ISPARTA İLİNDEKİ KLASİK VE MODERN ELMA SOĞUK HAVA DEPOLARININ VERİMLİLİK YÖNÜNDEN KARŞILAŞTIRILMASI

Transkript

1 ISPARTA İLİNDEKİ KLASİK VE MODERN ELMA SOĞUK HAVA DEPOLARININ VERİMLİLİK YÖNÜNDEN KARŞILAŞTIRILMASI M.Çağla ÖRMECİ KART 1 Vecdi DEMİRCAN 2 Bülent MİRAN 1 cagla.kart@ege.edu.tr vecdidemircan@sdu.edu.tr bulent.miran@ege.edu.tr 1 Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü Bornova, İzmir. 2 Süleyman Demirel Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü Çünür, Isparta. ÖZET Normal atmosferli depolar olarak bilinen klasik soğuk hava depoları; hava bileşimine müdahale edilmeden ortamın sadece sıcaklık ve oransal neminin kontrol edilebildiği depolardır. Modern depolar olarak adlandırılan kontrollü atmosferli soğuk hava depolarda adından da anlaşıldığı gibi sıcaklık ve nispi nem yanında ortamdaki gazların oranı da kontrol edilir. Bu çalışmanın amacı Isparta ilindeki klasik ve modern elma depolarındaki kaynak kullanımındaki başarılarını ortaya koymaktır. Veri Zarflama Yöntemi kullanılmıştır. Veri Zarflama Yöntemi ise belirli sayıda üretim biriminin etkinliğini değerlendirme için kullanılmaktadır. Araştırmanın ana materyalini Isparta ilinde soğuk hava depo işletmelerinin yoğun olduğu Eğirdir, Gelendost, Senirkent, Uluborlu ve Merkez ilçelerinde bulunan toplam 59 işletmeden anket yöntemi ile toplanmış birincil veriler oluşturmuştur. Kullanılan veriler depolama dönemini kapsamaktadır. Elma soğuk hava depolarında girdiye yönelik hesaplanan teknik etkinlik, ölçek etkinliği ve saf teknik etkinlik sonuçları klasik ve modern soğuk hava depoları için ayrı hesaplanarak karşılaştırılmıştır. Çalışmada depolama miktarında değişiklik olmaksızın, söz konusu geliri elde etmek amacıyla kullanılan elektrik, işgücü, amortismanlar, genel giderler ve diğer girdilerden etkinlik sınırı üzerinde üretim yapan işletmelere göre oransal olarak ne kadar azaltılabilir sorusu cevaplanmıştır. Anahtar Kelimeler: Elma, soğuk hava deposu, Veri Zarflama Analizi 121

2 COMPARISON OF CLASSIC AND MODERN APPLE COLD STORAGES IN TERMS OF EFFICIENCY IN ISPARTA PROVINCE ABSTRACT Normal cold storages, which are also known as normal atmosphere storages, are those where only the heat and relative humidity can be controlled without interfering the air composition. As the name implies, in controlled atmosphere storages the ratio of gasses in the environment is controlled besides heat and relative humidity. The aim of this study is to reveal classic and modern apple cold storages achievements in the use of resources in Isparta Province. Data Envelopment Analysis (DEA) was used. DEA use to evaluate efficiency of certain production units. Major material of the research is primary data gathered by surveys from 59 enterprises located in Eğirdir, Gelendost, Senirkent, Uluborlu and Merkez where cold storage facilities are abundant. Data used covers storage period. Input oriented technical efficiency; scale efficiency and pure technical efficiency are calculated separately and compared for classic and modern apple cold storages. Without any change in stored apply quantity to reach the same income level how electricity, labour, deprecation, general expenditures and other inputs reduced proportionally comparing the other cold storages working on production frontier. Keywords: Apple, cold storage, Data Envelopment Analysis 1.GİRİŞ Elma, Türkiye meyve dikili alanlarının yaklaşık %5.6 sini oluşturmaktadır. Bu açıdan zeytin, üzüm, fındık ve antep fıstığından sonra beşinci sırada yer almaktadır. Üretim bakımından ise üzümden sonra %14.70 payla ikinci