AZERBAYCAN EKONOMİSİ VE

Ebat: px
Şu sayfadan göstermeyi başlat:

Download "AZERBAYCAN EKONOMİSİ VE"

Transkript

1

2 AZERBAYCAN EKONOMİSİ VE YATIRIM İMKANLARI Dr. Osman Nuri ARAS B a k ü 2005 Azerbaycan Türk Sanayici ve İşadamları Beynelhalk Cemiyeti (TÜSİAB) Yayınları

3

4 AZERBAYCAN EKONOMİSİ VE YATIRIM İMKANLARI ISBN: Azerbaycan Türk Sanayici ve İşadamları Beynelhalk Cemiyeti (TÜSİAB) Yayınları

5 99

6 ÖZGEÇMİŞ Dr. Osman Nuri Aras Erzurum un Horasan ilçesinde 1970 yılında dünyaya gelen Aras, ilk, orta ve lise öğrenimini memleketinde tamamladı. İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi'nden 1990'da mezun oldu yılında Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Bölümü'nde Para Politikasının İç Dengedeki Rolü ve 1980 Sonrası Türkiye Örneği adlı tez çalışması ile yüksek lisansını tamamladı. Aynı yıl Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Politikası Ana Bilim Dalı'nda doktora yapmaya başladı. 1999'da Başlıca Para Talebi Teorileri ve 1980 Sonrası Finansal Sistemdeki Gelişmelerin Türkiye'de Para Talebine Etkisi adlı tez çalışması ile doktora öğrenimini tamamlayarak doktor ünvanını aldı. Dumlupınar Üniversitesi Bilecik İİBF'de yılları arasında araştırma görevlisi olarak çalışan Aras, 1999'da Rusya Federasyonu'na bağlı Dağıstan Özerk Cumhuriyeti Uluslararası Doğu Üniversitesi'nde öğretim üyesi olarak görev yaptı yılından itibaren ise Azerbaycan Qafqaz Üniversitesi'nde öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır eğitim yılında araştırma ve eğitim amacıyla Güney Afrika Cumhuriyeti nde bulundu. Aşağıdaki kitaplarının yanısıra, Aras'ın ekonomi alanında yayımlanan makale ve tebliğleri de bulunmaktadır. Aras evli ve bir çocuk babasıdır. Diğer Kitapları: 1. Para Talebi, Para İkamesi ve Finansal Gelişme, Qafqaz Üniversitesi Yayınları, Bakü, Rusya'da Tıkanan Sosyoekonomik Değişim Dalgası, Qafqaz Üniversitesi Yayınları, Bakü, Azerbaycan ın Hazar Ekonomisi ve Stratejisi, Der Yayınları, İstanbul, Azerbaycan Ekonomisi - Makroekonomik ve Sektörel Analiz, Kafkasya Araştırmalar Merkezi Yayınları, Bakü, Akıyla Karasıyla Güney Afrika, Adiloğlu Neşriyyatı, Bakü, 2004.

7

8

9 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları Ö N S Ö Z Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği nin dağılmasının ardından 1991 yılının sonlarında tarih sahnesinde uluslararası ekonomik ve politik denge unsuru olmaya başlayan Azerbaycan da, geçen onüç yılı aşkın süre içerisinde, ekonomi liberal bir bakış açısıyla serbest piyasa şartlarına göre yeniden yapılandırılmaya çalışıldı. Yeniden yapılanma sürecinin, hem reel piyasalara hem de mali piyasalara yönelik olduğu ülke. bölgeye yönelik yabancı yatırımların ilk durak noktası oldu. Asrın Anlaşması ile 1994 yılından başlamak üzere Azerbaycan ın özellikle enerji sektörüne yabancı sermaye yatırımları başarılı şekilde devam etmektedir yılından itibaren ise diğer sektörlere yönelik yerli ve yabancı yatırımların teşviki amacıyla kalkınma programları uygulanmaya başlandı. Azerbaycan ın bağımsızlık sonrası süreçte siyasi, sosyal ve ekonomik kalkınma, gelişme ve bağımsızlık açısından olumlu anlamda önemli mesafe aldığı görülmektedir. Gereken hukuki ve idari düzenlemelere rağmen, uygulamaya ve ekonomik göstergelere yansıyan olumlu gelişmeler dikkate alındığında, 21. yüzyılda Azerbaycan ın dünyanın gelişmiş, sivil, güçlü bir devleti olmaya namzet olduğu görülmektedir. Gelinen nokta azımsanmayacak bir düzeyde olmakla birlikte, elbette daha çok ve önemli adımların atılması gerekmektedir. Bu eser ile, Azerbaycan da görev yaptığım beş yılı aşkın süre içerisinde Azerbaycan ekonomisi ile ilgili bilgi birikimimi bir araştırma kitabı haline getirmeye çalıştım. Çalışma süresince başta Qafqaz Üniversitesi öğretim kadrosu olmak üzere katkısı olan herkese teşekkür ederim. Tabii çalışma boyunca maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen eşime ve biricik oğluma da teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca çalışmanın gün yüzüne çıkmasını sağlayan TÜSİAB Yönetim Kurulu Üyelerine teşekkür ederim. Yabancı ve yerli yatırımcı başta olmak üzere Azerbaycan ekonomisine ilgi duyan herkese çalışmanın faydalı olması temennisiyle. Dr. Osman Nuri ARAS onaras@qafqaz.edu.az Bakü

10 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras 2

11 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları A Z E R B A Y C A N H A K K I N D A G E N E L B İ L G İ L E R Resmi Adı : Azerbaycan Cumhuriyeti Başkenti : Bakü Kuruluş Tarihi : 28 Mayıs 1918 Bağımsızlık Tarihi : 18 Ekim 1991 Önemli Şehirleri : Bakü, Gence, Sumgayıt, Mingeçevir, Alibayramlı, Şeki, Lenkeran. Yönetimi Biçim : Cumhuriyet Resmi Dili : Azerbaycan Dili Yüzölçümü : km 2 Para Birimi : Manat Para Birimi Paritesi : 1 $ = 4850 Manat (2005) Nüfusu : Nüfus Yoğunluğu : 95.5 (kişi/km 2 ) Ortalama Ömür : 72 Dinler : Müslüman %93.5, Rus Ortodoks %2.4, Ermeni Ortodoks %2.3, Diğer %1.8 Coğrafi Koordinatları : Doğu Meridyeni, Kuzey Meridyeni Komşuları : Güneyde 756 km İle İran ve 13 km ile Türkiye, Kuzeyde 390 km ile Rusya, Kuzeybatıda 480 km ile Gürcistan ve Batıda 1007 km ile Ermenistan. Büyük Gölleri : Dünyanın en büyük gölü Hazar Denizi (Yüzölçümü km 2, derinliği 1025 m), Sarısu, Ağgöl, Ağzıbirçala, Mehman, Büyükşor, Hacıkabul. Adalar : Pirallahi, Çilov, Karazira, Büyükzira Nehirler : Kür (Kura), Aras, Alazani, Samur, Terter, Kanık, Genceçay ve Beylegan. 3

12 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras 4

13 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... 5 GİRİŞ... 9 BİRİNCİ BÖLÜM AZERBAYCAN EKONOMİSİNİN DEĞİŞİM SÜRECİ Bağımsızlık Öncesi Dönem Bağımsızlık Sonrası Birinci Dönem Bağımsızlık Sonrası İkinci Dönem Bağımsızlık Sonrası Üçüncü Dönem Değişim Sürecinin Genel Değerlendirmesi İKİNCİ BÖLÜM MAKROEKONOMİK ANALİZ Gayri Safi Milli Hasıla Enflasyon İstihdam Özelleştirme Devlet Bütçesi Döviz Kuru Dış Ticaret Dış Borçlar Çevre ve Ekoloji Nüfus ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SEKTÖREL ANALİZ Sanayi Tarım ve Hayvancılık Hizmetler DÖRDÜNCÜ BÖLÜM BÖLGESEL ANALİZ Ekonomik Bölgeler Bölgesel Kalkınma Programının Gerekliliği Bölgesel Kalkınma Programı

14 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras BEŞİNCİ BÖLÜM HAZAR ENERJİ KAYNAKLARININ EKONOMİK ÖNEMİ Petrol ve Doğal Gaz Potansiyeli Petrol ve Doğal Gaz Anlaşmaları Petrol ve Doğal Gaz Üretimi Petrol ve Doğal Gaz Sektörüne Yapılan Yabancı Yatırımlar Petrol İhraç Miktarı ve Gelirleri Boru Hatları ALTINCI BÖLÜM EKONOMİDE HOLLANDA HASTALIĞI VE KARŞI ÖNLEMLER Hollanda Hastalığı Azerbaycan da Hollanda Hastalığı ve Ötesi Hollanda Hastalığı na Karşı Önlemler YEDİNCİ BÖLÜM İKTİSAT POLİTİKALARI Para Politikası Maliye Politikası Döviz Kuru Politikası SEKİZİNCİ BÖLÜM AZERBAYCAN IN DÜNYA EKONOMİSİNE ENTEGRASYON SÜRECİ Entegrasyon Düzeyi Uluslararası Ekonomik Kurumlarla İlişkiler Avrupa Birliği ile İlişkiler Bölgesel Ekonomik İlişkiler Entegrasyonda Yeni Hedefler DOKUZUNCU BÖLÜM AZERBAYCAN DA YABANCI YATIRIMLAR VE YATIRIM POTANSİYELİ Yabancı Yatırımlar Yatırım İklimi Yatırım Potansiyeli Yatırım Alanları

15 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları ONUNCU BÖLÜM ÜLKE EKONOMİSİNİN SWOT ANALİZİ Güçlü Yönler Zayıf Yönler Tehditler Fırsatlar Öneriler ONBİRİNCİ BÖLÜM AZERBAYCAN-TÜRKİYE EKONOMİK İLİŞKİLERİ Ekonomik İlişkilerin Hukuki Temelleri Ticari İlişkiler Türkiye Sermayesinin Azerbaycan daki Etkinliği Türkiye de Azerbaycan Sermayesi Yeni Dönem SONUÇ VE ÖNERİLER YARARLANILAN KAYNAKLAR

