ÜLKEMZDE KENTSEL RAYLI SSTEMLERN GELM

Transkript

1 ÜLKEMZDE KENTSEL RAYLI SSTEMLERN GELM Güngör Evren 1 Kemal Selçuk Öüt 2 SUMMARY In this study, the dimension of urban rail system requirements in our cities is brought out approximately but in manner concrete. According to this determining, for a reliable development of urban rail system, technically and economically required politics must be formed and applied. At that context, comprehensive studies and preparatory works must be started without loosing any time. ÖZET Bu bildiride, öncelikle kentlerimizin raylı sistem ihtiyaçlarının büyüklüü yaklaık olarak fakat somut biçimde ortaya konmutur. Bu saptamaya göre kentsel raylı sistemin salıklı geliimi için teknik ve ekonomik açıdan gerekli politikaların oluturulması ve özenle uygulanması zorunlu bulunmaktadır. Bu balamda kapsamlı etüdlerin ve hazırlık çalımalarının gelitirilmesi için gecikilmemelidir. 1. GR Kentsel ulaımın geliiminde küçük kapasiteli taımalardan balayıp otobüs, mafsallı veya iki katlı otobüslere ve özel otobüs yolu uygulamalarına kadar uzanan süreçte lastik tekerlekli araçların olanakları sona ermektedir. Bu aamadan sonra raylı sistemlerin gelitirilmesi zorunlu bulunmaktadır. Her ulatırma türünde olduu gibi, fakat onlardan daha dikkatle raylı sistemlerin hangi aamada devreye sokulacaı ve nasıl gelitirilecei planlanmalıdır. Bu amaçla en doru yaklaım ulatırma planı balamında gerekli yatırım kararlarının verilmesidir. Ancak dünyadaki uygulamalardan elde edilecek bilgilere göre raylı sistemin gelitirilmesiyle ilgili genel deerlendirmeler yapılması ulatırma aratırmalarında düünülen bir yaklaımdır. Bu bildiride orta ölçekli kentlerde raylı sistemlerin geliimi ile ilgili faktörlerin sıralanması ve bu faktörlerle raylı sistem geliimi arasında ilikilerin ortaya konması ve konu ile ilgili genel nielikteki görülerin açıklanması amaçlanmaktadır. Orta ölçekli kent olarak bu bildiri kapsamında nüfusu ikiyüz bin ile bir milyon arasında olan kentler gözönüne alınmıtır. 1 Prof. Dr..T.Ü. naat Fakültesi, Maslak 2 Arat. Gör..T.Ü. naat Fakültesi, Maslak 1

2 2. KENTSEL RAYLI SSTEMLERN GELMN ETKLEYEN FAKTÖRLER Kentiçi raylı sistemleri etkileyen faktörlerin balıcaları u ekilde sıralanabilir. Kentin nüfusu ve artı oranı. Kentin alanı. Nüfus younluunun daılımı. Kentte arazi kullanımı (kentsel geliim planı). Kentteki gelir düzeyi (Kentin GSMH'sı.) Kentteki gelir dalımı. Kenttin demografik yapısı (çalıan, örenci, vb oranları). Kentteki otomobil sahiplii oranı. Dier toplu taıma sistemlerinin - Türleri - Yol uzunluu - Kapasiteleri - Etkinlik, verimlilikleri. - Toplu taıma içindeki payları Yukarıda sıralanan faktörlerle ilgili veriler elde edilebilirse, kentiçi raylı sistemlerin ne ekilde gelitiklerine ilikin matematik modellerin oluturulması mümkün olabilir. Ancak bu verilerin gereken ölçüde ve salıklı bir biçimde toplanması son derece güçtür. Bu çalımada nüfusu ikiyüz binle bir milyon arasında olan 61 kent ve nüfusu bir milyondan fazla 24 kent için veri toplama çabaları istenen sonuca ulaamamıtır. Toplanabilen bilgiler kent nüfusları ve ülkelere ait GSMH deerleri, kentiçi raylı sistem uzunlukları, otobüs ve raylı sistem yolculukları ile ilgili deerlerle sınırlı kalmıtır. Deerlendirmeye alınan toplam 52 kente ait raylı sistem yolculuk ve uzunluk deerleri alınırken, banliyö iletmelerine ait yolculuk ve raylı sistem uzunlukları hesaba katılmamıtır. Zira banliyö iletmecilii, kentiçi raylı sistem taımacılıından farklı bir yapıya sahiptir ve farklı biçimde geliim göstermektedir. Toplandıı belirtilen bilgilerin tümü Tablo 1'de verilmitir. 3. KENTSEL RAYLI SSTEM GELM LE LGL LKLER 3.1. Raylı Sistem Uzunluu ve Nüfus likisi Çalımada ilk olarak, aırlıklı raylı sistem uzunluu ile kent nüfusu arasında bir iliki aratırılmıtır. Sanal raylı sistem uzunluu, kapasite ilikileri göz önüne alınarak (Tramvay uzunluu + 2xLRT uzunluu + 4xmetro uzunluu) eklinde tanımlanmıtır. Nüfusu bir milyona kadar olan kentlerde "sanal raylı sistem uzunluu" baımlı deikeni ile "kent nüfusu" baımsız deikeni arasında istatistiksel açıdan, yeterli bulunan bir iliki saptanmamıtır (ekil 1). Ancak nüfusu bir milyonu aan kentler de hesaba katılıp toplam 86 kent için bir deerlendirme yapıldıında sanal raylı sistem uzunluu ile nüfus arasında % 95 güven aralıında istatistiksel bir iliki olduu görülmütür. Bu iliki ekil 2'de verilmitir. 2

