ALICE K. TURNER Y llard r editörlük yap yor. New York da yafl yor. Yazar, History of Hell (1995) [Cehennemin Tarihi] adl inceleme eserinin yan s ra,

Transkript

1 ALICE K. TURNER Y llard r editörlük yap yor. New York da yafl yor. Yazar, History of Hell (1995) [Cehennemin Tarihi] adl inceleme eserinin yan s ra, kimi k sa hikâye ve bilim kurgu hikayeleri antolojileri haz rlad : The Playboy Book of Science Fiction (1998); Playboy Stories: The Best of Forty Years of Short Fiction (1994); Snake s Hands: A Chapbook About the Fiction of John Crowley (2001). Baflta The New York Review of Science Fiction olmak üzere çeflitli dergilerde makaleleri yay mland.

2 Ayr nt : 412 nceleme dizisi: 190 Cehennemin Tarihi Alice K. Turner ngilizceden çeviren Ayhan Sargüney Yay ma haz rlayan Nilgün Bayram Kitab n özgün ad The History of Hell A Harvest Book/1995 bas m ndan çevrilmifltir. Alice Turner / 1993 Kapak illüstrasyonu Sevinç Altan Kapak düzeni Arslan Kahraman Düzelti A. Tansel Mumcu Bask ve cilt Sena Ofset (0 212) Birinci bas m 2004 Bask adedi 2000 ISBN AYRINTI YAYINLARI Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No: 3 Ca alo lu - stanbul Tel.: (0 212) Faks: (0 212) & info@ayrintiyayinlari.com.tr