16 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras 8

17 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları GİRİŞ Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) ve bütün dünyada 1980 li yılların ortalarında başlayarak devam eden sosyal ve siyasal süreç, SSCB nin dağılması, Komünist Parti nin tarih sahnesinden çekilmesi ve Birlik üyesi cumhuriyetlerin her birinin bağımsız bir devlet olmaları ile sonuçlandı. Dünyanın en eski üretim ve medeniyet merkezlerinden biri olan, 86.6 bin kilometrekare yüzölçümü ve 8 milyonu aşkın nüfusu ile Güney Kafkasya nın doğusunda Hazar Denizi nin sahilinde yerleşen Azerbaycan da bağımsızlığını kazanan ülkeler arasındaydı. Azerbaycan, 18 Ekim 1991 de bağımsızlığını ilan etti. Böylece bağımsız bir devlet olarak Azerbaycan, 20. yüzyılın sonunda, tarih sahnesinde uluslararası ekonomik ve politik denge unsuru olmaya başladı. Denge unsuru olmanın kalıcılığı açısından geçiş süreci yaşayan Azerbaycan'ın, ekonomik kalkınmasını gerçekleştirerek, siyasi bağımsızlık ve istikrarın yanı sıra ekonomik bağımsızlık ve istikrara da tam olarak ulaşması gerekmekteydi. Bunun için geçiş sürecini yaşayan diğer ülkelerde olduğu gibi siyasi ve sosyal olduğu kadar ekonomik olarak da karşılaşılan sorunlar gidermeliydi. Karşılaşılan sorunlar daha çok yapısal karakter taşıdığından, öncelikle ülke ekonomisinin kendi başına ayakta durabileceği şekilde yeniden yapılanması gerekmekteydi. Ülkede onüç yılı aşkın süre içerisinde yapılmaya çalışılan; ekonominin liberal bir bakış açısıyla serbest piyasa şartlarına göre yeniden yapılandırılmasında mesafe almak olmuştur. Yer altı kaynakları bakımından zengin bir potansiyele sahip olan Azerbaycan'ın ekonomik açıdan en önemli zenginliği, üretimi diğer kaynaklara göre birinci sırada yer alan enerji kaynağı olarak petrol ve doğal gazdır. Dolayısıyla yapısal dönüşümün gerçekleştirilmesinde, sahip olunan enerji 9

18 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras kaynaklarının en etkin biçimde kullanılması hayati önem taşımaktadır. Geçiş sürecindeki ekonomilerde devletin müdahalesi olmadan sermaye birikiminin karşılanması ve sermayenin en verimli alanlara yönelmesi gerçekleşmemektedir. Dolayısıyla ekonomide istikrarı sağlamada serbest piyasa ekonomisindeki "görünmez el"in yanı sıra, ikinci bir "el" olarak devlet de ekonomide yer almaktadır. İktisadi kararları alma ve uygulama açısından önem arzeden siyasi istikrar, Azerbaycan'da Haydar Aliyev'in iktidara gelmesiyle sağlanmıştır. Azerbaycan'daki güçlü iktidar, ekonomik kalkınmanın gerçekleşmesi için önemli kararlara imza atmıştır. Gerçekten de Azerbaycan, yıkılan Sovyetler Birliği'nin ardından yaptığı anlaşmalarla, tarihi bir fırsatı hem siyasi bağımsızlık hem de ekonomik bağımsızlık 1 açısından yakalama imkanına sahip olmuştur. Zira Azerbaycan ın yapısal dönüşümünün gerçekleştirilmesinde en önemli kaynak olan enerji kaynakları ile ilgili önemli anlaşmalar bu dönemde imzalanmıştır. Petrol anlaşmalarında öngörülen yatırım miktarı toplamı 60 milyar dolar civarındadır. Petrol satışından elde edilen gelirler ise, geçen süre içerisinde, bazı sosyal ve ekonomik problemlerin çözümünde anahtar olmuştur. Bu çalışmada akademik bir bakış açısıyla dönüşüm sürecini yaşamakta olan Azerbaycan ekonomisinin genel değerlendirmesi, makroekonomik, sektörel ve bölgesel analizi, ekonomi politikaları, uluslararası ekonomi ile entegrasyon düzeyi, yabancı yatırım düzeyi ile yatırım iklimi ve yatırım imkanları ele alınacaktır. Ayrıca Azerbaycan-Türkiye arasındaki ekonomik ve ticari ilişkilere de genel hatlarıyla yer verilecektir. 1 Küreselleşme sürecinin yaşandığı günümüzde, ekonomik bağımsızlığı mutlak anlamda düşünmemek daha doğru olacaktır. 10

19 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları Çalışma Türk işadamlarının Azerbaycan ekonomisi ile ilgili değerlendirme yapabilmesi, Azerbaycan da muhtemel yatırım alanları hakkında fikir vermesi bakımından da ayrıca önem arzetmektedir. 11

20 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras 12

21 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları BİRİNCİ BÖLÜM AZERBAYCAN EKONOMİSİNİN DEĞİŞİM SÜRECİ Eski dönemlerde ve Orta Çağ da ülkeler arasında ekonomik ilişkiler, Akdeniz ve Karadeniz kıyılarındaki başlıca ticaret merkezleri aracılığıyla gerçekleştirilirdi. Asya'nın içinden, Çin ve Hindistan'dan Akdeniz ve Karadeniz kıyılarına uzanan temel kervan yolları, özellikle "Büyük İpek Yolu" Azerbaycan topraklarından geçerdi. Doğu Avrupa'yı (Rusya dahil) ve Volga nehri boyunca alanları, Derbent geçidi aracılığıyla Güney Kafkasya, İran ve Merkezi Asya'ya bağlayan ünlü kervan yolu da yine Azerbaycan'dan geçmekteydi. Böylece ülke içinden geçen uluslararası kervan yolları dünya devletlerinin dikkatini eskilerden beri Azerbaycan'a yöneltmişti. Azerbaycan, Batı ile Doğu arasında "altın köprü" rolünü oynamaktaydı. Bu önemi dolayısıyla 19.yüzyılın başlarında, 1813 de Gülistan, 1828 de Türkmen Çay anlaşmaları ile Kuzey Azerbaycan ve Güney Azerbaycan olmak üzere ikiye ayrılarak Rusya ve İran tarafından işgal edilerek paylaşıldı Bolşevik ihtilalinden sonra 28 Mayıs 1918 tarihinde Mehmet Emin Resulzade başkanlığında kurulan "Demokratik Azerbaycan Cumhuriyeti" Türkiye tarafından derhal tanınmış; ancak ülkenin Nisan 1920 gecesi Ruslar tarafından işgali ile tarihe mal olmuştur. Azerbaycan, 1922 de Kafkasya Ötesi Federal Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ne katılmış, 1936 dan sonra ise Azerbaycan SSCB adını almıştır. Nihayet Rusya içinde kalan Kuzey Azerbaycan, Sovyetler Birliği'nin dağılmasıyla tekrar bağımsızlığına kavuştu li yılların sonunda Mihail Gorbaçov tarafından uygulanan glasnost politikaları sonucunda çöken SSCB nin dağılmasıyla, Azerbaycan 1920 yılında henüz çiçeği burnunda 13

22 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras kaybettiği istiklalini tekrar elde etti. Azerbaycan Parlamentosu 31 Ağustos 1991 de ülkenin bağımsızlığını ilan etmiş, 18 Ekim 1991 de ise Meclis Bağımsızlık Kanununu kabul etmiştir. Bağımsızlığını kazanan Azerbaycan, sadece Sovyet emperyalizminden kurtulmadı, aynı zamanda totaliter Sovyet rejiminden, ütopik komünist ideolojiden ve harp sanayi kompleksine hizmet eden bir ekonomik yapıdan da kurtulmuş oldu. Azerbaycan ın ekonomik kalkınmasını ve dünya ekonomisine entegresini sağlayacak olan en kıymetli milli serveti, Azerbaycan Cumhuriyeti nin yeniden bağımsız bir devlet olarak dünya devletleri arasında yer almasıdır. Çünkü sadece bağımsız devlet olması halinde Azerbaycan halkı tarihinin, kaderinin, milli kimliğinin ve zengin tabii kaynaklarının sahibi olarak ekonomik kalkınmasını ve refahını sağlayabilecektir. Bu gün Azerbaycan Cumhuriyeti tam bağımsızdır, arazisinde hiçbir yabancı ülkenin askeri üssü yoktur, ayrıca milletin ve ülkenin stratejik problemlerinin milli menfaatler doğrultusunda çözümü devlet organlarının yetkisi altındadır. Elbette siyasi bağımsızlığın kazanılması milli ekonominin yapılanmasına temel teşkil etmektedir. Ancak, ülkenin sosyo-ekonomik durumunu değerlendiren veriler bağımsızlığı değerlendirmek için temel olmamalıdır. Ekonomik kalkınma ve dünya ekonomisine entegre bakımından ikinci amil, Azerbaycan ın iklim şartları ile coğrafi şartları ve konumudur. Dünyanın on bir iklim kuşağından dokuzu Azerbaycan da vardır. Tarım ve turizmin gelişimine geniş olanaklar sağlayacak şekilde elverişli coğrafyaya, verimli toprak alanlarına, uzun kıyı şeridine, geniş yaylalara, geniş ormanlara, güzel hava şartlarına sahiptir. Coğrafi konumu ile, Yeni İpek Yolu projesi diye adlandırılan yolun geçiş güzergahında olmasının yanı sıra 14

23 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları Orta Asya ve Hazar enerji kaynaklarının dünya pazarlarına naklinin gerçekleştirilmesi söz konusu olan hatların geçiş güzergahında bulunmaktadır. Azerbaycan'ın elverişli coğrafi konumunun, Avrupa ve Asya ülkeleri arasında ekonomik ve politik ilişkilerin gerçekleştirilmesinde tarihi süreçte rol oynadığı görülmektedir. Bağımsızlığını kazanarak Birleşmiş Milletler üyesi olan ve dünya ülkeleri ile siyasi, sosyal ve ekonomik olarak bağımsız ilişkiler kuran Azerbaycan'ın jeopolitik konumuna günümüzde de büyük önem verilmektedir. Avrupa ile Asya'nın kavşağında bulunan Azerbaycan, tedricen Avrupa-Kafkasya-Asya ulaşım koridorunu oluşturabilme ve tarihte olduğu gibi güçlü iletişim merkezine dönüşebilme imkanına sahiptir. Ekonomik kalkınmayı gerçekleştirmede, sacayaklarından üçüncüsü ise doğal kaynaklar yönü ile önemli bir zenginliğe sahip olmasıdır. Doğal kaynaklar bakımından zengin olan Azerbaycan'da kurşun, çinko, bakır, demir cevheri, barit, kobalt, arsenik, mermer, kireçtaşı, maden suyu, maden tuzu ve kaya tuzu kaynaklar arasında dikkat çekmektedir. Az miktarda altın ve gümüş gibi değerli madenler de bulunmaktadır 2. Azerbaycan'ın en önemli zenginliği ise, üretimi diğer kaynaklara göre birinci sırada yer alan petrol ve doğal gazdır. Azerbaycan'da petrol, Hazar Denizi'nde, Hazar Denizi'ne uzanan Abşeron yarımadasında, Kür nehri kıyılarında, Kobustan bölgesinde ve Gence yakınlarında bulunmaktadır. Petrolün büyük bir kısmı Hazar Denizi'nden sağlanmaktadır. Ticari üretimine başlandığı 140 yılı aşkın süreden beri anahtar bir rol oynayan petrol, bağımsızlık sonrasında da ülkenin temel döviz kaynağı ve ihraç kapasitesinin dayandığı önemli kaynak durumundadır. 2 Mehemmedhesen Velili, Azerbaycan, Azerbaycan Devlet Neşriyyatı, Bakı, 1993, s