3 Tablo 1. Kentlere Ait Toplu Taıma Yolculukları Ülke ehir Nüfus Otobüs Tramvay Hafif Metro Metro Yolculuk Yolculuk Yolculuk Yolculuk 1 Hollanda Amsterdam Utrecht Den Haag Avust. Graz Linz Belçika Antwerpen Çek-Slov. Brno Ostrava Fransa Grenobl Marsilya Nantes Almanya Bonn Dresten Halle Norveç Oslo Polonyo Poznan Szczecin Gdansk Rom. Timioara Kanada Kalgari Cenevre Japonya Kagoshima Kumamoto Nagasaki Estonya Tallin Letonya Riga Slovakya Bratislava Avusturya Viyana Belçika Brüksel Bulgaristan Sofya Kanada Montreal Toronto Çek Cumh. Prag Fransa Lille Lyon Almanya Berlin Macarist. Budapete talya Milano Japonya Fukuoka Kobe Kyto Osaka Yokohama Polonya Lodz Portakiz Lizbon Romanya Bükre Rusya Novosibirsk Samara spanya Barselona Madrid Ukranya Kharkov

4 350,00 Sanal Raylı Sistem Uzunluu (km) 300,00 250,00 200,00 150,00 100,00 50,00 y = 0,0002x + 1,4882 R 2 = 0,1113 0, Kent Nüfusu ekil 1. Nüfusu bir milyona kadar olan 61 kente ait sanal raylı sistem uzunluunüfus arasındaki istatistiksel iliki 800,00 700,00 Sanal Raylı Sistem Uzunluu (km) 600,00 500,00 400,00 300,00 200,00 100,00 y = 0,0001x + 22,699 R 2 = 0,4741 0, Kent Nüfusu ekil Kente ait sanal raylı sistem uzunluu-nüfus arasındaki istatistiksel iliki 4

