melisa yaprağı (Folium Melissae) 10 gr Nane yaprağı (Folium Menthae) 10 gr Huş ağacı yaprağı (Folium Betulae) 20 gr Isırgan yaprağı (Folium Urticae) 20 gr Kedibıyığı Nane Mürver Kuşburnu Javaçayı yaprağı (Folium Orthosiphonis) 20 gr Kara hindiba kökü ve herbası (Herba cum Radix Taraxaci) 20 gr Nane yaprağı (Folium Menthae) 10 gr Turunç kabuğu (Cortex Aurantii) 10 gr Kum ve taşlardan kaynaklanan sancıları dindirmek için papatya çayı faydalıdır. Şöyle bir çay da hazırlanabilir: Kasıkotu herbası (Herba Herniariae) 10 gr Melisa yaprağı (Folium Melissae) 10 gr Nane yaprağı (Folium Menthae) 10 gr Papatya çiçeği (Flos Chamomillae) 10 gr Civanperçemi herbası (Herba Millefolii) 5 gr Kişniş meyvesi (iyice dövülmüş) (Fructus Coriandri) 5 gr Bu drog karışımından 2 çay kaşığı alınır, üzerine 250 ml kaynar su ilave edilir, 10 dakika ısıtılır, süzülür, sabahakşam sıcak olarak birer fincan içilir. Kum ve taşlarda rahatlatıcı ve sancı kesici bitki banyoları da faydalıdır: Rahatlatıcı banyolar Yulaf banyosu: Tam banyo için , kısmi banyo için 50 gr yulaf samanı 3-5 lt suda 20 dakika ısıtılır, süzülür, banyo suyuna ilave edilir. Lavanta, melisa veya civanperçemi banyosu: Bu droglardan herhangi birinden gr alınır, üzerine 5 lt sıcak su ilave edilir, ağzı kapalı halde ve hafif ateşte 20 dakika ısıtılır, süzülür, banyo suyuna ilave edilir. Kara hindiba Huş Sancı giderici banyolar Atkuyruğu banyosu: Tam banyo için , kısmi banyo için 50 gr atkuyruğu 2-3 lt sıcak su içinde yarım saat bekletilip kısa süre haşlanır, süzülür, banyo suyuna ilave edilir. Kırçiçeği banyosu: Tam banyo için , kısmi banyo için 150 gr kırçiçeği 5 lt suda 15 dakika haşlanır, süzülür, banyo suyuna ilave edilir. Papatya banyosu: 3 yemek kaşığı papatya üzerine 3 lt sıcak su ilave edilir, hafif ateşte 15 dakika ısıtılır, süzülür, banyo suyuna ilave edilir. Banyo suyunun sıcaklığı C, banyoda kalma zamanı dakika olmalı; çıktıktan sonra 1 saat kadar yatmalıdır. Prostat büyümesi İyi huylu prostat büyümesinde 3 ay muntazam şekilde brokoli kürü uygulandığında prostatta küçülme olur. Kür şöyle yapılır: Brokolinin yenen kısımlarından (taze ve yeşil olacak) %10 luk infüzyon hazırlanır, günde 3 defa, öğünlerden yarımşar saat önce, birer bardak içilir, 7 gün devam edilir, 3 gün ara verilir, aynı işlem 2 defa daha tekrarlanarak 1 aylık kür tamamlanır. Uyarılar Burada verilen tarifler yüksek tansiyonda, böbrek yetmezliğinde, böbrek ve mesane tümörlerinde, böbrek, kalp ve karaciğer hastalıklarından kaynaklanan ödemlerde ve hamilelerde kullanılmamalıdır. Antibiyotik tedavisi verilmişse çayları kullanmadan hekime danışılmalıdır. Ardıç yağı uzun süre veya yüksek dozda kullanıldığında böbreklerde tahriş yapabilir. Sabahları göz kapaklarında şişlik, yüz renginde donuklaşma, yüksek ateş, böbrekler ve mesane civarında kramplar, bulanık-kırmızımsı-kanlı idrar, idrar yaparken yanma ve sızı varsa hekime başvurulmalıdır. Sağlık Çevre Kültürü / 2010 / Sayı 4 / 15