24 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras Geçiş sürecinde ekonomik kalkınmanın gerçekleştirilme noktasında yukarıda ifade edilen sacayaklarına sahip olan Azerbaycan ın bağımsızlığından bu yana geçen sürede ekonomik kalkınması, üç temel dönemden oluşmaktadır. Aşağıda Azerbaycan ın bağımsızlık öncesi dönemi ile birbirinden ayrıştırılabilecek üç temel dönem olarak, bağımsızlık sonrası değişim süreci incelenecektir Bağımsızlık Öncesi Dönem Sovyetler Birliği ve Sonu 18. yüzyılın başından beri Sovyet halkları, Büyük Petro, Lenin ve Gorbachev in adıyla özdeşleşen, üç büyük sosyo-ekonomik değişim geçirmiştir. Petro ile birinci değişim dalgasını geçiren Sovyet halkları bakımından ikinci önemli büyük değişim dalgası, 1917 Devrimidir. İlk kez 1905 te patlak veren devrim, 1917 de çarlık otokrasisini yerle bir etti. Kısa bir süre sonra Bolşevikler devrime el koydu ve Ruslar demokrasi ile pazar ekonomisini reddetmeye zorlandı 3. Kapitalizmin henüz filizlenme halinde olduğu Sovyetler Birliği nde, siyasi mekanizmaya egemen olan entellektüel güçler merkezi planlama esasına dayalı bir ekonomik örgütlenme modeli olan Komünizmi uygulamaya koydular. Böylece yarım yüzyılı aşkın bir süre, Ruslar, kendilerini ve dünyanın kalan bölümünü totaliter diktatörlük ve merkezi planlama konusunda kitlesel bir deneye sokarken, uluslararası ve ulusal sınırlar ile kimlikler de, değişik biçimlerde Sovyetler Birliği tarafından yönlendirilen Leninist rejimlerden meydana gelen bir dünyanın varlığına göre biçimlendirilmeye çalışıldı 4. Sovyetler Birliği 1985 ten itibaren, yetmiş yılı aşkın bir süre önce önünde durdukları ve kaderlerini belirleyecek olan 3 4 Daniel Yergin Thane Gustafson, Rusya 2011 ve Dünyadaki Yeri, (Çev: Özden Arıkan), Sabah Yayınları, İstanbul, 1994, s.1. Ken Jowitt, Yeni Dünya Düzensizliği, (Çev: Levent Köker), Demokrasinin Küresel Yükselişi, (Der: Larry Diamond Marc F. Plattner), Yetkin Yayınları, Ankara, 1995, s

25 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları yol ayrımına yeniden gelmiş, yeni bir tarihi döneme girmiş oluyorlardı. Hem bir yönetim biçimi, hem de ideolojik bir sistem ve siyasi cazibe kutbu olarak Marksizm-Leninizm in çöküşüne şahit olundu. Tarihin tabii gelişim seyri ve diyalektiğin kuramları sosyalizmi temelinden sarstı, Maksist- Leninist öğretiği hayatla ve gerçekle ilişkisi bulunmayan bir sistem olarak reddetti. Bu durum yeryüzünün altıda birini kaplayan, hür dünyayı daima endişe ve korkuya gömen totaliter Sovyetler Birliği nde de kendini hissettirmeye başladı. Sosyalist sistemin sadece sanayileşme sürecinde başarılı olabildiği Sovyetler Birliği nde, zamanla ekonomide ortaya çıkan aşırı istihdam, yeni teknoloji üretilemeyişi, işsizliğe sebep olabileceği endişesiyle yeni teknolojilerin ithal edilmemesi, işletme yönetim ve organizasyonunda başarısızlık gibi nedenlerle ekonomi durgunluğa girmişti. Kalitesiz mal üretimi ile, büyüme hızında artış görülüyor gibi olsa da, aslında olan şey satılamayan mal stoklarının büyümesiydi. Üretim araçlarındaki kollektif mülkiyet, motivasyonu yok etmiş ve bu durum ekonomide verimliliği büyük ölçüde düşürmüştü. Ekonomide rekabetin olmayışı ve kalkınma stratejisinin kapalı bir ekonomik modele dayanması, işletmeleri teknolojik geriliğe itmişti. Tüketici tercihlerini ve kaynakların kıtlık derecesini yansıtmayan idari fiyat sistemi kaynak dağılımını bozmuş, karaborsayı, suistimalleri ve israfı büyük ölçüde arttırmıştı. Verimliliğin ön plana çıktığı dünyada sosyalizmin tıkanması ve merkezi planlamanın yetersiz kalmasıyla ekonomik dengesizlikler gözlenmeye başladı. ABD ile silah yarışına girilmesi ise yatırımları olumsuz şekilde etkileyerek, tarım sektöründe ve tüketim malları üretiminde gerilemeye neden olmuştu 5. Sonuçta, uzay yarışlarına katılan bir toplum asgari geçim standartlarındaki bir hayat seviyesinden bile mahrum kalmıştı. 5 İsmail Özsoy, Dağıstan ın Sosyo-Ekonomik Tarihi, Kaynak Yayınları, İzmir, 1997, s.246; İsmet Ergün, Kollektivist Bir Sistemde Piyasa Ekonomisine Geçiş Sorunları, Türkiye Modeli ve Türk Kökenli Cumhuriyetlerle Eski Sovyet Halkları, Yeni Forum Yayınları, Ankara, 1992, s.109; Yergin Gustafson, ss

26 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras Böyle bir ortamda, Sovyet komünizmi, süregelen sosyoekonomik durgunlukla reform arasında bir tercih yapma durumunda kalmıştı. Ancak mütevazı reformlar durgunluğu giderememiş, daha köklü bir reformun da komünist sistemi büyük ölçüde zayıflatmadan yapılmasının mümkün olmadığı ortaya çıkmıştır 6. Çernenko nun Mart-1985 de ölmesinden sonra yerine geçen ve en az Petro kadar sabırsız olan Mihail Gorbachev, Sovyet ekonomi sisteminin teşebbüs ruhunu öldürdüğünü, çalışmayı değil tembelliği teşvik ettiğini, dolayısıyla ekonomik açıdan ilerlemenin mümkün olmadığını hareket noktası alarak, Komünist Parti nin Şubat-1986 daki kongresinde dile gerdiği, Glastnost ve Perestroika politikaları ile sosyalist dünyanın, 21. yüzyılının eşiğinde ciddi değişiklik ihtiyacını karşılamaya çalışmıştır. Bu politikalarla ekonomik açıdan dışa açık serbest piyasa ekonomisi, politik açıdan ise çoğulcu demokrasi amaçlanmıştır: Perestroika, bazı ihtiraslı bireylerin veya bir liderler grubunun aklına esen bir heves değildir. Sosyalist toplumumuzda derin gelişme süreçlerinden kaynaklanan acil bir zorunluluktur. Bu toplum değişim için olgunlaşmış bulunmaktadır. Uzun zamandır değişimin hasretini çekmekteydi. Perestroika yı başlatmadaki herhangi bir gecikme yakın gelecekte, açık konuşmak gerekirse, ciddi sosyal, iktisadi ve siyasi bunalımlarla yüklü çok şiddetli bir ortama yol açabilirdi. 7 Gorbachev da Çinli dostları gibi, piyasa mekanizmasının kapitalizm ile özdeşleştirilmesine karşı çıkıyor, piyasa toplumunun sosyalist (marksist) teoriyi geçersiz kılmayacağını ileri sürüyordu. Bazı temel değerlerden büyük tavizler 6 7 Marc F Plattner, Demokrasi Anı, (Çev: Ergun Özbudun), Demokrasinin Küresel Yükselişi, (Der: Larry Diamond Marc F. Plattner), Yetkin Yayınları, Ankara, 1995, s.55. Mikhail Gorbachev, Perestroika: New Thinking for Our Country and the World, New York, 1987, s.17 den naklen Mustafa Özel, Değişim ve Kriz, İz Yayıncılık, İstanbul, s

27 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları vermemek kaydıyla, serbest piyasa sisteminin sosyalist topluma uyarlanmasına çalışılmış ve bunun toplumun tabiatını değiştirmeyeceği düşünülmüştür 8. Böylece Sovyet halkları, gerçekleştirilmesi kolay olmayan, üçüncü büyük sosyal reform dalgasına da maruz kalmış oluyorlardı. Üçüncü değişim dalgasında Rusya, diktatörlükten demokrasiye, merkezdeki planlamacılar tarafından yürütülen ve paranın gerçek anlamda rol oynamadığı güdümlü ekonomiden serbest piyasa ekonomisine ve dört yüzyıllık bir imparatorluktan ulus devlete geçiş olmak üzere, aynı anda çok zor üç geçişi birden gerçekleştirilmesini gerektiren çok yoğun bir gündemle karşı karşıya kalmış oluyordu: Kapitalizmden sosyalizme geçmek kolaydır. Yumurtaları kırıp omlet yapmaya benzer. Ama sosyalizmden kapitalist bir rejim üretmek kolay değildir. Omletten çiğ yumurta çıkarmaya çalışmak anlamına gelir. 9 Perestroika ve Glastnost politikalarının etkisiyle 1986 da liberal ekonomik kavramlar kullanılmaya başlanmış, 1988 de piyasa, mülkiyet, işsizlik gibi kavramlar tartışılmaya başlanmıştır. Böylece özel teşebbüs formlarının yasallaştırılması bakımından radikal adımlar atılmıştır de mülkiyet hakları tanınmıştır. Aile çiftliklerinin kurulması, fabrikaların işçilere kiralanması, hisse senetlerinin çıkarılması, Batı lı firmalarla müşterek teşebbüslerin kurulması kabul edilmiştir 10. Gorbachev e göre, sosyalizmin ve sosyalist değerlerin yok olması anlamına gelmeyen Perestroika ve Glastnost politikaları beklenmedik sonuçlar doğurmuştur. Sovyet Özel, s.114. Rusya Federasyonu Başkan adaylarından Vadim Bakatin in tarihli Hürriyet teki demecinden naklen Ergün, s.109. İlhan Uludağ Salih Mehmedov, Sovyetler Birliği Sonrası Bağımsız Türk Cumhuriyetleri ve Türk Gruplarının Sosyo-Ekonomik Analizi Türkiye İlişkileri, TOBB Yayınları, İstanbul, 1992, s

28 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras halklarının milliyetçilik duyguları ekonomik açıdan refahtan önce özgürlüklerini düşünür bir biçimde harekete geçmiştir. Böylece 1990 da yapılan anayasa değişikliği ile Başkanlık sistemine geçilmiştir. 5 Şubat 1991 de anayasada yapılan değişiklikle Komünist Parti nin iktidar tekeline son verilerek, 19 Ağustos 1991 de de, demokratik açılıma son vererek, ülkenin felakete sürüklenişinin önüne geçmek üzere 11, Marksist-Leninist lerin yaptıkları darbe girişimlerinin başarısızlıkla sonuçlanmasının ardından Komünist Parti kapatılmıştır. 21 Aralık 1991 de ise Alma-Ata da yapılan zirve ile Bağımsız Devletler Topluluğu resmen ilan edilirken, SSCB de dağılmış oluyordu 12. Öte yandan Proleterya diktatörlüğü nden, öncü parti den, doğru çizgi den ve demokratik merkeziyetçilik ten söz etmeksizin tasavvur edilemeyecek Leninizmin yok oluşu ile birlikte, dünya üzerinde ülkelerin uzun süredir kullandıkları jeopolitik referans da çerçevesini değiştirmiş oluyordu Sovyetler Birliği nde Azerbaycan Sovyetler Birliği döneminde, bu ülkenin bir alt parçası niteliğini taşıyan Azerbaycan ın ekonomik örgütlenme biçimi ve işleyiş mekanizmaları Sovyetler Birliği nin ekonomik stratejisi doğrultusunda şekillenmişti. Sanayi tesislerinin tümü Sovyetler Birliği nin ihtiyacına göre kurulmuş, dev tesislerden meydana gelmekteydi. Sovyetler Birliği nde merkezi planlama doğrultusunda ülkeler arasında uzmanlaşma ve işbölümüne gidilmişti. Bu çerçevede Azerbaycan ekonomisinin itici motor gücü niteliğindeki sanayii öteden beri petrol sanayii olmuştu. İhracatın genellikle rafine petrol ürünleri, makine ve tekstil ürünleriyle, şaraptan Charles S. Fairbanks, Moskova Darbesinden Sonra, (Çev: Levent Köker), Demokrasinin Küresel Yükselişi, (Der: Larry Diamond Marc F. Plattner), Yetkin Yayınları, Ankara, 1995, s.333. Atila Artam, Türk Cumhuriyetlerinin Sosyo Ekonomik Analizleri ve Türkiye İlişkileri,Sabri Artam Vakfı Yayınları, İstanbul, 1993, s.4,13; Uludağ Mehmedov, s.26. Jowitt, s ; Plattner, s