3 Alice K. Turner Cehennemin Tarihi

4 N C E L E M E D Z S fienl KL TOPLUM/I. Illich Ë YEfi L POL T KA/J. Porritt Ë MARKS, FREUD VE GÜNLÜK HAYATIN ELEfiT R S /B. Brown Ë KA- DINLIK ARZULARI/R. Coward Ë FREUD DAN LACAN A PS KANAL Z/S. M. Tura Ë NASIL SOSYAL ZM? HANG YEfi L? N Ç N T NSELL K?/R. Bahro Ë ANTROPOLOJ K AÇIDAN fi DDET/Der: D. Riches Ë ELEfiT REL A LE KURAMI/M. Poster Ë K B N E DO RU/R. Williams Ë DEMOKRAS ARAYIfiINDA KENT/K. Bumin Ë YARIN/R. Havemann Ë DEVLETE KARfiI TOPLUM/P. Clastres Ë RUSYA DA SOVYETLER ( )/O. Anweiler Ë BOLfiEV KLER VE fiç DENET M /M. Brinton Ë EDEB YAT KU- RAMI/T. Eagleton Ë K FARKLI S YASET/L. Köker Ë ÖZGÜR E T M/J. Spring Ë EZ LENLER N PEDAGOJ S /P. Freire Ë SA- NAY SONRASI ÜTOPYALAR/B. Frankel Ë fikencey DURDURUN!/T. Akçam Ë ZORUNLU E T ME HAYIR!/C. Baker Ë SES- S Z YI INLARIN GÖLGES NDE YA DA TOPLUMSALIN SONU/J. Baudrillard Ë ÖZGÜR B R TOPLUMDA B L M/P. Feyerabend Ë VAHfi SAVAfiÇININ MUTSUZLU U/P. Clastres Ë CEHENNEME ÖVGÜ/G. Vassaf Ë GÖSTER TOPLUMU VE YORUMLAR/G. Debord Ë A IR ÇEK M/L. Segal Ë C NSEL fi DDET/A. Godenzi Ë ALTERNAT F TEKNOLOJ /D. Dickson Ë ATEfi VE GÜNEfi/I. Murdoch Ë OTOR TE/R. Sennett Ë TOTAL TAR ZM/S. Tormey Ë SLAM IN B L NÇALTINDA KADIN/F. Ayt Sabbah Ë MEDYA VE DEMOKRAS /J. Keane Ë ÇOCUK HAKLARI/Der: B. Franklin Ë ÇÖKÜfiTEN SONRA/Der: R. Blackburn Ë DÜNYANIN BATI- LILAfiMASI/S. Latouche Ë TÜRK YE N N BATILILAfiTIRILMASI/C. Aktar Ë SINIRLARI YIKMAK/M. Mellor Ë KAP TAL ZM, SOS- YAL ZM, EKOLOJ /A. Gorz Ë AVRUPAMERKEZC L K/S. Amin Ë AHLÂK VE MODERNL K/R. Poole Ë GÜNDEL K HAYAT KILA- VUZU/S. Willis Ë S V L TOPLUM VE DEVLET/Der: J. Keane Ë TELEV ZYON: ÖLDÜREN E LENCE/N. Postman Ë MODERNL - N SONUÇLARI/A. Giddens Ë DAHA AZ DEVLET DAHA ÇOK TOPLUM/R. Cantzen Ë GELECE E BAKMAK/M. Albert - R. Hahnel Ë MEDYA, DEVLET VE ULUS/P. Schlesinger Ë MAHREM YET N DÖNÜfiÜMÜ/A. Giddens Ë TAR H VE T N/J. Kovel Ë ÖZ- GÜRLÜ ÜN EKOLOJ S /M. Bookchin Ë DEMOKRAS VE S V L TOPLUM/J. Keane Ë fiu HA N KALPLER M Z/R. Coward Ë AK- LA VEDA/P. Feyerabend Ë BEY N FAL fiebekes /A. Mattelart Ë KT SAD AKLIN ELEfiT R S /A. Gorz Ë MODERNL N SI- KINTILARI/C. Taylor Ë GÜÇLÜ DEMOKRAS /B. Barber Ë ÇEK RGE/B. Suits Ë KÖTÜLÜ ÜN fieffafli I/J. Baudrillard Ë ENTELEKTÜEL/E. Said Ë TUHAF HAVA/A.Ross Ë YEN ZAMANLAR/S. Hall-M. Jacques Ë TAHAKKÜM VE D REN fi SANAT- LARI/J.C. Scott Ë SA LI IN GASPI/I. Illich Ë SEVG N N B LGEL /A. Finkielkraut Ë K ML K VE FARKLILIK/W. Connolly Ë ANT POL T K ÇA DA POL T KA/G. Mulgan Ë YEN B R SOL ÜZER NE TARTIfiMALAR/H. Wainwright Ë DEMOKRAS VE KAP - TAL ZM/S. Bowles-H. Gintis Ë OLUMSALLIK, RON VE DAYANIfiMA/R. Rorty Ë OTOMOB L N EKOLOJ S /P. Freund-G. Martin Ë ÖPÜfiME, GIDIKLANMA VE SIKILMA ÜZER NE/A. Phillips Ë MKÂNSIZIN POL T KASI/J.M. Besnier Ë GENÇLER Ç N HA- YAT B LG S EL K TABI/R. Vaneigem Ë CENNET N D B /G. Vassaf Ë EKOLOJ K B R TOPLUMA DO RU/M. Bookchin Ë DE- OLOJ /T. Eagleton Ë DÜZEN VE KALKINMA KISKACINDA TÜRK YE/A. nsel Ë AMER KA/J. Baudrillard Ë POSTMODERN ZM VE TÜKET M KÜLTÜRÜ/M. Featherstone Ë ERKEK AKIL/G. Lloyd Ë BARBARLIK/M. Henry Ë KAMUSAL NSANIN ÇÖKÜfiÜ/R. Sennett Ë POPÜLER KÜLTÜRLER/D. Rowe Ë BELLE N Y T REN TOPLUM/R.Jacoby Ë GÜLME/H. Bergson Ë ÖLÜME KARfiI HAYAT/N. O. Brown Ë S V L TAATS ZL K/Der.: Y. Coflar Ë AHLÂK ÜZER NE TARTIfiMALAR/J. Nuttall Ë TÜKET M TOP- LUMU/J. Baudrillard Ë EDEB YAT VE KÖTÜLÜK/G. Bataille Ë ÖLÜMCÜL HASTALIK UMUTSUZLUK/S. Kierkegaard Ë ORTAK B R fieyler OLMAYANLARIN ORTAKLI I/A. Lingis Ë VAK T ÖLDÜRMEK/P. Feyerabend Ë VATAN AfiKI/M. Viroli Ë K ML K MEKÂNLARI/D. Morley-K. Robins Ë DOSTLUK ÜZER NE/S. Lynch Ë K fi SEL L fik LER/H. LaFollette Ë KADINLAR NEDEN YAZDIKLARI HER MEKTUBU GÖNDERMEZLER?