5 3.2. Kentsel Raylı Sistem Uzunluu-GSMH likisi Konusu kinci olarak ülke GSMH'sı ile aırlıklı raylı sistem uzunluu arasında bir ilikinin aratırılması düünülmütür. Ancak burada kent bazında GSMH deeleri elde edilemediinden bu konuda bir aratırma yapılamamıtır. Eer kent bazında GSMH deerleri mevcut olsa idi, GSHM ile aırlıklı raylı sistem uzunluu arasında ne ekilde bir ilikinin olduu aratırılabilirdi. Ancak kent GSMH'sı ile raylı sistem uzunluu arasında bir ilikinin anlamlı olmayacaı düünülebilir. Çünkü bu tür bir iliki, gerekli talebe eritikten sonra kentiçi raylı sistemlerin sadece gelimi yani GSMH'sı yüksek ülkelerde kurulması ve görülmesinin gereklilii anlamında algılanabilecek bir sonuç ortaya koyabilir. Ancak dünyada, en azından tramvay türünden kentiçi raylı sistemlerin GSMH'sı yüksek olmayan ülkelerde de iletilmesinin gerekmekte olduu bilinmektedir Kentsel Raylı Sistem Taımasının Toplu Taımadaki Payının Nüfus ile likisi Çalımanın üçüncü aamasında, toplam toplu taıma yolculuklarının nüfusla ne ekilde ilikili olduu incelenmitir. Toplam 52 kent için elde edilen verilere göre raylı sistem ve otobüs ile yapılan toplam yolculukları ile nüfus arasında %95 güven aralıında istatistiksel olarak anlamlı bir ilikinin (dorusal/üstel) varlıı saptanmıtır. Bu iliki ile ilgili deerlendirmeler ekil 3'de görülmektedir. Çalımanın dördüncü aamasında ise, kent nüfusları ile "otobüs yolculukları / raylı sistem yolculukları" oranı arasındaki iliki incelenmitir. Bu iliki, nüfusu bir milyona kadar olan 25 kent için, nüfusu bir milyonu aan 27 kent için aratırılmıtır. Nüfusu bir milyona kadar olan 25 kent için, otobüs yolculuklarının raylı sistem yolculuklarına oranı 1,14 ortalama deeri etrafında salınım göstermekte ve nüfusa göre bir deiiklik göstermemektedir. 1,14 deerinin anlamı nüfusu bir milyona kadar olan kentlerde toplu taıma yolculuklarının %53'ünün otobüslerle, %47'sinin raylı sistemlerle yapılmakta olduudur. Aynı ekilde nüfusu bir milyonu geçen 27 kent için, otobüs yolculuklarının raylı sistem yolculuklarına oranı 0,783 ortalamasını vermektedir. Bu deer, nüfusu bir milyonu aan kentlerde toplu taıma yolculuklarının %44'nün otobüslerle, %56'sının raylı sistemlerle yapılmakta olduunu göstermektedir Kentsel Raylı Sistem Uzunluu-Araç Sayısı likisi Tablo 2'deki verilere göre "kentsel raylı sistem uzunluu -araç sayısı" ilikisini ifade eden aaıdaki regresyon denklemleri elde edilmitir. Tramvay için y = x 0,8351 (R 2 =0,79) Hafif metro için y = 1,5183 x + 20,378 (R 2 =0,66) Metro için y = 10,047 x - 88,935 (R 2 =0,86). 5

6 Tablo 2 : Kentsel raylı sistem uzunlukları ve araç sayıları Tramvay Hafif Metro Metro Ülke ehir Yol Araç Yol Araç Yol Araç uzunl. Sayısı uzunl. Sayısı uzunl. Sayısı Hollanda Amsterdam 138, ,00 49 Utrecht , Den Haag 128, Avust. Graz 48, Linz 15, Belçika Antwerpen , Charleroi , Ghent 29, Çek-Slov. Brno 75, Osrava 231, sveç Göteburg 0,00-117, Finl. Helsinki 70, ,00 16,90 42 Fransa Grenobl 0,00-14, St. Etienne 9, , Rouen , Toulouse ,00 29 Marsilya 3, , Nantes , Almanya Bonn 53, Augsburg 26, Bielefeld 28, Bochum 86, , Bremen 56, , Chemnitz 22, , Essen 59, , Karlsruhe , Krefeld 37, Leipzing 151, Magdeburg 59, Dresten 135, Halle 76, Norveç Oslo 88, , talya Cenova - - 4, Polonyo Poznan 243, Gdansk 50, Szczecin 110, Wroclow 270, Rom. Timioara 90, sviçre Basle 61,