29 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları oluşan çok önemli bir kısmı Rusya ve Ukrayna gibi diğer Cumhuriyetlerle gerçekleştirilirken, ithalatın da büyük kısmı yine bu Cumhuriyetlerden alınan gıda ürünleriyle, rafine edilip yeniden ihraç edilmek üzere ithal edilen ham petrol ürünlerinden oluşmaktaydı 14. Henüz Sovyetler Birliği dağılmadan önce, uzmanlar siyasi bağımsızlığa ekonomik bakımdan hazır olan iki cumhuriyetten biri olarak Azerbaycan ı işaret ediyorlardı. Elbette bu değerlendirme, ülkenin sadece doğal kaynaklarının zenginliğine değil, ülke ekonomisinin kalkınma perspektifine de dayanıyordu. Zira Azerbaycan ın bütçe gelirleri, harcamalarından genelde fazlaydı. Üretilen milli gelir, tüketilen milli gelirden yüksek oluyordu 15. Ekonomik veriler dikkate alındığında Sovyetler Birliği döneminde Azerbaycan ın belirli bir kalkınma seviyesine ulaştığı görülmektedir. Ancak bu dönemde Azerbaycan ın kaybettikleri kazandıklarından daha çok olmuştur. Zira bu dönemde ekonominin planlamasının merkezde yapılması, ülke ekonomik şartlarının dikkate alınmaması sonucunu doğuruyordu. Bir çok ürün ya hammadde ya da ara mamul olarak ayrı ayrı birlik üyesi cumhuriyetlere ucuz fiyatla satılıyor, daha sonra da nihai ürün olarak yüksek fiyattan Azerbaycan a geliyordu. Diğer yandan Azerbaycan her zaman ülkeye gelir getiren petrol ve petrol ürünler, pamuk, tütün, şarap gibi ürünlerin ihracatçısı olmasına karşın, bu ürünlerin satışından elde edilen gelirler Birlik bünyesinde tek bir merkezde toplandığından dolayı, Azerbaycan öz servetlerinde mülkiyet hakkına sahip olmamış oluyordu 16. Azerbaycan ekonomisi Sovyetler Birliği bünyesinde yüksek ancak anlamlı olarak değerlendirilmeyecek bir kalkınma seviyesine ulaşmıştı. Bağımsızlık öncesi son yirmi Azerbaijan, IMF Economic Review, Washington DC, May, 1992, s.3 Azer Emiraslanov, Dövlet Müsteqilliyi ve Milli İqtisadiyyatın Formalaşması Problemleri, Meşveret Bülleteni, No:7(43), Oktyabr 2001, ss Emiraslanov, ss

30 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras yıllık dönemde Azerbaycan ekonomisinin kalkınması istikrarlı bir süreç takip etmemiştir. Örneğin, ülkede yıllarında ortalama ekonomik büyüme oranı %5.2 iken, yılları arasında %7.4 e yükselmiştir yılları arasında ise bu oran keskin bir azalma trendi göstermiştir. Ekonomi yıllarında ortalama %4.9, yıllarında ise %5-6 oranında küçülme kaydetmiştir da ise üretim hacmi mutlak olarak azalma gösterirken, 1990 da ise milli gelir %7 azalmıştır. Özellikle doğal kaynakların, ucuz ve bol işgücünün yoğun kullanımına dayanan enerji sektörü gibi alanlara ağırlık verilmiş olması, ekonomik yapıda krizler için elverişli ortamlar yaratmıştır. Yukarıdaki değerlendirmeler de dikkate alındığında Sovyetler Birliği nin dağılması sadece siyasi değil ekonomik şartlardan da kaynaklanmıştır. Ayrı ayrı cumhuriyetlerden oluşan bir birliğin yönetimi sosyo-ekonomik kalkınmayı gerçekleştirme bakımından ciddi problemler yaratmaktaydı. Dünya ekonomisinden tecrit olan Sovyet ekonomisinin mevcut durumu, gelişmiş ülkelerin ötesinde gelişmekte olan ülkelerden bile geride kalıyordu 17. Sovyetler Birliği nin dağılmasının ardından Azerbaycan ın bağımsızlığına yeniden kavuşması ile sona eren planlı ekonominin Azerbaycan ekonomisine miras koyduğu problemler şöyle sıralanabilir 18 : 1. Ekonomik yapının sağlıklı olmaması. 2. Üretim gücünün bölgesel ve sektörel dağılımının dengeli olmaması. 3. Üretilen malların hem kalitesinin düşük olması, hem de kişi başına düşen miktarının Sovyetler Birliği nden iki kat az olması lı yılların başlarında Azerbaycan da tüketimin sadece %50 si iç üretimden sağlanabilmiştir Emiraslanov, s. 55. Rasim Hesenov, Azerbaycanın İqtisadi İnkişaf Paradigması ve İqtisadi Tehlükesizlik Konsepsiyasının Seçimi, Meşveret Bülleteni, No:7(43), Bakı, Oktyabr-2001, ss

31 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları 4. Ekonomik yapının sağlıklı olmaması sonucunda Azerbaycan ın dış ticaretinde 1980 li yılların sonlarında ihracat ithalattan %30-40 fazla olmuştur. Ekonomik bakımdan olumlu değerlendirilmesi gereken bu durum, ülkenin alan ve coğrafi kuruluşunun uygun olmaması bakımından istenmeyen bir durumdur. Şöyle ki, hammadde ve ara malların ihracatın %55-60 ını teşkil etmesi, genelde ise ithalat ve ihracatın %45-50 sinin Rusya ile gerçekleştirilmiş olması, daha sonra ekonomik kalkınmanın dengesinin bozulmasına neden olmuştur. Azerbaycan ın yeniden siyasi bağımsızlığını kazanmasının, Sovyetler Birliği nin dağılması öncesinde Azerbaycan ekonomisinde yaşanan olumsuz gelişmeler sonucu ekonomik krizin derinleştiği bir döneme rast geldiği görülmektedir Bağımsızlık Sonrası Birinci Dönem ( ) Bağımsızlık sonrası ekonomik kalkınma sürecinin doğru olarak değerlendirilebilmesi için özellikle bağımsızlığın kazanıldığı şartların ve bağımsızlığın elde edildiği ilk yıllarda yaşanan gelişmelerin dikkate alınması gerekir 19. Dolayısıyla yukarıda anlatılan bağımsızlığının kazanıldığı şartlarda Sovyet sisteminin Azerbaycan a bıraktığı problemlerle baş başa geçen ilk yıllar ve bu ilk yıllarda yaşanan gelişmeler ele alınacaktır: yılları siyasi bağımsızlığın elde edilmeye çalışıldığı dönemdir. Bu dönemde bağımsızlığı kazanmanın önündeki engellerle mücadele edilmiştir. Bu yılların ardından yılları birinci dönem olarak değerlendirilebilir. 18 Ekim 1991 yılında Azerbaycan ın Devlet Bağımsızlığı Hakkında anayasa maddesinin kabul edilmesinden bu yana 12 yıl geçti. Bağımsızlığın kazanılması uğrunda verilen zor ve ağır mücadele dikkate alındığında, Rasim Hesenov, ss

32 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras Ekim 1991 tarihi Azerbaycan ın kalkınma sürecinde ne kadar önemli bir yer tuttuğu daha iyi anlaşılmaktadır. Elbette halkın yerine ikamesi mümkün olmayan bir milli serveti olan bağımsızlığının korunması ise onun elde edilmesinden kat kat ağır ve mürekkeptir. Bunu Azerbaycan ın bağımsızlık sonrası yaşadığı süreç bir daha açıkça ortaya koymaktadır. SSCB nin dağılması ile birlikte Azerbaycan da uzmanlaşma ve işbölümüne dayalı ekonomik yapılanma sona ermiş ve ülke, genel Pazarlarını kaybetmiştir. Hammadde, yarı-mamul, teçhizat-ekipman, pazar, finansman ve işletme yöneticiliği konularında eski merkezi planlamaya göre örgütlenilmesi nedeniyle bir çok tesiste üretimin durması veya üretimin atıl seviyede kalması söz konusu olmuştur. Eski SSCB deki işletmelerle ekonomik bağlantıların koparılması ve ülkenin diğer Cumhuriyetlerdeki pazar payını kaybetmesinin yanı sıra SSCB döneminde merkezden sağlanan sübvansiyonların da kesilmesiyle birlikte üretimde şok çöküşler yaşanmıştır. Ermenistan savaşı ve Çeçenistan sorunu ise, ülke sanayii için gereken ara malların ithal yollarının kapanmasına neden olmuştur. Sovyetler Birliği nin dağılması ile bağımsızlığına kavuşan Azerbaycan ın bağımsızlığını ebedileştirmesi için, önünde çözmesi gereken önemli sorunlar vardı. Zira 20. yüzyılın 80 li yıllarının sonlarında Azerbaycan halkı önemli bir bunalıma girmiş; yönetim zaafı, kanuni düzendeki aksamalar, etnik bağlamda ayrımcı oluşumlar ve halkın emeği ile kazanılan iktisadi ve entellektüel potansiyel gelişim yerine azalma sürecine girmişti. Bütün bu problemleri çözebilmek için, kendi içinde tutarlı ve çok yönlü iç ve dış siyasetin hazırlanması ve uygulanması, ülkenin doğal, teknik, ekonomik ve entellektüel potansiyelinden, sosyal ve siyasal enerjisinde verimli şekilde istifade edilmesi gerekiyordu Heyder Eliyev, Azerbaycan Respublikasının Dövlet Müsteqilliyinin Onuncu İldönümü Haqqında, Azerbaycan Respulikası Prezidentinin 20 Mart 2001 Tarihli Fermanı, Bakı, 24