/D. Leader Ë DOKUNMA/G. Josipovici Ë T RAF ED LEMEYEN CEMAAT/M. Blanchot Ë FLÖRT ÜZER NE/A. Phillips Ë FELSEFEY YAfiAMAK/R. Billington Ë POL T K KAMERA/M. Ryan-D. Kellner Ë CUMHUR YETÇ L K/P. Pettit Ë POSTMODERN TEOR /S. Best-D. Kellner Ë MARKS ZM VE AHLÂK/S. Lukes Ë VAHfiET KAV- RAMAK/J.P. Reemtsma Ë SOSYOLOJ K DÜfiÜNMEK/Z. Bauman Ë POSTMODERN ET K/Z. Bauman Ë TOPLUMSAL C NS - YET VE KT DAR/R.W. Connell Ë ÇOKKÜLTÜRLÜ YURTTAfiLIK/W. Kymlicka Ë KARfiIDEVR M VE SYAN/H. Marcuse Ë KU- SURSUZ C NAYET/J. Baudrillard Ë TOPLUMUN McDONALDLAfiTIRILMASI/G. Ritzer Ë KUSURSUZ N H L ST/K.A. Pearson Ë HOfiGÖRÜ ÜZER NE/M. Walzer Ë 21. YÜZYIL ANARfi ZM /Der.: J. Purkis & J. Bowen Ë MARX IN ÖZGÜRLÜK ET /G. G. Brenkert Ë MEDYA VE GAZETEC L KTE ET K SORUNLAR/Der.: A. Belsey & R. Chadwick Ë HAYATIN DE ER /J. Harris Ë POST- MODERN ZM N YANILSAMALARI/T. Eagleton Ë DÜNYAYI DE fit RMEK ÜZER NE/M. Löwy Ë ÖKÜZÜN A SI/B. Sanders Ë TAHAYYÜL GÜCÜNÜ YEN DEN DÜfiÜNMEK/Der.: G. Robinson & J. Rundell Ë TUTKULU SOSYOLOJ /A. Game & A. Netcalfe Ë EDEPS ZL K, ANARfi VE GERÇEKL K/G. Sartwell Ë KENTS Z KENTLEfiME/M. Bookchin Ë YÖNTEME KARfiI/P. Feyerabend Ë HAK KAT OYUNLARI/J. Forrester Ë TOPLUMLAR NASIL ANIMSAR?/P. Connerton Ë ÖLME HAKKI/S. nceo lu Ë ANARfi Z- M N BUGÜNÜ/Der.: Hans-Jürgen Degen Ë MELANKOL KADINDIR/D. Binkert Ë S YAH AN LAR I-II/J. Baudrillard Ë MODER- N ZM, EVRENSELL K VE B REY/fi. Benhabib Ë KÜLTÜREL EMPERYAL ZM/J. Tomlinson Ë GÖZÜN V CDANI/R. Sennett Ë KÜ- RESELLEfiME/Z. Bauman Ë ET E G R fi/a. Pieper Ë DUYGUÖTES TOPLUM/S. Mestroviç Ë EDEB YAT OLARAK HAYAT/A. Nehamas Ë MAJ/K. Robins Ë MEKÂNLARI TÜKETMEK/J. Urry Ë YAfiAMA SANATI/G. Sartwell Ë ARZU ÇA I/J. Kovel Ë KOLONYAL ZM POSTKOLONYAL ZM/A. Loomba Ë KREfiTEK YABAN /A. Phillips Ë ZAMAN ÜZER NE/N. Elias Ë TAR H N YAPISÖKÜMÜ/A. Munslow Ë FREUD SAVAfiLARI/J. Forrester Ë ÖTEYE ADIM/M. Blanchot Ë POSTYAPISALCI ANARfi ZM N S YASET FELSEFES /T. May Ë ATE ZM/R. Le Poidevin ËAfiK L fik LER /O.F. Kernberg Ë POSTMODERNL K VE HOfiNUT- SUZLUKLARI/Z. Bauman Ë ÖLÜMLÜLÜK, ÖLÜMSÜZLÜK VE D ER HAYAT STRATEJ LER /Z. Bauman Ë TOPLUM VE B L NÇ- DIfiI/K. Leledakis Ë BÜYÜSÜ BOZULMUfi DÜNYAYI BÜYÜLEMEK/G. Ritzer Ë KAHKAHANIN ZAFER /B. Sanders ËEDEB YATIN YARATILIfiI/F. Dupont Ë PARÇALANMIfi HAYAT/Z. Bauman Ë KÜLTÜREL BELLEK/J. Assmann Ë MARKS ZM VE D L FELSEFES /V. N. Voloflinov Ë MARX IN HAYALETLER /J. Derrida Ë ERDEM PEfi NDE/A.MacIntyre Ë DEVLET N YEN DEN ÜRET M /J. Stevens Ë ÇA DAfi SOSYAL B L MLER FELSEFES /B. Fay Ë KARNAVALDAN ROMANA/M. Bakhtin Ë P YASA/J. O Neill Ë ANNE: MELEK M, YOSMA MI?/E.V. Welldon Ë KUTSAL NSAN/G. Amgamben Ë B L NÇALTINDA DEVLET/R. LourauË YAfiADI IMIZ SEFALET/A. Gorz Ë YAfiAMA SANATI FELSEFES /A. Nehamas Ë KORKU KÜLTÜRÜ/F. Furedi Ë E T MDE ET K/F. Haynes Ë DUYGUSAL YAfiANTI/D. Lupton Ë ELEfiT REL TEOR /R. Geuss Ë AKT V ST N EL K TABI/R. Shaw Ë KARAKTER AfiINMASI/R. Sennett Ë MODERNL K VE MÜPHEML K/Z. Bauman Ë NIETZSCHE: B R AHLÂK KARfiITININ ET /P. Berkowitz Ë KÜLTÜR, K ML K VE S YASET/Nafiz Tok Ë AYDINLANMIfi ANARfi /M. Kaufmann Ë MODA VE GÜNDEMLER /D. Crane Ë B L M ET /D. Resnik Ë CEHENNEM N TAR H /A.K. Turner H A Z I R L A N A N K T A P L A R ADALET ARZUSU/R.C. Solomon Ë KÜRESELLEfiME VE KÜLTÜR/J. Tomlinson Ë ÖZGÜRLÜK OLARAK KALKINMA/A. Sen Ë KORKUNUN GÜÇLER /J. Kristeva Ë FOUCAULT NUN ÖZGÜRLÜK SERÜVEN /J.W. Bernauer Ë