sıradadır (TUİK, 2010). Türkiye de elma yetiştiriciliğinin yoğunluk kazandığı en önemli yörelerden biri Isparta ilidir. Isparta ili sahip olduğu özellikler nedeniyle elma tarımında oldukça elverişli bir yapıya sahiptir. Elma yetiştiriciliği, Isparta ilinde bulunan üreticilerin büyük bir bölümünün önemli geçim kaynağını oluşturmaktadır. Nitekim ilde bulunan işletmenin i az veya çok elma üretim faaliyetiyle ilgilenmektedir (Anonim,1995). Isparta ili tonluk elma üretimi ile Türkiye de ilk sırada yer almakta ve Türkiye elma üretiminin %21.13 ü buradan karşılanmaktadır (TUİK, 2010). Ülkemizde üretilen meyve ve sebzelerde, tüketiciye ulaşıncaya kadar %30-40 lara varan kayıplar meydana gelmektedir (DPT, 2001). Bu kayıplar pazarlama zincirinin çeşitli evrelerindeki kayıpların tümünü kapsamaktadır. Ürünlerdeki bu kayıp, üretim sürecinde kullanılan girdilerin dolayısıyla maliyeti oluşturan kaynakların da kaybı anlamına gelmektedir. Özellikle meyvelerin uygun koşullarda depolanmasıyla, bu kayıpların azaltılması yönünden önemli katkılar sağlanabilecektir. Depolama, ürünlerin daha sonra pazarlanmak üzere kalitesinin korunmasını sağlayacak veya kalite kaybını en aza indirecek olan düşük sıcaklık ve yüksek nem içeren ortamlarda bekletilmesi olarak tanımlanmaktadır (Özcan ve Ertürk, 1994). Depolama sayesinde hem tüketici hem de üretici yönünden birçok yararlar sağlanabilir. Hasat mevsiminde tüketilmeyen üretim fazlası değerlendirilir, her mevsimde pazarda sebze ve meyve bulunması güvence altına alınır, hasat mevsiminde ürün fazlalığı nedeniyle meyvelerin düşük fiyatla satılması önlenerek üreticilerin daha fazla gelir elde etmeleri sağlanır ve bütün yıl boyunca tüketicinin uygun fiyatlarla meyve bulabilmesi gerçekleştirilir (Ekmekyapar, 1993). Depolama faaliyetinin tarıma dayalı sanayi işletmelerine de olumlu yönde katkıları bulunmaktadır. Üretim ve pazarlama faaliyetlerinin ve iş gücünün yıl içerisinde daha dengeli 122

3 bir şekilde dağılımını, ürünü değerlendiren sanayinin uzun süre ve ekonomik olarak çalışma olanağı bulmasını sağlar (Okuroğlu vd.,1998). Çağımızda soğuk hava deposu işletmelerinin yapısal tasarımında konu ile ilgili teknolojik olanak vb. konulara ağırlık vermenin yanı sıra sosyal, kültürel ve ekonomik çerçevenin de göz önünde tutulması gerektiği anlaşılmaktadır. İşlevsel bir soğuk hava deposu ya da depolar zincirine erişmek için yalnızca deponun kendisiyle ilgili olarak değil aynı zamanda üretim ve taşıma gibi tüm bünyeye ait ayrıntılı konularda da çalışmak gerekmektedir. Bu açıdan, üretim ve tüketim merkezlerinde faaliyete bulunulması gereken ekonomik kapasite anlayışına uygun büyüklük ve çağdaş teknolojik yapıya sahip soğuk hava deposu işletmelerinin kurulma, üretim ve taşımayı da dikkate alarak mevcut depoların içinde bulundukları teknik, ekonomik ve yönetsel sorunlar ile birlikte bütünün, ilgili ekonomik değişkenler dikkate alınarak çözümü gerekmektedir. Bu gereksinim, soğuk hava deposu işletmelerinin yatırımlarını teşvik eden kamu kuruluşları ile girişimcilere ve araştırmacılara önemli görevler yüklemektedir (Güllenoğlu, 1993). Araştırmanın yürütüldüğü Isparta ilinde üretilen elmanın bir kısmı hasattan hemen sonra pazara arz edilirken bir kısmı da depolanarak değişik dönemlerde tüketiciye sunulmaktadır. Isparta ilinde ton kapasiteli 87 adet soğuk hava depo işletmesi mevcut olup, tamamına yakını elma depolamada kullanılmaktadır. Isparta ilindeki mevcut soğuk hava depo kapasitesi elma üretiminin %56.80 ini karşılamaktadır. Ülkemizde ise toplam soğuk depo kapasitesi yaklaşık 1.2 milyon ton dolayındadır (Anonim, 2004). Türkiye nin soğuk hava depo kapasitesinin yaklaşık %28.8 i Isparta ilinde bulunmaktadır. Bu verilere göre Isparta ilinin ülkemizde soğuk hava depo işletmeciliği açısından önemli illerden biri olduğu söylenebilir. Bu çalışmanın amacı; Türkiye nin elma üretimi ve soğuk hava depo kapasitesi açısından ilk sırada yer alan Isparta ilindeki klasik (normal atmosferli) ve modern (kontrollü atmosferli) soğuk hava depolarının kaynak kullanımındaki başarılarını ortaya koymaktır. Türkiye de şimdiye kadar soğuk hava depolarının etkinliklerini değerlendiren çalışmaların yapılmamış olması bu çalışmanın önemini daha da artırmaktadır. Çalışmada girdiye yönelik hesaplanan teknik etkinlik, ölçek etkinliği ve saf teknik etkinlik sonuçları klasik ve modern soğuk hava depoları için ayrı hesaplanarak karşılaştırılmıştır. Elde edilen bulgulara göre işletmelerin depolama miktarında değişiklik olmaksızın, söz konusu geliri elde etmek amacıyla kullanılan elektrik, işgücü, amortismanlar, genel giderler ve diğer girdilerden etkinlik sınırı üzerinde üretim yapan işletmelere göre oransal olarak ne kadar azaltılabilir sorusu cevaplanmıştır. Elde edilen bulgulara göre işletmelerin daha etkin faaliyette bulunmaları için bir takım önerilerde bulunulmuştur. Soğuk hava depo işletmeleri pahalı yatırımlar gerektiren kuruluşlardır. Bu nedenle bu yatırımların daha bilinçli yapılması, kaynakların daha etkin kullanımı açısından önem taşımaktadır. Araştırmada elde edilen bulgular bu yatırımlar için yararlı bilgiler sunmaktadır. Çalışmada elde edilen bulgular soğuk hava depo işletmeleri, soğuk hava depo yatırımları için hibe veya kredi desteği sağlayan kurumlar ve yatırım yapmayı düşünen girişimcilere önemli bilgiler sağlamaktadır. Bu nedenle söz konusu çalışmanın bu konuda yapılacak başka çalışmalara ışık tutacağı söylenebilmektedir. 2.MATERYAL ve YÖNTEM 2.1 Materyal Araştırmanın ana materyalini Isparta ilinde soğuk hava depo işletmelerinin yoğun olduğu Eğirdir, Gelendost, Senirkent, Uluborlu ve Merkez ilçelerinde bulunan toplam 59 işletmeden anket yöntemi ile toplanmış birincil veriler oluşturmuştur. Kullanılan veriler depolama dönemini kapsamaktadır. Çalışmada normal atmosferli soğuk hava depoları klasik, 123

4 kontrollü atmosferli ve normal atmosferli odanın yanında belli sayıda kontrollü odası olanlar ise modern depolar olarak değerlendirilmiştir. Ayrıca Türkiye de ve yabancı ülkelerde konuyla ilgili yapılmış çeşitli araştırma sonuçlarından ve mevcut istatistikî verilerden de yararlanılmıştır. 2.2 Yöntem Isparta Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğüne bağlı Kontrol Şube Müdürlüğü kayıtlarından soğuk hava depo işletmelerinin sayısı ve adresleri tespit edilmiştir. Bu kayıtlara göre araştırma alanında toplam ton kapasiteli 87 adet soğuk hava depo işletmesinin mevcut olduğu belirlenmiştir (Anonim, 2010). Bu işletmelerin tamamına yakını elma depolamada kullanılmaktadır. Isparta ilinde soğuk hava depo işletmelerinin yoğun olduğu Eğirdir, Gelendost, Merkez, Senirkent ve Uluborlu ilçelerinde bulunan 62 soğuk hava depo işletmelerinin tamamıyla görüşme yapılması hedeflenmiştir. Ancak araştırma bölgesinde bulunan 2 soğuk hava depo işletmesinin bilgi vermemesi ve bir işletmenin yeni kurulmuş olması nedeniyle veriler 59 işletmeden elde edilmiştir. İşletmeler klasik (normal atmosferli) ve modern (kontrollü atmosferli) şeklinde iki grup halinde incelenmiştir. Buna göre araştırma bölgesinde toplam 51 adet klasik ve 8 adet modern işletme olduğu belirlenmiştir. İşletmelere yönelik hazırlanan anket formlarında soğuk hava depo işletmelerinin