33 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları Ne var ki, Azerbaycan da çözülmesi gereken problemler açısından önemli adımlar atılamayınca, 1990 lı yılların başı Azerbaycan da ekonomik durgunluğun ve bunalımın arttığı yıllar oldu. Bu dönemde siyasi istikrarsızlık ve piyasa ekonomisine geçişle ilgili ülkede büyük ekonomik kriz ortaya çıkmıştır. Ekonomide yüksek oranda işsizlik ve hiper-enflasyon sürecine girilmiştir. Yüksek enflasyon ve istikrarsız sosyo-politik ortam, iktisadi büyümeye, özellikle sanayi ve tarım gibi önemli alanların gelişmesine engel olmuştur. Üretim hacminin azalması ve enflasyon hızının yüksek olması ekonomik buhranın ve toplumda sosyo-ekonomik gerginliğin artmasına neden oldu. Azerbaycan ın bağımsızlık süreci ve bağımsızlığın ilk yılları oldukça sancılı geçti. Ülke daha SSCB nin son yıllarından başlayarak 1988 yılından itibaren Ermenistan ın silahlı tecavüzüne maruz kaldı ve ateşkesin imzalandığı 12 Mayıs 1994 tarihine kadar topraklarının %20 sini kaybetti. Ekonominin genel dengeleri için gerekli olan reformların gerçekleştirilememesi, devlet bütçesinin büyük bir bölümünün savaş için harcanması, topraklarının %20 si işgal edilerek 1 milyondan fazla nüfusun göçmen durumuna düşmesi, yabancı sermayenin ülke ekonomisine çekilememesi ve özelleştirmenin sanayi sektöründe fiilen başlatılamaması gibi olumsuzluklar Azerbaycan ekonomisini önemli bir darboğaza sürüklemişti. Serbest piyasa ekonomisine geçişe ilişkin tam bir stratejinin belirlenmemiş olması nedeniyle, bu yıllarda hayata geçirilmeye çalışan ekonomik kararlar da birbiri ile uzlaşmayan karakter taşımıştır. Dönüşüm sürecinin ilk yıllarında Ermenistan ile yaşanan savaş, Rusya nın Azerbaycan a ulaşım ambargosu koyması ve Çeçenistan savaşı nedeniyle önemli iki petrol boru hattının 20 Mart 2001; Settar Seferov, Evezsiz Milli Servetimiz: Müsteqillik, İqtisadiyyat ve Audit Jurnalı, No:10, Oktyabr-2001, ss

34 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras kullanılamaması gibi politik ve askeri sorunlar ekonomik performansı olumsuz yönde etkilemiştir. Kısaca yılları bağımsızlığın ardından bütün problemlerle yüz yüze kalındığı, ülkede sosyal ve siyasal problemlerin bunalıma dönüştüğü, savaş ortamının yaşandığı, serbest piyasa ekonomisine geçişte ciddi suistimallerin yaşandığı bir dönem olmuştur. Ekonomide olumsuz gidişte en keskin hal ise 1992 de ortaya çıktı yıllarında GSMH iki kattan daha çok azalarak 1991 yılının %48 i oranında gerçekleşti döneminde GSMH her yıl ortalama %13-20 azalarak 1994 yılında milyon dolar olarak gerçekleşmiştir yılı ile karşılaştırıldığında 1994 de GSMH %53, sanayi %62, tarım %44, tüketim %75 ve vergi hasılatı %45 azalma göstermiştir. Sonuçta halkın geçim standardı 3,6 defa reel ortalama ücret seviyesi ise %80 azalmıştır. Aynı dönemde uygulanan yanlış iktisat politikaları bankacılık-finans sisteminde ve dış ticarette ciddi problemler yaratmıştır yılları arasında enflasyon 4 haneli rakamlara yükselmiştir. Para politikasındaki önemli eksiklikler de ekonomik buhranda etken oldu. Krediler ise daha çok banka yöneticilerinin istekleri doğrultusunda verildi. Ekonomik buhran, üretimin hızla azalmasına, üretimin azalması ise mal arzının azalmasına, fiyatların artmasına ayrıca devlet bütçesinin önemli açıklar vermesine neden oldu. Vergi tahsil sistemindeki eksikler, vergi oranlarının enflasyon dolayısıyla erozyona uğraması gibi nedenlerle devlet bütçesindeki gelir kalemleri keskin şekilde azaldı. Devlet müesseselerine ve tarım sektörüne verilen büyük miktardaki kredilerin verimsiz ve denetimsiz kullanımı ekonomik durumu daha da gerginleştirdi Asef Nadirov, İqtisadiyyatın Yeni İnkişaf Merhelesi, Azerbaycan Qezeti, 15 Sentyabr 2001, s.2. Rasim Hesenov, s.9. 26

35 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları Bu dönemde dış ticarete ilişkin veriler de gittikçe olumsuz bir boyut kazanmaya, ödemeler bilançosunda açıklar gittikçe artmaya başladı. Ekonomik bunalımın acı neticelerinden bir diğeri ise, milli paranın değer kaybı şeklinde ortaya çıktı. İlk Dönemde Yapılan Reformlar Özel Mülkiyet Kanunu Haziran 1991 de kabul edilmiştir yılının başlarında fiyat liberalizasyonuna gidilmiş, aynı yıl Ocak ayında Katma Değer Vergisi uygulamasına geçilmiştir. Nisan ayında Yabancı Sermaye Kanunu, Ağustos ayında ise Merkez Bankası Kanunu yürürlüğe konulmuş, ayrıca, Ağustos ayında para birimi olarak Manat piyasada işlem görmeye başlamıştır yıllarında da devam eden savaşın etkisiyle reform sürecinde yavaşlamalar olmuştur yılının Ocak ayında küçük ölçekli işletmelerin özelleştirilmesine ilişkin olarak bir kanun yasalaşırken, 1994 yılının Ocak ayında Manat ın tek yasal para birimi olarak işlem görmesine başlanmıştır. Mayıs ayında Ermenistan ile ateşkes anlaşmasının imzalanması ile ekonomik dönüşüm süreci tekrar hız kazanarak, Haziran ayında İflas Kanunu kabul edilmiş, bankaların konsolidasyonu işlemine başlanmıştır 23. Görüldüğü üzere, yılları arasında ekonomik dönüşüm süreci oldukça yavaş işlemiş, ticaretin ve piyasanın liberalizasyonunu sağlayacak reformlar gerçekleştirilmiştir. Bankacılık, özelleştirme, dış ticaretin liberalizasyonu ve diğer bazı yapısal değişiklikler ise yılları arasında gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. 23 Ayhan Karaca, Azerbaycan da Ekonomik Dönüşüm Süreci ve Reformların 10 Yılı, ( ). 27

36 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras 1.3. Bağımsızlık Sonrası İkinci Dönem ( ) Yapılan seçimler sonucu 1993 yazında otuz yıldan fazla devlet idareciliği tecrübesine sahip olan Haydar Aliyev in Azerbaycan ın cumhurbaşkanı olması ile birlikte Azerbaycan yönetiminde önemli değişiklikler oldu. Aynı tarihten itibaren hukuki reformların hayata geçirilmesine hız verildi. Bu dönemde iktisadi süreçte kötüye gidişi durdurmaya dönük iktisadi reformlar programı hazırlandı, stratejik iktisadi gelişim yolunu belirleyen modeller oluşturulmaya çalışıldı. Çağın gereklerine uygun olarak ekonomide serbest piyasanın teşekkül ettirilmesi, özelleştirme ve özel teşebbüsün inkişaf ettirilmesi, yeni ekonomik yapının, gümrük, vergi ve mali sistemin yeniden oluşturulması, ticaretin liberalleşmesi, toprak ve tarım reformlarının yapılması, halkın sosyal imkanlarının arttırılması, eğitim ve sağlık şartlarının geliştirilmesi için gerekli hukuki alt yapının oluşturulması amacıyla önemli kanunlar kabul edilmiştir 24. Ekonomide serbest piyasa şartlarının oluşturulmaya çalışılması, fiyatların, dış ticaretin ve döviz kurlarının liberalleşmesi doğrultusunda atılan adımlar ile birlikte enflasyon seviyesi önemli derecede azalmaya başlamış, bütçe açıkları minimuma indirilmiştir. Alınan önlemler sayesinde küçük müesseselerin özelleştirilmesi tamamlanmış, hizmet sektörü daha çok özel teşebbüse verilmiş, orta ve büyük işletmelerin özelleştirilmesine başlanmış, makroekonomik istikrar sağlanmış, ekonomide durgunluk sona ererek yeniden iktisadi gelişme sürecine girilmiş, toprak reformu hayata geçirilerek özel mülkiyete devredilmiş, kolhoz ve sovhozların 25 emlakı İmran Ceferzade, Esaslı İnkişaf İlleri, İqtisadiyyat Qezeti, 18 Oktyabr-1 Noyabr 2001, s..3. Kolhoz: Devlete ait topraklarda üretim yapan kollektif çiftliklere verilen isimdi. Belirlenmiş bir kotaya göre ürünlerini devlet kuruluşlarına satmakla yükümlüydüler. Elde ettikleri karın büyük bir kısmı üyeleri arasında paylaştırılırdı. Sovhoz: Doğrudan doğruya devlet tarafından işletilen çiftliklere verilen isimdi. Tüm gelirleri devlete aitti. İşçiler bu çiftliklerde belirli bir ücret karşılığında çalışırlardı. 28

37 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları özelleştirilmiş, tarım sektörü toprak vergisi istisna olmakla diğer vergilerden 5 yıl muaf tutulmuş ve vergi borçları silinmiş, bu müesseselere indirimli yakıt ve enerji satışı temin edilmiştir. Tarım sektörü üzere özelleştirilmesi planlanan emlakin %93.2 si özelleştirilmiştir. Sonuçta 1997 yılından başlayarak tarım ve hayvancılık ürünlerinin yılda %7 artış kaydetmesi sağlanmıştır 26. Kendi imkanları ile iktisadi kalkınma sürecine ivme kazandırması mümkün olmayan Azerbaycan, uluslararası iktisadi ve finans sistemi ile entegre olmaya çalışarak, yabancı sermayenin ülkeye akımı sağlanmaya çalışıldı ün ikinci yarısından itibaren hayata geçirilen düzenlemeler Azerbaycan ın sosyal, siyasal ve ekonomik hayatında istikrarı sağlamaya imkan vermiştir. Ülkede bankacılık ve finans sisteminin yeniden yapılanmasına ilişkin önemli adımlar atıldı. Serbest piyasa ekonomisi yönünde atılan adımlar Azerbaycan ın uluslararası finans kuruluşları ile ilişkilerini arttırmıştır. Yine bu dönemde dünyanın en büyük petrol şirketleri ile asrın anlaşması adı ile anılan yüksek öneme sahip petrol anlaşmaları imzalandı yılında asrın anlaşması nın yapılması ve 12 Kasım 1995 de yeni anayasanın kabul edilmesi ile piyasa ekonomisinin hukuki normatif altyapısının kurulmasının hızlanması ile birlikte ülkeye büyük hacimde yabancı sermaye girmeye başladı. Ekonomik sistemin yeniden yapılandırılması bakımından en önemli adım, ülkenin stratejik açıdan, sosyal ve siyasal hayatında ve de ekonomik yapısında yeni dönemin başlangıcı olarak Azerbaycan ın ilk Anayasasının kabul edilmesi olmuştur. Yeni Anayasa devlet yönetiminin 26 (Osman Nuri Aras, Rusya da Tıkanan Sosyo-Ekonomik Değişim Dalgası, Qafqaz Üniversitesi Yayınları, Bakü, 2000, s.43.) Ş. E. Yaqubov A. M. Mahmudzade, Azerbaycan Respublikasında Aparılan Aqrar İslahatların Qiymetlendirilmesi, Azerbaycanda İqtisadi İslahatların Heyata Keçirilmesi Hususiyetleri ve Problemler, İqtisadi İnkişaf Nazirliği İqtisadi İslahatlar Merkezi, Bakı, 2001, ss.60-63; Ceferzade, s.3. 29