18 YAYGIN KULLANILAN BİTKİSEL İLAÇLAR Dünyada yayılış gösteren bitki türlerinin yaklaşık % 85 i tıbbi olarak araştırılmamıştır. Bu bitkiler, henüz tedavisi mümkün olmayan hastalıklar için etken madde kaynağı olabilirler. Prof.Dr. Hasan Baydar Süleyman Demirel Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü Sarısabır (Aloe barbadensis) Birçok bitkinin toksik ve terapik etkilerinin henüz farmakolojik ve klinik deneylerle kanıtlanmamış olması, biyoaktif madde konsantrasyonlarının çok değişkenlik göstermesi, bazılarının tedaviye çok uzun sürede cevap vermesi gibi nedenler bitkisel ilaçlara güvensizlik yaratmaktadır. Araştırmalar, kimyasal ilaçlarda olduğu gibi bitkisel ilaçlarda da uygulama dozunun ve süresinin önemli olduğuna, bunlara dikkat edilmediğinde önemli yan ve toksik etkilerinin olabileceğine işaret etmektedir. Ayrıca farmakokinetik ve farmakodinamik olarak diğer ilaçlarla etkileşime girebilecekleri, bu ilaçların etkilerinde azalmaya veya artmaya neden olabilecekleri belirtilmektedir. Bitkisel ilaçlar ilaç tarifine tam uygunluk göstermeli ve güvenilirlik, etkinlik, saflık, kalite, farmakolojik ve klinik bilgi açısından yeterli araştırma yapılmadan pazara sunulmamalıdır. AB ülkelerinde çok sayıda tıbbi bitkinin ilaç olarak kullanılması ve bu ürünlere olan ilginin giderek artması, bitkisel ilaçlarla ilgili düzenlemeleri zorunlu hale getirmiş, ESCOP, Komisyon E gibi kuruluşların bitki monografisi çalışmalarını teşvik etmiştir. Dünyada yaygın kullanılan bitkisel ilaçlar Aloe vera (sarısabır) (Aloe barbadensis) nın etli yapraklarından elde edilen Aloe suyu barbaloin olarak adlandırılan C-glikozitleri bakımından, Aloe jeli ise yüksek oranda bir polisakkarit olan glukomannanlar bakımından zengindir. Aloe ürünleri, gastrit - ülser tedavisinde ve sindirimi kolaylaştırıcı, kabızlığı giderici olarak kullanıldıkları gibi, haricen cilt rahatsızlıkları, yanıklar ve alerjik reaksiyonlara karşı kullanılır. Cilt bakımında ve nemlendirici olarak faydalıdır. Atropa (güzelavrat otu) (Atropa belladonna) ve Datura (şeytanelması) (Datura stromonium) gibi atropin, skopolamin ve hyosiyamin alkaloitlerince zengin bitkilerden, ağrı kesici, kramp çözü- 16 / Sağlık Çevre Kültürü / 2010 / Sayı 4

19 cü, uyuşturucu, dinlendirici ve ter kesici ilaçların yapımında faydalanılır. Atropin sülfat sinir gazlarının tedavisinde panzehir olarak kullanılır. Atropin göz bebeği büyütmede kullanılan ilaçların yapımında yeralır. Bilberry (yaban mersini) (Vaccinium myrtillus) bitkisinin tanen ve fenolik maddelerce zengin meyve ekstreleri göz yorgunluğu ve şeker hastalığından ileri gelen görme bozuklukları ile gece körlüğü tedavisinde kullanılır. Black Cohosh (karayılan) (Cimicifuga racemosa) köklerinden elde edilen fitoösterojen bakımından zengin ekstreler kadınlarda menopoz sorunlarına karşı kullanılır. Digitalis (yüksükotu) (Digitalis lanata) yapraklarında bulunan digoksin, digitoksin ve gitoksin heterozitleri, kalp atışlarını düzenleyici, kalp kasılmalarını düzeltici, kalbi kuvvetlendirici ilaçların yapımında kullanılır. Echinacea (ekinazya) (Echinacea purpurea) dan elde edilen farmasötik ürünler üşütme, soğuk algınlığı ve gribal enfeksiyonlarla mücadelede başarılıdır. Ekinazya, interferon sentezini teşvik ederek, özellikle