5 çindekiler Girifl I. KORKUNÇ YERALTI II. MISIR IN ÖLÜLER K TABI III. ZERDÜfiTÇÜLÜK IV. KLAS K HADES V. PLATON K CEHENNEM VI. ROMA MPARATORLU U VII. fieol VIII. GNOST S ZM IX. MAN C L K

6 X. LK HIR ST YANLAR XI. CEHENNEME N fi XII. SON YARGI XIII. APOKAL PT K CEHENNEM TURLARI XIV. ORTAÇA XV. G ZEM OYUNLARI XVI. ARAF XVII. DANTE N N NFERNO SU XVIII. YÜKSEK ORTAÇA XIX. REFORMASYON XX. BAROK CEHENNEM XXI. KAYBED LM fi CENNET XXII. MEKAN K EVREN XXIII. AYDINLANMA XXIV. SWEDENBORG UN GÖRÜSÜ XXV. ONDOKUZUNCU YÜZYIL XXVI. GOETHE N N FAUST U XXVII. ROMANT KLER XXVIII. EVRENSELC L K XXIX. FREUD ÇA I KAYNAKÇA D Z N

7

8 TEfiEKKÜR Bu akademik bir çal flma olmasa da, kimi seçkin akademisyenler kitab n baz bölümlerini okuma inceli ini gösterdiler. New York ve Yale Üniversitelerinden Harold Bloom a; New York Üniversitesi nden Norman Cantor ve James P. Carse ye; Harvard dan Emily Vermeule ye teflekkürü borç bilirim. Metinde herhangi bir hata varsa sorumlusu kesinlikle onlar de il, benim. lk bölümler için mükemmel bir disiplinleraras bafllang ç noktas sa layan, New York Üniversitesi Bilim ve Sanat Okulu nun görece yeni kurulmufl olan Liberal Studies bölümüne ve kütüphanede gösterdi i ayr - cal klar için özellikle Cynthia Ward a müteflekkirim. Okul arkadafl m oldu- u için Carol Hill e, Gotik esinlemeleri için Margaret Atwood a, kimi iyi önerileri için Ted Klein e, John Martin için Tom Disch e, Art & Antiques deki güzel tan t m için Jeffrey Schaire ye, haritalar haz rlayan Ken Feisel e, hem verdi i flevk hem de yay na haz rlamadaki kat tutumu nedeniyle Anne Freedgood a teflekkürlerimi sunuyorum. ki özel teflekkür de yay nc m ve dostum Eric Ashworth ve sonsuz moral deste i, yararl kitaplar ve s n rs z bilgisi için de erli Roo m Anne Stainton Dane e. Bir kaynakçada tüm kitaplar eflittir, ama gerçekte baz lar di erlerinden daha eflittir. Enfernolojinin diabolojiden ne kadar farkl oldu unu ondan iyi kimse bilmese de Jeffrey Burton Russell n, blis üzerine okumaya de er befl kitaptan oluflan öncü akademik çal flmas, sürekli mihenk tafl oldu. Sayfalar afl nan di er kitaplar aras nda Robert Hughes un Heaven and Hell in Western Art, D.P. Walker n Decline of Hell i, Le Goff un The Birth of Purgatory si, Paul Johnson n A History of Christianity si ve Howard Rollin Patch in The Other World ü var. A.R.L. Bell in Cehennem in Ay klanmas üzerine haz rlad bas lmam fl tezi yararl oldu ve birçok makalenin yenibas mlar n bana gönderdi i için Alan Bernstein e ayr ca müteflekkirim; Mr. Bernstein in ortaça da Cehennem üzerine yapt akademik çal flmas da cehennem çevrelerinde merakla bekleniyor. Bu bask da, gerekli düzeltme ve eklemeler hekim Henry M. Claman, rabip Dr. Kendall S. Harmon, Luther J. Link, Patrick M. O neil ve John Updike taraf ndan yap ld. Bana birçok kez, bu kitab yazma fikrinin nereden ç kt soruldu. flin hakikati alt nda, G lgam fl, Enkidu, nanna ve Ereflkigal i gecikmifl keflfim yat yor. Mezopotamya mitleri beni öylesine flafl rtt ve keyif verdi ki, Korkunç Yeralt n n geri kalan n da keflfedebilirim diye düflündüm. Ve bu öyle bir yolculuk oldu ki, asla tahmin edemeyece im yerlere çekti beni. 8