38 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras yapılanması, vatandaşların ve devletin hak ve ödevlerini belirlemenin ötesinde ilk defa demokratik değerlere dayanan, liberal piyasa ekonomisinin kurulma gerekliliğini kabul etti. Anayasa ile özel mülkiyetin, özel teşebbüsün, dünya ekonomisine entegrasyonun hukuki esasları tespit edildi. Bu bakımdan Azerbaycan da geniş anlamda ekonomik düzenlemelerin başlangıç yılı olarak 1995 yılı kabul edilebilir 27. Kısaca cephede varılan ateşkes ve içeride sağlanan istikrar ile beraber sıra artık ekonomik reformlara gelmişti yılından itibaren ülkede sert ekonomik önlemler alınmaya başlandı, IMF ile yürütülen sıkı işbirliği ve IMF programlarının tavizsiz uygulanmaya başlanmasıyla yürütülen sıkı para politikası ile kısa sürede ekonominin genel dengelerinde bir rahatlama sağlayarak enflasyonun kontrol altına alınması ve GSMH nın düşüşünün önlenmesi sağlandı. Sonuçta 1996 yılından itibaren Azerbaycan ekonomisinde gerileme süreci yavaşlamaya başladı. Oluşturulan kalkınma modeli reel sonuçlar vermeye başladı. Şöyle ki, son beş yıl içerisinde GSMH %26.3 artmış, nüfusun yaşam düzeyi iki kat iyileşmiş, ekonomide özel sektörün payı %29 dan %68 e yükselmiştir yılları arasında petrol yataklarının müşterek üretimi amacıyla yapılan anlaşmalarda yer alan şirketler tarafından yaklaşık 3.4 milyar dolar yatırım yapılmıştır 28. Ancak Azerbaycan da yıllarında izlenen ve ekonomik istikrarı sağlayan politikaların, reel ekonomiyi teşvik edici devlet politikalarıyla desteklenmemesi, 1997 yılı öncesi yabancı sermayenin ülkeye celbi için uygulanan vergi muafiyetinden vazgeçilmesi ve devlet organlarının gerekli hassasiyeti göstermekte yeterli olmayışı nedenleriyle üretime yönelik yatırımlar yapılamamıştır Rasim Hesenov, s.12; Emiraslanov, s.57. Akif Musayev, Azerbaycan Respublikasının İqtisadi İnkişaf Stratejiyası ve Vergi Siyaseti, İqtisadiyyat ve Audit Jurnalı, No:10, Oktyabr-2001, s

39 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları yılları arasında yatırılan toplam yabancı sermaye hacmi ise 5.9 milyar dolar olmuştur. Bu miktarın %22.8 i finansal kredi, %56.3 ü petrol sanayisine, %20.9 u ise diğer sektörlere yapılan yatırım şeklinde olmuştur 29. Azerbaycan petrol sektörüne yapılan önemli miktarlardaki yabancı yatırım neticesinde eski Sovyet Cumhuriyetleri içinde en hızlı büyüyen ekonomilerden biri haline gelmiştir. GSMH daki artış oranı 1998 yılında %10 olmuş, 1999 yılında ise %7.2 olmuştur. Azerbaycan ekonomisindeki büyüme petrol sektöründen ve petrol sektörüne bağlı inşaat faaliyetlerinden, iletişim sektörlerinden ve az miktarda tarım sektöründen kaynaklanmaktadır. Bir başka açıdan değerlendirildiğinde, 2000 yılı sonunda GSMH 1990 yılına göre 2 kat, bu çerçevede sanayi sektöründe üretim 3.3 kat, tarım sektöründe 2.4 kat aşağı gerçekleşmiştir yılına kadar yatırım hacmi 2.3 kat azalmakla birlikte, daha sonraki dönemde yaşanan artış sonucunda 2000 yılı sonunda yatırım hacmi 1989 yılına göre %55 artmıştır 30. Öte yandan bu dönem süresince uygulanan kur ve para politikaları yüksek fiyat artışlarını önlerken, ulusal para Manat ın diğer paralar karşısında istikrarlı bir seyir izlemesini sağlamıştır yılında %1700 lere kadar yükselen enflasyon 2000 yılında %1.8 lere gerilemiştir. Doğrudan yabancı yatırımlar Azerbaycan ın ekonomik canlanmasında anahtar rolü oynamıştır. Doğrudan yabancı yatırımların önemli kısmı petrol üretimi ve çıkarımı alanlarına olmuştur yılları arasında yatırımlar %59.1 oranında artış göstermiştir. Sabit yatırımların GSYİH içindeki payı 1998 yılında 1995 yılı payının iki katına çıkarak %40.6 olmuştur. Azerbaycan ın en önemli istihdam kaynağı olan ve GSMH ya katkıda bulunan ikinci önemli sektör olan tarım Musayev, s.12. Mezeddin Eyyubov, Bazar İqtisadiyyatına Keçid ve Senaye Kompleksi Meşveret Bülleteni, No:7(43), Oktyabr-2001, ss

40 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras sektörüne yabancı yatırımların GSMH ya katkısı ise %0.5 in altındadır. Yabancı yatırımcılar imalat sanayi sektörüne yatırım yapmaktan kaçınmaktadırlar. Bunun bir sonucu olarak da sektörün üretimi düşmüştür yılı itibariyle 122 ülke ile iktisadi ilişkiler kurulmuş, ticari ilişkilerin toplam hacmi 2.9 milyar dolardan fazla olmuştur. Bu miktar 1993 yılına göre 2.2 kat daha büyüktür 31. Ülkenin ekonomik gelişim sürecinde dikkate alınması gereken önemli bir nokta, söz konusu bu değişim ve kalkınma; topraklarının %20 sinin Ermenistan işgali altında olduğu, dolayısıyla üretim potansiyelinin çok büyük bir bölümünden (1/5) mahrum olduğu, 300 bin iş yerini kaybettiği ve bu topraklarda daha önce yaşayan halkın (nüfusun yaklaşık %12 si) göç etmek mecburiyetinde kaldığı son derece güç şartlarda elde edilmiştir: Ermenistan ın Azerbaycan topraklarının %20 sini işgal etmesi, bölgeden 290 bin aileyi, bir başka ifadeyle bir milyondan çok insanı göçe mecbur etmiştir. Ermenistan ın tecavüzü neticesinde zarara uğrayan 27 il ve ilçe arazisi toplam 22.7 bin km 2 dir. Dağlık Karabağ la birlikte Nahçıvan ın da sınır bölgeleri tesir altında kalmıştır bin km 2 lik (Azerbaycan arazisinin %20 si) alan ise halen Ermenistan ın işgali altındadır. İşgal edilen Yukarı Karabağ arazisinde 87 yerleşim alanı, 7 idari rayon, 11 şehir, 1.3 milyon hektar tarım arazisi, i büyükbaş olmak üzere toplam 600 bin büyük ve küçükbaş hayvan, 7000 tarım işletmesi, 850 eğitim kurumu, 650 sağlık merkezi, 120 bin ikamet yeri terk edilmek zorunda kalınmıştır. Ayrıca bölgede 160 köprü, kilometre kara yolu, 2300 kilometre sulama kanalları, kilometre elektrik hattı 2500 trafo, km su kanalı, km doğal gaz boru hattı, 20 km kanalizasyon hattı, 160 km su tankı, 34 km gaz 31 Nadirov, s.2. 32

41 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları dağıtım donanımı, abone için haberleşme istasyonu, 4 havaalanı ve Baku-Ağdam, Bakü-Nahçıvan-Erivan demiryolu hattı bulunmaktadır. Yine bölgede 800 tıp merkezi, hastahane, poliklinik v.b, 719 kültür evleri, 825 kütüphane, 6 park, 47 müzik, sanat ve resim okulu, 3 tiyatro, 3 galeri, 300 den fazla tarihi abide bulunmaktadır. Bölgede makine, gıda sanayisi, elektrik ve yapı malzemeleri gibi alanlarda 180 den fazla sanayi işletmesi faaliyet göstermekteydi. Bu işletmelerde den fazla kişi istihdam edilmekteydi. Tarıma elverişli iklimi ve toprak yapısının elverişli olması nedeniyle bölgede 320 kolektif çiftlik, 90 dan fazla devlet çiftliği ve bazı tarım birlik ve organizasyonları faaliyet göstermekteydi. Bölgeden ülkenin buğday üretiminin %24 ü, üzüm üretiminin %41 i, patates üretiminin %46 sı, et üretiminin %18 i ve günlük hayvansal ürünlerin %34 ü elde edilmekteydi. Yine bölgede hektar tarıma elverişli yüksek verime sahip arazi, ekin alanı ve uzun süreli ekim alanı kullanılmaktaydı. İşgal altındaki arazi demir, cıva, krom, perlit, mermer, kireçtaşı, akik, altın ve mineral sular başta olmak üzere doğal kaynaklar bakımından zenginliğe sahiptir. Dolayısıyla Azerbaycan aynı zamanda zengin doğal kaynaklardan, özellikle 39.6 bin ton rezerve sahip olan 3 altın madeni yatağından, 4 cıva ve antimon yatağından mahrum kalmıştır 32. İşgal edilen bölge bir çok ender hayvan ve bitki türlerine de sahiptir yılındaki ermeni saldırıları sonucunda yaşlı, kadın ve çocuklarında aralarında yer aldığı yaklaşık Azerbaycan vatandaşı Ermeniler tarafından hunharca 32 Azerbaycan Respublikasında İnsan İnkişafı Haqqında Hesabat 2002, Birleşmiş Milletler Teşkilatı İnkişaf Programı, 2002, s.59; Nadirov, s.2; Emiraslanov, s

42 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras katledilmiş, yaklaşık 4000 kişi hapsedilmiş veya kaybolmuş, 1050 kişi sakat kalmıştır öğrenci eğitim imkanından mahrum kalmış, eğitim sektöründe çalışan kişi işini kaybetmiştir. 100 km karayolu, elektik hattı, su, doğal gaz hattı ve diğer altyapı birimleri mahvedilmiştir. Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ile iletişim kesilerek abluka altına alınmış, 130 km uzunluğundaki demir yolu işgal edilmiştir. Bu nedenle Nahçıvan a yolcu ve yük ulaşım imkanı ancak İran üzerinden mümkün olabilmektedir. Ulaşımdaki bu zorunluluğun devlet bütçesini yılda 2.5 milyon dolar kayba uğratmaktadır. Öte yandan ulaşım problemini çözmek amacıyla Bakü-Nahçıvan havayolu ulaşımına yapılan transfer harcamalarının devlet bütçesine getirdiği ek yük yılda yaklaşık 10 milyon dolardır. İşgal öncesi İran ve Azerbaycan üzerinden Avrupa dan İran, Orta Doğu ve Asya ülkelerine demir yolu vasıtasıyla önemli hacimde yük taşımacılığı gerçekleştirilmekteydi. Ayda yaklaşık vagon yük Azerbaycan dan geçmekteydi. Bu transit geçişlerden elde edilen gelir imkanından mahrum olmakla da devlet bütçesi önemli kayba uğramaktadır 33. Toplamda barınma birim, 7000 endüstri, tarım ve diğer alanlardaki işletmeler, 4400 eğitim, kültür, hastahane ve diğer kamu birimi harap edilmiş, yok edilmiştir. Yukarıdaki veriler dikkate alındığında Ermenistan ile savaş sonucunda, Azerbaycan ın milyar dolar arasında zarara uğradığı şeklinde hesaplamalar yapılmaktadır. Periyodik olarak metro, deniz ulaşımı, tren ve demir ve kara yolu ulaşımında terör hadiseleri organize eden Ermeniler sonuçta, aralarında yaşlı bayan, erkek ve çocuklarında yer aldığı 2000 insanı katletmiş, kişiyi yaralamış veya sakat bırakmıştır. Sadece iki metro terör hadisesinin zararı dolar olmuştur. 33 Azerbaijan Economic Damages and Heavy Tolls Caused By Armenian Aggression, ( ). 34