genel özellikleri ve kullanılan girdiler ve maliyet gelir unsurları gibi bilgiler yer almıştır. Çalışmada soğuk hava depolarında teknik etkinliği belirlemek amacıyla Veri Zarflama Yöntemi (VZY) kullanılmıştır. Veri Zarflama Yöntemi belirli sayıda üretim biriminin etkinliğini değerlendirme için kullanılmaktadır. Uzaklık fonksiyonlarına dayalı olarak birden çok çıktı ve girdinin söz konusu olduğu durumlarda üretim teknolojisini belirleyebilmektedir (Günden ve Miran, 2001). Etkinlik değerleri aşağıdaki değişkenler dikkate alınarak hesaplanmıştır. Y: Depolanan elma miktarı (1000 ton) X1: Enerji gideri (TL) X2: Daimi personel gideri (TL) X3: Genel giderleri (TL) Depolanan elma miktarı her bir işletmede depolanmış olan elma miktarını göstermektedir ve analizde bağımlı değişken olarak dâhil edilmiştir. Personel giderleri incelenen her bir işletmenin çalıştırdığı toplam personele ödediği ücret olarak analize dâhil edilmiştir. Personel giderlerinde hem mevsimlik personel hem de daimi personel giderlerini kapsamaktadır. Bu değişken işletmelerin ihtiyaç duydukları işgücü için kullandıkları işgücünün parasal toplamıdır. İşgücünün miktar olarak değil parasal olarak dâhil edilmesinin daha uygun olacağı düşünülmüştür çünkü işletmelerde çalışan işgücü cinsiyet, yaş ve görevine göre farklılık göstermektedir. Enerji giderleri de işletmelerin akaryakıt, elektrik için harcadıkları giderlerin toplamı olarak yer almıştır. Genel giderler ise bakım, onarım, nakliye, su, temizlik, kırtasiye, yönetim, haberleşme, ısınma, sigorta ve vergi giderlerini kapsamaktadır. 3.ARAŞTIRMA BULGULARI Bir üretim birimin etkinliği belirlenirken, kullanılan girdi ve çıktıların gözlenen ve optimal değerleri karşılaştırılır. Bu karşılaştırma gözlenen çıktının mevcut girdiden elde edilebilecek mümkün olan en fazla çıktıya oranı veya belirli miktarda çıktı üretmek için gerekli minimum potansiyel girdinin gözlenen girdiye oranı ya da bu ikisinin kombinasyonu şeklinde 124

5 ele alınabilir. Uzun yıllar verimlilik çalışmalarında etkinlik bileşeni dikkate alınmamıştır. Etkinlik gerçekte verimlilik değişimini sağlayan bileşenlerden biridir (Günden ve Miran, 2001). Araştırmada soğuk hava depolarında etkinliği ölçmek için klasik ve modern depoların verileri birleştirilerek VZY uygulanmıştır. Depolara ait etkinlik ortalamalarından hareket edilerek klasik ve modern depoların etkinlik değerleri hesaplanmış ve aralarında istatistiksel farklılık olup olmadığı test edilmiştir. Çizelgede araştırma yöresinde bulunan soğuk hava depolarının girdiye yönelik etkinlik sonuçları yer almaktadır. İşletmeler depoladıkları elma miktarlarını değiştirmeden kullandıkları elektrik, iş gücü ve diğer giderlerini etkinlik sınırı (efficiency frontier) üzerinde üretim yapan işletmelere göre oransal olarak ne kadar azaltabilecekleri sorusu cevaplanmıştır. Araştırma bölgesinde girdiye yönelik toplam teknik etkinliğin en küçük değeri ortalama ise olarak belirlenmiştir. Isparta ilindeki soğuk hava depo işletmelerinde depolanan elma miktarında değişime gidilmeden kullanılan girdi miktarları %45.2 oranında azaltılsa bile aynı üretimi gerçekleştirmek mümkündür sonucuna ulaşılmaktadır. Girdi kullanımındaki etkinsizliğin kaynağına bakıldığında hem fazla girdi kullanıldığı hem de optimum ölçekten sapmaya bağlı olduğu görülmektedir. İncelenen işletmelerden toplam teknik etkinlik değeri bir olan veya etkin sınırı oluşturan işletme sayısı 8 olarak belirlenmiştir. Bu işletmeler mevcut depolama miktarlarını en az girdi kullanarak etmektedirler. Etkin işletmeler toplam işletmelerin %13.56 sını