virüslerin üremesini engellemekte, bu sayede virüslerin yol açtığı hastalıkların şiddetini ve süresini azaltmaktadır. Feverfew (gümüşdüğme) (Tanacetum parthenium) bitkisinin parthenolit maddesince zengin olan yaprakları migren ve baş ağrısına karşı ilaç olarak kullanılır. Garlic (sarımsak) (Allium sativum) soğanlarında bulunan allisin maddesinin güçlü bir antibiyotik ve antiviral etkisi vardır. Bu nedenle bağışıklık sistemini güçlendirerek üst solunum yolu ve eklem enfeksiyonlarına iyi gelmektedir. Ayrıca kolesterol ve trigliserit üzerinde olumlu etkileri bulunmaktadır. Ginger (zencefil) (Zingiber officinale) rizomlarında bulunan zingiberen ve bisabolen bakımından zengin uçucu yağlar ile zingiberon, gingerol ve shogaol gibi acılık veren maddeler, mide bulantısına ve kusmaya karşı etkilidir. Zencefil ekstreleri kan dolaşımını hızlandırır; terletici ve ateş düşürücü etkide bulunur; öksürük, soğuk algınlığı ve gribe iyi gelir; baş dönmesini önler ve kabızlığı engeller. Ginkgo (mabet ağacı) (Ginkgo biloba) nun kurutulmuş yeşil yapraklarından elde edilen flavon glikozitleri ve ginkgolitlerce zengin ekstreler ve ilaçlar, beyindeki sinir hücrelerinin tahribatının ve beyin damarlarında düzensiz kan akışının neden olduğu hafıza kayıpları, şiddetli baş ağrıları, geçici baygınlıklar ve baş dönmeleri gibi rahatsızlıkların tedavisinde kullanılır. Ginseng (Panax ginseng) köklerinden elde edilen ginsenoitler ve eleutherositlerce zengin ekstreler ve ilaçlar, yaşlanmayı geciktirici (anti-ageing), hücre yenilenmesini teşvik edici, fiziksel performans ve dayanıklılık arttırıcı, cinsel gücü ve sperm sayısını çoğaltıcı, stres giderici, zihin güçlendirici, karaciğer ve kalp-damar sağlığını arttırıcı olarak kullanılır. Goroka (Garcina cambogia), ekstrelerinde bulunan yüksek oranda hidroksisitrik asit nedeniyle bağırsakları düzenli olarak çalıştırmakta ve karbonhidratlardan yağ üretimini baskı altında tutarak sağlıklı bir şekilde kilo kaybına neden olmaktadır. Gotu Kola (Centella asiatica) ekstreleri, asiatikosit, brahmosit, brahminosit ve madekassosit gibi maddeler bakımından çok zengin olup, bunlar iyi birer yara iyileştirici, idrar söktürücü ve iltihap gidericidir. Gotu Kola nın zihin açıcı, saç, tırnak ve kıkırdak onarıcı ve cilt dokusunu sıkılaştırıcı özellikleri vardır. Kan damarlarını açıcı ve kan akışını düzenleyici etkisinden dolayı, bacak varisi ve selülit tedavisinde de kullanılmaktadır. Horsetail (atkuyruğu) (Equisetum arvense) bitkisinden elde edilen ve silisyum elementince zengin ekstreler özellikle sağlıklı deri, saç ve tırnak gelişimi için kullanılmaktadır. Mabet ağacı (Ginkgo biloba) Atkuyruğu (Equisetum arvense) Kava Kava (Piper methysticum) Ekinazya (Echinacea purpurea) Tüylü yüksükotu (Digitalis lanata) Sağlık Çevre Kültürü / 2010 / Sayı 4 / 17