43 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları Ermeniler tarafından işgal edilen arazilerde narkotik bitkiler yetiştirilmekte ve ürünlerinin gizli yollarla İran, Rusya ve diğer ülkelere taşınmaktadır. Fuzuli bölgesindeki Horadiz kasabasından Ordubad bölgesine kadar uzanan 128 km mesafede uzanan Azerbaycan ın devlet sınırlarına Ermeniler nezaret ettiğinden dolayı narkotik maddelerin mübadelesi, kaçakçılık ve yerüstü servetlerin İran a taşınması daha da artmıştır. Kelbecer ve Zengilan arazilerinde yer alan altın yatakları Ermeniler tarafından sağlıksız bir şekilde kullanılmaktadır. Bu yatakların hammaddesi Ermenistan daki Ararat altın fabrikasına taşınmaktadır. Bu hammadde külçe haline getirilerek Rusya ve diğer devletlere satılmaktadır. Ermenistan ın altın madeninden elde ettiği gelirinin Ermenistan bütçesinin yaklaşık %51 ini teşkil ettiği ifade edilmektedir 34. İşgal altındaki bölge ekolojik açıdan da tehlike altındadır. Bölgeye nükleer atıklar taşınmaktadır. Öte yandan %25-26 sı ormanlık olan işgal altındaki toprakların yok edilmesi, bölgedeki hayvan ve bitki türlerinin zarar görmesi de ayrı bir tehlikedir. Yapılan hesaplamalara göre ormanlık alanların yaklaşık %8-10 u tahrip edilmiş durumdadır. Tahrip edilen alanlardaki ekonomik kayıp ise yaklaşık 22 milyar dolardır 35. Hazar a akan nehirler vasıtası ile yılda milyon m 3 kirli su akıntısının, 500 milyon m 3 ü Ermenistan ve Gürcistan dan gelmektedir. Ermenistan ile yapılan savaş sadece Azerbaycan ın ekonomik dönüşüm sürecini etkilemekle kalmamış, söz konusu savaşın etkisinde şekillenen uluslararası ilişkiler de ekonomik dönüşüm süreci üzerinde etkili olmuştur. Ermeni işgali sonucunda ana vatanından uzak kalan göçmenlerin karşılaştığı problemlerin en önemlileri eğitim, Tebriz Vefalı, Qarabağın İqtisadıyyatımıda İzi, Herbi And Qezeti, 1-15 Aprel 2003, s.3. Azerbaijan Economic Damages and Heavy Tolls Caused By Armenian Aggression, ( ). 35

44 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras sağlık ve işsizliktir: Bu gün maddi kısıtlamalar içinde yaşayan göçmenler geçici olarak ülkenin 70 farklı şehrinde ve bölgesinde yaşamaktadırlar. Göçmenlerin karşılaştığı problemlerle sadece Kaçkın ve Mecburi Göçmenlerin İşi Üzere Devlet Komitesi değil, aynı zamanda ülkede faaliyet gösteren uluslararası ve yerli özel teşkilatlar da ilgilenmektedirler. Bununla birlikte, göçmenler hala söz konusu problemlerle karşılaşmaktadırlar. Göçmenlerin karşılaştığı zorluklar daha çok eğitim ile ilgilidir. Ayrıca göçmenler kendi çocuklarına gereken seviyede yiyecek, giyecek, okul araç ve gereçleri alamadıkları için onları zamanında okula gönderememektedirler. Diğer yandan çadır şehirlerine, yurtlara ve bir çok bölgeye yerleştirilen göçmen okullarının teknik imkanları da yeterli değildir. Bu okullar aynı zamanda başka okullara bağlı olarak faaliyet göstermektedirler. Bu nedenlerle eğitim seviyesi söz konusu okullarda düşük olmaktadır. Göçmen okullarının eğitim araç ve gereçleri ile yeterli düzeyde donatılmaması, bir çok durumda öğrencilerin okuldan uzaklaşmasına neden olmaktadır. Göçmen okullarında eğitim seviyesinin aşağı düşmesi temelde anababaların ekonomik imkansızlığına ve onların karşılaştığı sosyal problemlere bağlıdır. Son on yılda göçmenler arasında ölüm hadiseleri, özellikle çocuk ölümleri bir hayli artmıştır. Göçmenler arasında bir çok hastalığın hızla yayılması, onların karşılaştığı sosyal ve geçim zorlukları ile ilgilidir. Çadır şehirlerde, yurtlarda ve yol kenarlarında, yük vagonlarında yerleşen insanlar arasında verem, maleriya, kalp-damar, sarılık ve benzeri hastalıklar daha geniş yayılmaktadır. Burada yaşayan insanlar romatizma ve deri hastalıklarıyla da karşılaşmaktadırlar. Bu tür hastalıklarla düzenli olarak mücadele ediliyor. Bu mücadele sonucunda, yıllarında çadır şehirlerde toplu hal alan malariya ve kotur hastalıkları önlenebilmiştir. Çadır şehirlerde yaşayan insanların zayıf gıdalanması göçmenler arasında bazı hastalıkların artmasına ortam 36

45 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları oluşturmaktadır. Son 12 yılda göçmenler arasında özürlülerin sayısında da artış olmuştur. Bu durum özellikle yeni doğan çocuklar arasında yaygın olarak gözükmektedir. Araştırmalara göre, ev ortamında doğan çocukların daha sonra bazı problemlerle karşılaştıkları görülmektedir. İşsizlik problem ise insanların sağlık problemleri ile ilgilenmelerine imkan vermemektedir 36. İkinci Dönemde Yapılan Reformlar 1995 yılının Ocak ayında haksız rekabete ilişkin bir kanun yasalaşmıştır. Nisan-1995 de ise ilk IMF programı kabul edilmiştir yılında IMF ve diğer uluslararası kuruluşların desteğini alan finansal istikrar politikalarının uygulanmaya başlanmasıyla ekonomik büyüme sürecine yeniden girilmiştir. Eylül-1995 de küçük ölçekli işletmelerin özelleştirilmesine ilişkin bir kanun tasarısı kabul edilmiştir. Kabul edilen kanunun ardından 1996 yılında küçük ölçekli işletmelerin özelleştirilmesine başlanmıştır. Haziran ayında Merkez Bankası Kanunu nda değişiklik yapılırken, Eylül ayında bankacılık sektöründe yeniden yapılandırma faaliyetlerine hız verilmiş, hazine senetleri piyasası faaliyete geçirilmiştir. Ağustos ayında ise Toprak Reformu Kanunu kabul edilmiştir yılının Şubat ayında kamu alımlarında rekabetin korunmasına ilişkin bir kanun kabul edilirken, Haziran ayında İflas Kanunu nda değişiklik öngören kanun tasarısı yasalaştırılmıştır. Haziran ayında ayrıca, yeni Gümrük Kanunu kabul edilerek basitleştirilmiş yeni bir gümrük tarife uygulamasına geçilmiştir. Telekom Kanunu ise Temmuz ayında kabul edilmiştir yılında ise enerji sektörünü yeniden düzenlemek üzere Elektrik Kanunu kabul edilmiştir. Ağustos ayında Rehin ci Qezet,

46 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras Kanunu, Eylül ayında yeni bir Menkul Kıymetler Kanunu kabul edilmiştir yılının Şubat ayında İş Gücü Kanunu kabul edilmiştir. Petrol gelirlerinin tek bir hesap altında toplanmasını, harcamaların daha şeffaf kurallara göre yapılmasını temin amacıyla, Petrol Fonu kurulmasını öngören bir karar Aralık-1999 da yayımlanmıştır yılının sonlarında ise Emlak Komitesi lağvedilirken, yerine 2000 yılının Şubat ayında, kamuya ait mülklerin özelleştirilmesinden sorumlu olacak şekilde Emlak Bakanlığı kurulmuştur. Ayrıca Mayıs ayında yeni bir Özelleştirme Kanunu, Haziran ayında ise yeni bir Vergi Kanunu çıkarılmıştır 37. Ekonomik değişim sürecinin bu döneminde üç önemli hedef doğrultusunda yol alınmaya çalışılmıştır 38 : 1. Ülkenin temel doğal kaynak rezervlerinin işlenmesinin sağlanması. 2. Liberal-demokratik yönlü piyasa prensiplerine dayanan bir ekonomik yapının oluşturulmaya çalışılması. 3. Dünya ekonomisi ile global ve bölgesel ekonomik entegrasyonun gerçekleştirilmeye çalışılması. Yapısal değişime ilişkin alınan kararların da etkisiyle bu dönemde meydana gelen gelişmeler genel olarak şöyle sıralanabilir: 1. Ülke ekonomisinde istikrar sağlanmış, 2. Ülkenin önemli doğal kaynaklarını aktif hale getirme stratejisi doğrultusunda büyük başarılara imza atılmış, 3. Toprağın özel mülkiyete verilmesi ile Azerbaycan köylerinde yeni bir sosyo-ekonomik ortam oluşturulmuş, 4. Ekonomide liberalizasyon, dış ilişkilerin geliştirilmesi ve yabancı yatırımcıların özelleştirmeye katılımlarının Ayhan Karaca, Azerbaycan da Ekonomik Dönüşüm Süreci ve Reformların 10 Yılı, ( ). Rasim Hesenov, s