9 Girifl Dünyan n her yerinde insanlar ölümden sonra yaflama, bedenin ifllevini yitirmesinden sonra bilinçli kiflili in varl n sürdürdü üne inan rlar. Antropologlar, arkeologlar, sosyologlar, klasik dönem uzmanlar ve karfl laflt rmal din tarihi uzmanlar, bu inanc n flimdiye kadar bildi imiz tüm kültürlerde varoldu u konusunda hemfikirdirler. Bir parçam z n bir yerlerde var olmaya devam etti ine inan r z. Basitçe ifade edilen bu inanc n ötesinde, yaflam sonras varoluflun özelliklerinin kültürden kültüre, inançtan inanca san ld kadar olmasa da farkl oldu u görülür. Ölülerin yaflayanlar etkiledi ine, belki tanr larla aram zda arac l k etti ine ya da bize uyar da bulunmak, yard m etmek için veya kendi mu lak hayaletsi amaçlar nedeniyle hayalet olarak görün- 9

10 1. XIII. yüzy ldan bir Frans z K yamet sahnesi, Cehennem A z düklerine inan r z. Biz de öbür dünyada onlara gerekti i gibi davran lmas n sa lamak için, ölü bedenlerini uygun flekilde gömerek ya da yakarak onlar etkileyebiliriz. Dualar m z, sunular m z ya da ihmalkârl m z onlar etkileyebilir. Baz kültürler, ölülerin ruhlar n n insan ya da hayvan olarak yeniden beden bulduklar na inan rlar. Baz lar ise bir ölüler ülkesinde, kasvetli bir Ananka ya da fieol de, güneflli bir Tir na n-og da, destans bir Valhalla da ya da Eski M - s r daki gibi bir co rafi bölgeler toplam nda daimi bir ölüm ötesi varolufla inan rlar. Ve baz lar da bedenin et ve kan moleküllerinin, sonuçta fiziksel olarak yeniden dirilece ine inan rlar. Ço umuz mant bir yana b rakarak bu görüfllerin birkaç na birden inan r z. Seküler ça m zda bile iyi bir H ristiyan, Arthur Amca n n ayn anda mezarl kta gömülü oldu u yerde yatt na; ruhunun baflka bir yerde, büyük olas l kla da yukar da, merhametli bir Tanr n n yan nda oldu una; hayaleti ya da ruhuyla bir medyum ya 10

11 da spiritüalist arac l yla veya anlaml, belki de gaipten haber veren bir rüyada iliflki kurulabilece ine; ve gelecekteki bir Yarg Günü nde fiziksel beninin olgunlu unun zirvesindeki haliyle yeniden oluflturulaca na inanabilir. Bir ya da iki kuflak öncesine kadar birçok Bat l, bir hayaletin bir insana ya da belli bir yere musallat olabilece ine inan yordu ve kimileri tamamen ya da k smen buna hâlâ inanmakta. Eskiden bu dünyadan göçen biri yaln zca Amca de il, ayn zamanda Kral Arthur da oldu unda; onun hem gömülü hem cennette oldu u, hem hayalet olarak birine ya da bir yere musallat olabilece i, hem bir gün gelip yeniden dirilebilece i, ayr ca K yamet borusu çald nda ya da zaman geldi inde ça r lmay bekledi- i, bir tür daimi alacakaranl k uykusunda tutuldu u düflünülebilirdi. Öte yandan e er o Aziz Arthur olsayd, ölü bedeninin eti ve kemi i huflu içinde korunabilir; vücudu, düflmanlarca de il, inançl H ristiyanlarca parça parça edilip hastalar n ve muhtaçlar n yararlanmas için türbelere da t labilirdi. Ölü bir azizin parmak kemi i ya da hatta giysisinin bir parças n n bile mucizevi bir flifa ya da dilekleri gerçeklefltirme arac olabilece i düflüncesi çok yayg nd. Bu kitap, H ristiyanl k taraf ndan kabul edilen ve ölüm sonras varl n sürdüren kiflili in ya da ruhun gidece i iki ana mekândan biri olan Cehennem üzerinedir. Di er büyük dünya dinlerinin de kendi Cehennemleri vard r ve bunlar flafl rt c derecede benzerdir; Hindular nki milyonlar bulurken Budistlerinki sekiz ile birkaç bin aras nda de iflir. Ancak bunlar n hiç birinde ruh ebediyen al konmaz ve hiçbir din Cehenneme H ristiyanl k kadar önem atfetmemifl, onu efsane, mit, itikat ve belli bir uzakl ktan belirsiz psikoloji diyebilece imiz fleyden oluflan yo un bir katmanla çevrili, fantastik bir yeralt zulüm krall haline getirmemifltir. Bu araflt rma teolojik ya da psikolojik olmaktan çok co rafidir. Cehennem nas l tahayyül ediliyor? Bu düflünceye nas l gelindi? Ve topografyas, yüzy llar boyunca nas l de iflti? Cehennem, yarat c zihinlere her zaman ola anüstü çekici gelmifltir. fiairler ve sanatç - lar Cehennem e daima afl r ilgi göstermifl ve onu kimi tuhaf yollardan keflfe ç km fllard r. Teolojik aç dan Cehennem art k gözden düfltü, ama ço u insana hâlâ Periler Ülkesi nden, Atlantis ten, Val- 11