oluşturmaktadır. Çizelge 1. Soğuk hava depo işletmelerinde girdiye yönelik etkinlik sonuçları Etkinlik Toplam Teknik Etkinlik Saf Teknik Etkinlik Ölçek Etkinliği Maksimum Minimum Ortalama Standart Sapma Varyasyon Katsayısı %100 Etkin Parsel Sayısı Toplam İçindeki payı (%) Depo tiplerine göre karşılaştırma yapıldığında klasik depolarda girdiye yönelik teknik etkinlik ile minimum değeri alırken, ortalama olarak belirlenmiştir. Modern depolarda ise bu değerler sırasıyla ve olarak hesaplanmıştır. Klasik soğuk hava depo işletmelerinin 5 tanesi toplam teknik etkinliğini sağlarken modern işletmelerde referans olarak alınan işletme sayısı 3 olarak belirlenmiştir. Klasik işletmelerin %9.80 i, modern işletmelerin %37.50 si etkin olarak belirlenmiştir. Klasik soğuk hava depo işletmelerinde saf teknik etkinliği sağlayan daha fazla işletme olmasına rağmen toplam teknik etkinliği sağlamayan işletmelerin bulunmasının sebebi, bazı klasik soğuk hava depo işletmelerde ölçek etkinliğinden kaynaklanan kayıplar olduğunu göstermektedir. Varyasyon katsayılarına bakıldığında ise toplam teknik etkinlik ve ölçek etkinliği bakımından klasik işletmelerin daha değişken olduğu söylenebilir. Her iki depo tipinde de depolama etkin bir şekilde yapılmamasına karşın modern depoların kaynak kullanımı ve ölçek açısından daha başarılı olduğu görülmektedir. 125

6 Çizelge 2. Depo tiplerine göre işletmelerde girdiye yönelik etkinlik sonuçları Etkinlik Klasik soğuk hava depoları Modern soğuk hava depoları Toplam Teknik Etkinlik Saf Teknik Etkinlik Ölçek Etkinliği Toplam Teknik Etkinlik Saf Teknik Etkinlik Ölçek Etkinliği Maksimum Minimum Ortalama Standart Sapma Varyasyon Katsayısı %100 Etkin Parsel Sayısı Toplam İçindeki payı (%) Araştırma bölgesinde işletmelerde etkinsizlikten kaynaklanan girdi kayıpları, depolama etkinliğini sağlayamamış işletmelerin mevcut kullanımından etkin bir depolama faaliyetinde bulunabilmeleri için hedeflenen girdi kullanım miktarlarının çıkarılmasıyla bulunmuştur (Kayıp= mevcut girdi kullanım miktarı hedeflenen girdi kullanım miktarı). Hedeflenen miktarlar etkinlik sınırı üzerinde faaliyet gösteren işletmelere göre belirlenmiştir. Böylelikle aşırı kullanılan işgücü, elektrik ve diğer giderlerin etkinlik bir depolama durumunda tasarruf edilebilecek olası miktarları ortaya konmuştur. Soğuk hava depo işletmelerinde mevcut durumda işletme başına TL elektrik enerjisi, TL personel ücreti ve TL diğer girdiler etkinsizlikten dolayı fazla kullanılmaktadır. Ayrıca etkin depolama gerçekleşirse işletme başına 540 kg daha fazla elma depolanabilecektir. Etkinsizlikten kaynaklı kayıplar dikkate alındığında yöredeki mevcut soğuk hava depo sayısı 87 olarak dikkate alındığından ortaya çıkan toplam girdi kaybı TL olacaktır. Depo tiplerine göre girdi kullanımında ortaya çıkan kayıplar incelendiğinde modern soğuk hava depo işletmelerinde elektrik ve personel giderinden kaynaklı kayıpların olmadığı; diğer girdiler açısından da ortaya çıkan kayıpların daha fazla olduğu söylenebilir. Çizelge 3. İşletmelerde depo tiplerine göre girdi kayıpları Değişkenler Kayıplar Klasik Modern Genel Elektrik gideri (TL) Personel gideri (TL) Diğer giderler (TL) İşletmelerin hem etkinlik hem de depo tipleri arasında çeşitli açılardan karşılaştırılmasına ilişkin veriler Çizelge 4 te sunulmuştur. Klasik ve etkin işletmelerde depolanan elma miktarı 6.5 ton iken modern işletmelerde 10.7 ton olarak belirlenmiştir. Etkin olan modern işletmelerde elektrik gideri işletme başına TL, personel gideri TL ve diğer giderleri TL olarak hesaplanmıştır. Modern işletmelerde ortalama 6.9 ton elma depolanmakta olduğu tespit edilmiştir. Elektrik, personel ve diğer giderlerinin etkin olan modern işletmelerde klasik etkin işlere öre daha yüksek olduğu görülmektedir. Bunun nedeni modern işletmelerde depolanan elma miktarının daha yüksek olmasından kaynaklandığı söylenebilir. 126