20 Kava Kava (Piper methysticum) bitkilerinde bulunan kavapiron ve kavalaktonların barbiturat olarak analjezik ve anestetik etkileri vardır. Kava Kava ekstrelerinden en çok, endişe, panik atak, sinirlilik ve gerginlik gibi durumlarda sakinleştirici ve kas gevşetici olarak faydalanılmaktadır. Ma Huang (efedra) (Ephedra sp.) bitkisinin efedrin alkaloiti taşıyan kurutulmuş yeşil yapraklarından elde edilen ekstreler, başta bronşit ve astım tedavisi olmak üzere, enerji vermek ve kilo vermeyi kolaylaştırmak amacıyla kullanılır. Milk Thistle (devedikeni) (Silybum marianum) tohumlarında tıbbi değeri çok yüksek olan silimarin maddesi bulunur. Bu madde karaciğer hücrelerinin toksik maddelerden arınmasını ve hücrelerde ribozomal RNA sentezini teşvik ederek karaciğer yenilenmesine yardımcı olmaktadır. Bu nedenle devedikeni ekstrelerinden başta hepatit ve karaciğer sirozu olmak üzere, alkol, mantar ve ilaç zehirlenmelerinin neden olduğu karaciğer hasarlarının tedavisinde faydalanılmaktadır. Passion (çarkıfelek) (Passiflora incarnata) çiçeklerinden elde edilen ekstreler, Kava Kava, sarı kantaron ve kediotu gibi yatıştırıcı, sakinleştirici ve uyku verici olarak kullanılmaktadır. Saw Palmetto (sabal) (Serenoa repens) meyvelerinden elde edilen ekstreler, erkeklerde testesteron hormonunun dihidro-testesteron hormonuna dönüşümünü ve böylece prostat büyümesini engellemekte, hormon aktivitesini dengeleyerek cinsel gücü arttırmaktadır. Omega yağ asitlerince zengin Saw Palmetto meyvelerinden yapılan ekstreler, mesane, idrar yolu, yumurtalık ve rahim iltihaplanmalarına da iyi gelmektedir. St. John s Wort (sarı kantaron) (Hypericum perforatum) bitkisinin çiçek ve yapraklarında bulunan hyperisin ve hyperforin gibi maddeler antidepresan ilaçların yapımında kullanılır. Valerian (kediotu) (Valeriana officinalis) nun kurutulmuş kök ve rizomlarındaki valepotriat olarak bilinen lipofilik maddeler, uykusuzluk (insomnia) çeken hastalar için uyku verici ve sakinleşici-yatıştırıcı (trankilizan) olarak kullanılan ilaçlarda yeralır. Kanser araştırmaları Son yıllarda, bitkiler tarafından doğal olarak üretilen birçok fitokimyasal madde kanser tedavisinde kullanılmaktadır. Taxus brevifolia (porsuk ağacı) bitkisinde bulunan elliptisin alkaloti, DNA da topoisomeraz II enziminin çalışmasını engelleyerek antikanser etkisi gösterir ve bu nedenle kanser ilacı olarak kullanılmaktadır. Yine Camptotheca acuminate bitkisinden elde edilen kamptothesin alkaloiti, kanserli hücrelerin hızlı bölünmesini yavaşlattığı için kanser ilacı olarak üretilmektedir. Catharantus roseus (rozet çiçeği) bitkisinde bulunan vinblastin ve vinkristin alkaloitleri, mitotik hücre bölünmelerini engelleyen etkili antikanser ajanlardır ve kanser tedavisinde kullanılmaktadır. Colchicum autumnale (güz çiğdemi), Colchicum leuteum, Iphigenia stella ve Gloriaosa superba bitkilerinden elde edilen colchicine alkaloitinden gut ve romatizma tedavisi dışında kanser tedavisinde de faydalanılmaktadır. Dünyada yayılış gösteren bitki türlerinin yaklaşık %85 i tıbbi olarak araştırılmamıştır. Bu bitkiler, henüz tedavisi mümkün olmayan hastalıklar için önemli bir sekonder metabolit (etken madde) kaynağı olabilirler. Devedikeni (Silybum marianum) Çarkıfelek (Passiflora incarnata) Kediotu (Valeriana officinalis) Yaban mersini (Vaccinium myrtillus) Sarı kantaron (Hypericum perforatum) 18 / Sağlık Çevre Kültürü / 2010 / Sayı 4