12 halla dan ya da di er hayali mekânlardan daha gerçek gelir. Bunun nedeni, oldukça hacimli, a r ve etkin olan eski gelenekler, yarat c fanteziler, analitik gerekçeler, kat dogmalar ve yeralt dünyas n n haritas n ç karmak için süregiden giriflimde çok uzun bir süredir - binlerce y ld r- kullan lan hem basit hem de karmafl k inançlard r. Cehennem in peyzaj, imgelem tarihindeki en büyük ortak infla projesidir ve baflmimarlar da Homeros, Vergilius, Platon, Augustinus, Dante, Bosch, Michelangelo, Milton, Goethe, Blake gibi yarat c devler olmufltur. Cennet farkl d r. Teologlar, flairler, ressamlar ya da ölüm efli i deneyimi geçirenler onu tarif etmeye çal flt klar nda belirginlikten uzak durma e ilimi göstermifllerdir. (XVIII. yüzy l spiritüalisti Emanuel Swedenborg bir istisnad r). Cennet kavram, cennet kap - lar, arplar ve haleleriyle gerçek bir yer olmaktan çok, içgüdüsel olarak Tanr n n rahmetindeki ruhun esrikli i ya da erincini anlatmak için yetersiz bir giriflim, bir metafor olarak anlafl l r. Günahkârlar n cezaland r ld yer olan Cehennem ise, belki de anlamas daha kolay oldu undan, daima daha gerçek bir yer olarak düflünülmüfltür. Cennet tinsel ise, Cehennem, can yakan iflkenceleri ve özellikle de tarihinin baz dönemlerinde afl r derecede a r atmosferiyle garip bir flekilde tenseldir. Ancak Cehennem ayr ca, Cennet ten farkl, esrarl bir merak uyand r yor gibidir. Tarihin kimi dönemlerinde, kimilerine romantik de gelmifltir. Cehennem in olas bir radikal boyutu, Hollywood un onun e lence unsuru olarak niteleyebilece i yan d r. Ciddi eskatologyan n yan s ra, öbür dünyaya y k c bir mizahi bak fl da hep var olmufl gibidir. Bu kahkaha, asabi olabilir, ama varl da inkâr edilemez. Mezarl k mizah tarihte uzanabilece imiz kadar eskiye, eski Yak n Do u dan bize kalan ilk Ölüler Ülkesi öykülerine kadar geriye gider ve günümüzde de Stephen King in romanlar ve korku filmlerinde yaflamaktad r. Mizah, her zaman da mevcut de ildir kimse Augustinus ya da Milton a mizahç deme gafletine düflmeyecektir ama tamamen uzakta da de ildir. H ristiyanl k tarihinin en sofu ve kilise egemen say lan dönemlerinden ortaça ve Püriten Reformasyon da bile E lenceli Cehennem örnekleri vard r. Bu kitap, Cehennem de bulundu u haller d fl nda blis le ilgili 12