7 Cenevre 9, Zürih 117, Tramvay Hafif Metro Metro Ülke ehir Yol Araç Yol Araç Yol Araç uzunl. Sayısı uzunl. Sayısı uzunl. Sayısı Lozan - - 7, Kanada Edmonton , Kalgari , Japonya Hakkodate 11, Kagoshima 13, Kumamoto 12, Nagasaki 11, Okayama 4, Estonya Tallin 39, Letonya Riga 123, Slovakya Bratislava 255, Avusturya Viyana 185, , , Belçika Brüksel 199, , Bulgaristan Sofya 206, Kanada Montreal , Toronto , , Çek Cumh. Prag 450, , Fransa Lille 19, ,30 83 Lyon , Almanya Berlin 173, , Macarist. Budapete , , talya Milano 184, , Japonya Fukuoka , Kobe , Kyto , , Osaka 18, , Yokohama , Polonya Lodz 113, Portakiz Lizbon 75, , Romanya Bükre 398, , Rusya Novosibirsk 353, ,00 76 Samara 171, spanya Barselona , Madrid , Ukranya Kharkov 166, , talya Roma 70, ,

8 3000 Toplu taıma Yolculukları (Milyon Yolculuk) y = 0,0003x + 18,081 R 2 = 0,4875 y = 0,0006x 0,9346 R 2 = 0, Kent Nüfusu ekil Kente ait toplu taıma yolculukları-nüfus ilikisi 4. ÜLKEMZDE KENTSEL RAYLI SSTEM GEREKSNM ÇN GENEL DEERLENDRME 4.1. Raylı Sistem Uzunlukları Önceki bölümlerde elde edilen kaba bulgulara dayanarak ülkemiz için bir deerlendirme yapmak amacıyla, 1990 nüfus sayımına göre, nüfusu 200 binin üzerinde olan 21 kent gözönüne alınmıtır. Bunlardan 15'inin nüfusu 200 bin ile 500 bin arasında, 3'ünün nüfusu 500 bin ile 1 milyon arasında 3'ünün nüfusu ise 1 milyonun üstündedir (Tablo 3). Göz önüne alınan kentlerin raylı sistem gereksinimlerinin kaba olarak belirlenmesi için sanal raylı sistem uzunlukları ekil 2'de görülen y=0,001x+22,699 eklindeki kent nüfusu baımsız deikenlerine göre regresyon denklemi ile hesaplanmıtır. Sanal uzunluklardan tramvay, hafif metro ve metro uzunluklarına geçilebilmesi için : nüfusu 500'e kadar olan yerlerde yalnızca tramvay bulunacaı, nüfusu 500 ile 1 milyon arasındaki kentlerde raylı sistemin %40 tramvay ve %60 metrodan oluacaı, nüfusu 1 milyonun üzerindeki kentlerde ise raylı sistemin %10'nunun tramvay, %30'unun hafif metro ve %60'ının metro olacaı varsayılmıtır. Bu bilgilere göre 21 kent için belirlenen raylı sistem uzunlukları Tablo 3'de verilmitir. 8

9 Tablo 3: Türkiye'de 21 kente ait nüfus, gerekli raylı sistem uzunluklarıve araç sayıları Türkiye Nüfus Sanal Raylı Tramvay Hafif Metro Sistem metro Uzunluu Yol Araç Yol Araç Yol Araç uzunluu Sayısı uzunluu Sayısı uzunluu Sayısı Denizli ,23 49, Elazı ,30 49, Sivas ,50 51, K.Mara ,36 52, Erzurum ,21 54, Kocaeli ,09 56, Urfa ,65 58, Malatya ,33 59, Samsun ,22 62, Antalya ,87 71, Diyarbakır ,25 72, Eskiehir ,40 76, Kayseri ,48 77, çel ,61 77, G.Antep ,65 77, Konya ,43 22, , Bursa ,19 32, , Adana ,80 35, , zmir ,16 7, , , Ankara ,43 10, , , stanbul ,81 26, , , Toplam 2.795, , , , Araç Sayıları Taıt sayılarının tramvay, hafif metro ve metro ayrımına göre tahmin edilebilmesi için daha önce açıklanan "kentsel raylı sistem uzunluu-araç sayısı" ilikisini veren regresyon denklemlerinden taıt sayıları kestirilmeye çalıılmıtır (Tablo 3) Raylı Sistem Altyapı ve Taıt Maliyetleri Kentlerimizin raylı sistem gereksiniminin karılanması için gerekli finansmanın boyutları hakkında fikir edinebilmek üzere, tramvay, hafif metro ve metro için altyapı maliyetleri ve taıt maliyetleri ayrımı balamında deerlendirme yapılmıtır. Bu amaçla; altyapı için birim maliyetler tramvay, hafif metro ve metro için sırasıyla 2,5 milyon $/km, 10 milyon $/km ve 40 milyon $/km,taıtlar için birim maliyetler yine aynı sırada olmak üzere 2,0 milyon $/araç, 2,5 milyon $/araç ve 1,5 milyon $/araç olarak alınmıtır. Bu deerler tartımaya açık olmakla birlikte kaba olarak maliyet düzeyinin belirlenmesi açısından kullanılabilir nitelikte kabul edilebilir. Altyapı ve taıt maliyetlerine ilikin deerlendirmeler Tablo 4'de görülmektedir. Toplam olarak 9