7 Çizelge 4. Etkin işletmeler ile araştırma bölgesindeki işletmelerin çeşitli açılardan karşılaştırılması Değişkenler Klasik Modern Genel Etkin İşl. Ort. Etkin İşl. Ort. Etkin İşl. Ort. Depolanan elma miktarı (ton) Elektrik gideri (1000TL) Personel gideri (1000TL) Diğer giderler (1000TL) Toplam teknik etkinlik SONUÇLAR Bu çalışmada Isparta ilinde faaliyet gösteren 59 adet klasik ve modern soğuk hava depolarının kaynak etkilikleri değerlendirilmiştir. Etkinlik analizinde en çok kullanılan ve oldukça başarılı sonuçlar veren Veri Zarflama yöntemiyle ölçeğe göre değişken getiri varsayımlarıyla etkinlik değerleri elde edilmiştir. Araştırma bölgesinde girdiye yönelik toplam teknik etkinliğin en küçük değeri ortalama ise olarak belirlenmiştir. Isparta ilindeki soğuk hava depo işletmelerinde depolanan elma miktarında değişime gidilmeden kullanılan girdi miktarları %45.2 oranında azaltılsa bile aynı üretimi gerçekleştirmek mümkündür sonucuna ulaşılmaktadır. Soğuk hava depo işletmelerinde mevcut durumda işletme başına TL elektrik enerjisi, TL personel ücreti ve TL diğer girdiler etkinsizlikten dolayı fazla kullanılmaktadır. Ayrıca etkin depolama gerçekleşirse işletme başına 540 kg daha fazla elma depolanabilecektir. Etkinsizlikten kaynaklı kayıplar dikkate alındığında yöredeki mevcut soğuk hava depo sayısı 87 olarak dikkate alındığından ortaya çıkan toplam girdi kaybı TL olacaktır. Sonuç olarak etkinsizlikten kaynaklı kayıpların çözümlenmesi ülkenin gelişmesine katkı sağlayacaktır çünkü depolamada yaşanan bu girdi kayıpları elma fiyatının yükselmesine ve tüketicilerinde daha az ürün tüketmelerine neden olmaktadır. Politika karar vericileri soğuk hava depo işletmelerinin daha etkin çalışabilmesi için uygulanacak teşvikler ve destekler verirlerken kaynakların optimum kullanımı ile ilgili teknik bilgilerin verilmesini amaçlayan kriterler getirilebilir. KAYNAKLAR Anonim, Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü Kayıtları, Isparta. Anonim, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, II. Tarım Şurası Çalışma Belgesi, Ankara. Anonim, Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü Kayıtları, Isparta. DPT, DPT (T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı) VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı Meyvecilik Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara. Ekmekyapar, T., Hayvan Barınaklarında Çevre Koşullarının Düzenlenmesi. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları. No: 306, Erzurum. Güllenoğlu, S.S, Marmara Bölgesi Yaş Meyve ve Sebze Üretimi, Taşınması ve Soğuk Depolanması İlişkileri ve Soğuk Hava Depoculuğunun Ekonomik Analizi. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı, Doktora Tezi, 213 sayfa, Ankara. Günden, C., Miran, B Pamuk Üretiminde Teknik Etkinlik: Bir Örnek Olay, Ziraat Odaları Birliği Yayını, Ankara. 127

8 Okuroğlu, M., Yağanoğlu, A.V., Örüng, İ., 1998, Erzurum İlinde Meyve Ve Sebze Depolama Yapılarının Planlama Kriterlerinin Belirlenmesi. Doğu Anadolu Tarım Kongresi, Eylül, Erzurum. Özcan, M., Ertürk, E., Türkiye nin Soğuk Hava Depo Potansiyeli, Sorunları İle Karadeniz Bölgesinin Soğuk Hava Depoculuğundaki Yeri. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yardımcı Ders Kitabı, Samsun. TUİK, TUİK (Türkiye İstatistik Kurumu), 128