13 de ildir. blis konusu karmafl k ve genifltir, kötülük ve ac n n varl - gibi ciddi sorunlara dokunur. Burada, diaboloji yerine, daha basit bir konu olan enfernolojiyle ilgilendik. Ancak kötü ruhlar ve prens ya da bafl günahkâr olarak blis ve Demonlar, cehennemi bölgelerin vatandafllar ve hizmetkârlar d r ve bu nedenle de onlarla orada karfl laflaca z, tabii kimileri prens de il, kraliçe olan di er yeralt hükümranlar yla da. Yak n tarihlerde Gallup taraf ndan yap lan bir kamuoyu yoklamas na göre, Amerikal lar n % 60 Cehennem e inan yor ya da inand klar n söylüyor. Bu oran 1953 de % 52 ymifl. Ancak bunlar n yaln zca % 4 ü kendilerinin oraya gitme ihtimalleri oldu unu düflünüyor. Hitler ya da en son seri katil d fl nda oraya kim gidecek ki? H ristiyanlar aras nda, siyasi düflmanlar, muhalifleri, ateistleri ya da di er dinlerin inananlar n Cehennem e göndermek art k siyaseten do ru bulunmuyor, üstelik Freud sonras ça da günah da eskisinden daha tart flmal bir kavram. Ben flahsen Cehennem e inanm yorum inanm fl olsayd m bu kitab yazmaya giriflmem zor olurdu ama oray ziyaret etmek için gerçekten inan lmaz derecede ilginç buluyorum. Burada Cehennem, Tanr ya da blis taraf ndan biçimlendirilmifl bir yer olarak de il, bir insan yap s olarak ele al nd. Yani bu kitap, hayali bir yerin gerçek tarihidir. lk dönemlerinde Kilise nin biraz nahofl nosyonlar ndan biri de i renç fantezi, * yani kurtar lm fllar n sevincinin k smen lanetlenmifllere yap lan iflkenceleri seyretmeye dayand fikridir. Birçok resimde kutsanm fl ruhlar, düzenli s ralar halinde dizilmifl, a rbafll bir edayla altlar ndaki k zg n kaosa gözlerini çevirmifl, Cennet in ebedi gece TV sini seyrederler. Cehennem in tarihini izlemek, kimi zaman en az ndan bu anlamda kutsanm fllarla özdeflleflmektir. Tüm bu meselede, sanki bir tür sahnelenmifl gerçekd fl l k vard r. Ancak çok uzun bir zaman, çok fazla say da insan için Cehennem fikrinin, yaflamlar n gerçek anlamda biçimlendiren korkutucu bir gerçekli i oldu unu da unutmamak gerekir. * D.P. Walker n The Decline of Hell de belirtildi ine göre, bu sert deyim, XIX. yüzy l vaizlerinden F.W. Farrar a aittir. 13

14 I Korkunç yeralt Ölüler Ülkesine iliflkin ilk bilgiler, Irak ta, Basra Körfezi nin kuzeyindeki F rat-dicle vadisinde bulunan, yaklafl k dört bin y l öncesine ait kil tabletlerde yaz l d r. XX. yüzy la kadar hakk nda çok az fley bildi imiz bu bölgenin en eski ad Sümer dir. Modern Sümer dili uzmanlar, Hint-Avrupa ailesinden olmayan bu dili çözdüler ve onlar n çevirileri de antik fliir ve mit miras m za kat lm fl oldu. Sümer Uygarl, Sami Akadlar taraf ndan fethedildi ve bölge, baflkent Babil den ötürü Babil olarak an lmaya baflland. Sümerler, Akadlar, Babilliler ve komflular Asurlular ço u kez Mezopotamyal lar olarak grupland r l r, daha sonralar Yunan ve Roman tanr lar nda oldu u gibi kimi zaman tanr lar n n adlar farkl olsa da inanç ve mitlerinin birço u ortakt r. 14