10 saptanan 29 milyar $ özellikle Türkiye olanakları açısından bakıldıında çok büyük bir kaynaktır. Tablo 4 : Altyapı ve taıt maliyetleri Tramvay Ön Metro Metro Türkiye Hat Taıt Hat Taıt Hat Taıt TOPLAM MALYET Denizli 123,09 271,18 394,27 Elazı 123,24 271,47 394,72 Sivas 128,74 281,54 410,28 K.Mara 130,89 285,47 416,36 Erzurum 135,53 293,88 429,41 Kocaeli 140,23 302,39 442,62.Urfa 146,62 313,84 460,46 Malatya 148,33 316,89 465,22 Samsun 155,54 329,71 485,26 Antalya 179,67 371,90 551,57 Diyarbakır 180,62 373,55 554,17 Eskiehir 191,00 391,40 582,40 Kayseri 193,69 396,00 589,69 çel 194,01 396,55 590,56 G.Antep 194,12 396,72 590,84 Konya 55,90 140,27 335,38 178,25 709,79 Bursa 82,00 193,17 491,98 237, ,83 Adana 88,62 206,12 531,75 252, ,28 zmir 19,03 57,03 152,22 108, ,08 669, ,60 Ankara 26,93 76,22 215,41 132, , , ,87 stanbul 66,73 162,63 533,82 253, , , ,60 Toplam 2.704, , , , , , ,79 5. SONUÇ Ülkemizde giderek daha youn biçimde kendini gösteren kentsel ulaım sorunlarının çözümünde raylı sistem gereksinimi tartıılmaz bir gerçek olarak kabul görmektedir. Belirtilen gereksinim kentlerimizin imar nazım plan ve ulaım ana planı balamında doru olarak saptanabiir. Bu bildiride Türkiye genelinde kaba bir deerlendirme ile 21 kentimizin tramvay, hafif metro ve metro olarak raylı sistem gereksinimi dünya kentsel raylı sistem istatistik verilerine dayanılarak öngörülmeye çalıılmıtır. Hat uzunluu, taıt sayısı ve altyapı maliyetleri olarak belirlenen deerlere göre aaıdaki yorumlar yapılabilir. 10

11 Günümüzün gereksinimi olarak öngörülen raylı sistemlerin abartılı olduu düünülür ve gerçekletirilmelerinin, önümüzdeki yıla yayılması tasarlansa bile çok büyük bir etkinlik ve çabayı gerektirdii gerçei yadsınamaz. in büyüklüü, gerek hat yapımı için, gerekse taıtlar için bir sanayi gelitirilmesini gerekli ve ekonomik kılacak düzeydedir. Hesaplar sonucunda bulunan kaynak gereksinimi gayri safi milli hasılanın %15'ini amaktadır. Bu kapsamdaki bir raylı sistem yapımının yıla yayılması durumunda bile ciddi finansman modellerinin oluturulması zorunlu bulunmaktadır. Türkiye kentsel raylı sistemleri, stratejik yaklaımları, planlamaları, kurumsal yapılanmaları içeren köklü ve kapsamlı bir incelemeyi gerektirmektedir. Böyle bir incelemenin yetkilisi ve sorumlusu yerel yönetimleri temsil eden bir kurum ve Ulatırma Bakanlıı olabilir. Ülkemizde kentsel raylı sistemlerin salıklı geliimi kapsamlı etüdlere dayalı planlama ve hazırlık çalımalarının gecikilmeksizin gerçekletirilmesine balı bulunmaktadır. KAYNAK : 1.Bushell C.,1997, "Jane's Urban Transport System",14. Edition