15 Kahramanlar n ve tanr lar n bu çok eski ve flafl las karmafl kl ktaki hikâyeleri daha sonraki dinsel düflünce, mit, edebiyat ve eskatologya üzerinde ola anüstü etkili olmufltur. Ortaça uzman Howard Rollin Patch The Other World adl eserinde, ister Do u da ister Bat da olsun, bütün öbür dünya ya da yeralt hikâyelerinde (ölüler diyar na iliflkin olmas gerekmez) ortaya ç kan bir dizi ortak unsuru listeler. Bunlar: Afl lmas gereken bir da, bir nehir, bir kay k ve kay kç, bir köprü, kap lar ve muhaf zlar ve önemli bir a açt r. Köprü hariç (Ölüler Ülkesi ne giden Çinvat Köprüsü daha sonraki ran edebiyat nda ortaya ç kar) bunlar n hepsi, Mezopotamya mitolojisinde zaten mevcuttur. Bilinen Mezopotamya hikâyelerinin dördü k smen Ölüler Krall nda geçer. Bunlar n en iyi bilineni Sümer, Akad, Hitit ve Asur dillerinde rastlad m z kahraman kral n destans hikâyesi Gilgamesh d r [G lgam fl, Can Yay.1994)]. Ancak di erleri de bilinmeye de erdir. Klasik mitoloji ya da kuzey mitolojisine aflina olan herkese dört bin y l öncesinin kozmografisi tan d k gelir. Gök Tanr liderli indeki tanr lar Yüce Sema da otururlar. En heyecanl ve en ilginç Sümer hikâyeleri, Asurlular n Astarte, Filistinliler in Astoret ve Akadlar n fltar dedikleri Yeryüzü ve Cennet in Kraliçesi nanna n n çevresinde döner. Onun kardefli olan Kraliçe Ereflkigal (Asurlar da Allatu) Dönüflü Olmayan Ülke de, Korkunç Yeralt nda ölüleri yönetir. Ölümlüler Yeryüzü nde yaflar, ama öbür dünyan n buraya ba land yerler vard r. Yeryüzü Cenneti, Maflu Da lar n n ard ndad r, ayr cal kl bir ölümlü ile kar s n n sonsuza kadar yaflayacaklar Kutsanm fllar Adas Dilmun da buradad r. Eden in, Hesperidler in Bahçeleri nin, Atlantis in, Avalon un, Dalgalar Alt ndaki Ülke nin, Prester John un Krall n n, bütün bu yerlerin hepsinin yeryüzünde oldu u düflünülür - ama nerededir? Cehennem in Ay klanmas tarih boyunca farkl flekillerde ortaya ç km fl bir hikâyedir. Bu hikâyede yaflayan bir kimse, bir macera u runa yeralt dünyas n n tehlikelerine gö üs gererek gönüllü olarak afla iner; kimilerinin çok ciddi nedenleri vard r (Orpheus un kar s n aray fl ), kimileri ise ciddi biçimde delalete düflmüfllerdir. 15

16 (Theseus ve Peirithoos un Persephone yi kaç rmaya kalk flmas gibi). Teknik olarak buna inifl motifi denir. Bilinen ilk inifl hikâyesi Sümerler den kalmad r ve kahraman da nanna d r. Anlafl lmayan nedenler yüzünden, nanna k zkardefli Ereflkigal i ziyaret etmeye karar verir: Gözünü Yüce Sema dan Korkunç Yeralt na dikmifltir. nanna, ihtiyatl davranarak veziri Ninflubur u niyetlerinden haberdar eder, e er geri dönmezse ne yapmas gerekti i konusunda ona talimatlar verir. En güzel elbiselerini giyer, en de erli mücevherlerini takar, ama Yeralt na giden ilk lapis lazuli kap da iflgüzar bir muhaf z taraf ndan durdurulur ve tac bafl ndan al n r. Bunu takip eden her bir kap da da üzerindekilerden biri al - n r, sonuçta ç plak ve k zg n bir halde Ereflkigal in karfl s na ç kar, onun üzerine at l r. K zkardefli onun üzerine altm fl bela musallat ederek (Akad uyarlamas nda) ya da bir dire e asarak (Sümer metinlerinde) onu yar yolda durdurur. Üç gün üç gece geçer ya da Akad uyarlamas na göre bo an n ine i döllemedi i, efle in diflisini gebe b rakmad, adam n kendi odas nda, bakirenin de kendi odas nda yatt bir mevsim geçer. Akad uyarlamas bunun bir do- urganl k miti oldu una iflaret eder; Sümer uyarlamas ise, sa n n - ya da a ac na as lm fl Attis in veya Odin in- hikâyesiyle paralellik kurmaya çal flan okurlara ilgi çekici gelebilir. Onun yoklu undan dolay pani e kap lan sad k veziri, han m - n n kurtar lmas için tanr lara baflvurur. Ereflkigal, gönülsüzce, kendi yerine birini b rakmas ya da fidye vermesi flart yla, nanna n n yukar daki dünyaya dönmesine izin verir (bu tema daha sonralar de iflik flekillerde karfl m za tekrar ç kacakt r, bunlardan biri de H - ristiyanl k aç s ndan oldukça önemlidir). Verdi i sözü tutmas n sa lamak için, bir çift cin ona efllik etmek üzere yukar ya gönderilir. nanna, yerine rehin olarak, yoklu undan yararland için öfkelendi i çoban efli Dumuzi yi gönderir (Akadlar da Temmuz). Sonunda, Dumuzi nin k zkardeflinin y l n alt ay onun yerine kalmas kofluluyla, Dumuzi nin y l n yaln zca alt ay yeralt nda kalmas konusunda politik bir uzlaflmaya var l r. (Bu nöbetlefle kalma temas, Yunanl lar n Kastor ve Polluks kardefller hikâyesinde yeniden ortaya ç kar). 16