47 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları sağlanması ile, ekonomik kalkınma adına temel, devamlı ve önemli bir kaynağa ulaşılmıştır. Kısaca yılları, serbest piyasa ekonomisine geçişin temellerinin atılmaya çalışıldığı, ekonomik bunalımın derinleşmesinin sona erdiği, ekonomide şeffaflığın sağlanmaya çalışıldığı dönem olmuştur Bağımsızlık Sonrası Üçüncü Dönem (2001 ve Sonrası) 2001 sonrası, bağımsızlık sonrası üçüncü dönem olarak değerlendirilebilir. Bu dönemde; 1. İktisadi büyümenin ivme kazanarak devam ettirilmesi, böylece iktisat politikalarının güçlendirilmesi, 2. İkinci Devlet Özelleştirme Programının kabul edilmesi ile enerji sektörün yeniden yapılandırılması ve kapasitenin arttırılması, 3. Elde edilen gelişme düzeyine göre iktisat politikalarının sosyal yönünün güçlendirilmesi, sosyal refah düzeyinin arttırılması, bunun içinde cari perspektifte hükümetin iktisat politikasında enerji sektörünün hızla gelişmesi sonucu elde edilen kaynakların diğer sektörlere yöneltilmesi, gerçekleştirilmesi hedeflenen önemli amaçlar olarak değerlendirilebilir. Azerbaycan hükümetinin uluslararası kurumlarla yaptığı görüşmeler sonucunda hazırlandığı orta vadeli yeni faaliyet programı ile refah düzeyinin arttırılması amaçlanmaktadır. Dolayısıyla bu aşamada uygulanacak olan iktisat politikası ile daha çok petrol sektörü dışındaki alanların geliştirilmesi hedeflenmektedir. Hammaddede petrol ve yan ürünlerinin üstün olduğu petrol rafinerisi, kimya, petro-kimya sanayii ve elektrik enerjisi alanları petrolün ekonomideki rolünü daha da arttırmaktadır. Gerekli önemin verilmesi halinde 39

48 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan da dünya çapında petrol ürünleri piyasası oluşabilir. Stratejik öneme sahip olan bu alana son dönemde büyük miktarda yabancı sermaye yatırılmıştır. Sanayiinin temelini oluşturan EP-300 makinesinin enerji ve buhar teminatı yeniden kurulmaktadır. Sanayiinin içinde yer alan diğer üretim alanlarında da modernize edilmesi için gereken görüşmeler yapılmaktadır. Elektrik enerjisi sanayii de petrol ve gaz ürünlerinin büyük çeviricisi gibi onların kullanımının verimliliğini arttırmaktadır. Bu alana yabancı sermayenin girişi daha fazladır. Esas tüketicisi petrol sektörü olan diğer alanlar metalürji ve inşaat malzemeleri gibi alanlardır. Yabancı sermayenin yeteri kadar yatırılmamış olması, bütçenin yeterli olmaması sonucu gerekli devlet yatırımlarının da yapılamamış olması nedeniyle bu alanların durumu iç açıcı değildir. Ancak bu alanların yeniden inşası için gerekli sermayenin yatırılması amacıyla bazı kanuni düzenlemeler yapılmaktadır. İktisadi kalkınma stratejisinin yakın perspektifte temel amacı; yapılan iktisadi düzenlemelerin derinleştirilerek çağdaş piyasa ilişkileri ve dünya üretim sisteminin gelişim eğilimi temelinde ülkenin iktisadi sisteminin yeni kalkınma seviyesine geçmesinin sağlanması olacaktır. Azerbaycan ın ekonomik gücünü hızla yükseltecek bu strateji; ülkedeki doğal ekonomik ihtiyatların aktif üretim aşamasına geçmesini sağlamak, bu doğrultuda Hazar ın petrol ve doğal gaz ihtiyatlarının ekonominin kompleks gelişmesinin sağlanmasına yöneltilmesi, ülkenin ulaşım potansiyelinin geliştirilmesi ve verimliliğinin yükseltilmesi, insan kaynaklarında verimliliğinin arttırılması gibi problemlerin çözümünü dikkate almalıdır. Ekonomik kalkınmanın sağlanması, yeni işyerlerinin açılması, halkın gelir düzeyinin arttırılması ile hayat 40

49 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları standartlarının yükseltilmesi doğrultusunda çok önemli tedbirlerin hayata geçirilmesi amacıyla Haydar Aliyev in Mart-2001 de imzaladığı Yoksulluğun Azaltılması ve Ekonomik Kalkınma Üzere Devlet Programı na esasen yıllarını kapsayacak şekilde yapılacak olan faaliyetler de önem arz etmektedir. 2 Temmuz 2001 de IMF Yönetim Kurulu "Azerbaycan da Yoksulluğun Azaltılması ve Ekonomik Kalkınma Üzere Devlet Programı nı tasdik etti. Azerbaycan da yoksulluğun azaltılması programının hayata geçirilmesini zaruri kılan sebepler vardır. Zira Dünya Bankası nın verilerine göre, Azerbaycan da halkın %40-50 sinin günlük geliri 1 dolardan aşağıdır. Buna karşın yapılan bir başka hesaplamaya göre asgari geçim için yaklaşık 86 dolar gerekmektedir. Bir işçinin ortalama aylık gelir ise 64.4 dolardır. Bu da Azerbaycan da halkın önemli bir kısmının (%40-50 sinin) yoksulluk seviyesinde yaşadığını göstermektedir yılının Nisan ve Mayıs aylarında Haydar Aliyev in yerli ve yabancı iş adamları ile görüşmesinin ardından, Aliyev in 2002 yılının Ağustos ve Eylül aylarında imzaladığı girişimciliği destekleyen fermanlar 40 ile, özellikle vergi, gümrük, lisans ve işletmelerin teftişi ile ilgili yapılan yapısal düzenlemelerle işadamlarının karşısındaki bazı problemler giderilmeye çalışılmıştır. Yapılan bu düzenlemelerle işadamlarının ekonomide yeni bir devrin başladığı inancı arttırılmaya çalışılmıştır. Ülkede yaratılan atmosfer, yabancı işadamlarının dikkatini çekmeye başlamıştır. İşadamları ile yapılan görüşmeler sonucunda vergi oranları düşürülmüş ve küçük ve orta ölçekli işletmeciliğin geliştirilmesi için program kabul edilmiştir Ekber Eldaroğlu, Azerbaycan Hökumeti Yoxsulluq Problemini Hell Etmeye Çalışır, Azerbaycan Milli Demokratiya Fondu Azerbaycan Bülleteni, No:32 (152), 09 Avqust Cumhurbaşkanı, kanunlardan sonra Bakanlar Kurulu kararlarından önce gelen ve ferman olarak adlandırılan kararlar alma yetkisine sahiptir. 41

50 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras 1994 te başlayan ekonomik kalkınma stratejisi 2004 de de devam etti. Ülkedeki kalkınma hızı, kişi başına GSMH hacminin 5.1 milyon Manat a ulaşması ile neticelendi. Ortalama aylık gelir %26.2 artarak bin Manat oldu ki bu da kişi başına düşen gelirin %19.6 artması demektir sonu itibariyle ülke ekonomisine yöneltilen yatırımların toplam miktarı 22 milyar dolar olurken, ekonomide özel sektörün payı %74 e yükselmiştir. Cumhurbaşkanı İlham Aliyev tarafından 11 Şubat 2004 tarihinde, Azerbaycan bölgelerinin yıllarını kapsayan sosyo-ekonomik kalkınması ile ilgili Devlet Programı onaylandı. Söz konusu program, Azerbaycan'da bölgelerin ekonomik potansiyellerinin ve doğal kaynaklarının verimli bir şekilde değerlendirilmesi ile başta tarım sektörü olmak üzere petrol dışı sektörleri canlandırmak ve geliştirmek, böylece ülkede istihdam seviyesini arttırarak halkın gelir seviyesinin ve geçim standardının arttırılmasını sağlamaya yönelik atılmış olan en önemli ve kapsamlı adımlardan biridir. Devlet Programı 2008 e kadar ülkede kişi başına GSMH yı 1578 dolara, özel sektörünün ekonomideki payını ise %85 e yükseltmeyi hedeflemektedir. Azerbaycan da petrol dışı sektörlerin gelişmesine ilişkin olarak son bir kaç yılda oldukça önemli başarı kazanılmıştır. Yoksulluğun giderilmesi ile bağlı işlere, özellikle de bölgelerin ekonomik kalkınmasına daha çok dikkat verilmektedir. Bakü dışında petrol dışı sektörün kalkınması %6 dan %12 ye yükselmiştir Değişim Sürecinin Genel Değerlendirmesi Her ne kadar uluslararası finans kurumları başta olmak üzere dışardan önemli etki olsa da, serbest piyasa ekonomisine geçiş ve ülke ekonomisini öncelikle batı olmak üzere dünya ekonomisine entegre, Azerbaycan ın kendi tercihi olmuştur. Zaten dış etkiler de bu istikamettedir. Diğer yandan 42

51 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları Azerbaycan, kendi varlığını ve kalkınmasını kendi finanse edebilme noktasında da önemli mesafe almıştır. Değişim sürecinde gelinen nokta dikkate alındığında, ekonomik bağımsızlığın en önemli göstergelerinin Azerbaycan da teşekkül ettiği görülmektedir: Artık ülke arazisindeki bütün doğal kaynaklar, sermaye ve ekonomik potansiyel büyük bir oranda Azerbaycan a aittir. Ülkenin uluslararası seviyede tanınan milli para birimi (Manat) vardır. Manat en azından Güney Kafkasya da en güçlü para birimi olma yolundadır. Makroekonomik bakımdan ülkede alınan mesafe ise kısaca şöyle ifade edilebilir: Son 10 yılda ülkede GSMH 2 kat yani %100, sanayi üretim hacmi %30, tarım ve hayvancılık sektöründe üretim hacmi %61, yatırım hacmi %18.8 kat, pasal gelir 4.5 kat, ortalama aylık ücretler 7.6 kat, dış ticaret hacmi 5.5 kat, devlet bütçe gelirleri 4.6 kat artmıştır. Geçen süre zarfında 15 orta ve uzun vadeli devlet programı kabul edilerek uygulamaya konulmuştur. Bu da ülkede sürekli kalkınma sürecini ve iklimini sağlamıştır. Son kabul edilen bölgesel sosyo-ekonomik kalkınma programı ise bölgesel ve sektörel kalkınmaaçısından atılan en önemli adım olmuştur. Ancak, doğal kaynakları hukuki açıdan Azerbaycan a ait olmakla birlikte, bu mülkiyetin ekonomik bakımdan gerçekleşmesi açısından bazı problemler vardır. Bu problemlerin varlığı, bağımsızlığı pekiştirme ve serbest piyasa ekonomisine geçiş döneminin tabii bir göstergesi olarak değerlendirilmelidir. Önemli olan problemlerin çözüme kavuşması için gerekli düzenlemelerin gecikmeden ve doğru olarak yapılmasıdır. Dönüşüm sürecinin başlangıcından itibaren devletin fonksiyonlarında değişikliklerin ötesinde ekonomide köklü değişikliklerin gerçekleştirilmesi sonucu, fiyatların serbestleştirilmesi konusuna ağırlık verilerek önemli düzenlemeler gerçekleştirilmiş, kamu alımlarını piyasa mekanizmasının dışında bırakan uygulamalara son 43

52 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras verilmiştir. Ayrıca, dış ticarette uygulanan miktar kısıtlamaları kaldırılarak, değişken bir kur rejimi kabul edilmiştir. Öte yandan değişim sürecinde geçen 13 yılı aşkın süre sonucunda gelinen noktada, makroekonomik göstergeler itibariyle ekonomide istikrar da sağlanmıştır: Manat ın değeri istikrarlıdır, enflasyon çok düşük oranda seyretmektedir, bütçe açığı düşüktür, GSMH reel olarak tatmin edici bir oranda ve istikrarlı olarak artmaktadır. Dünya Bankası, Uluslararası Para Fonu, BMT Kalkınma Programı ve Asya Kalkınma Bankası gibi kuruluşlar, hükümet tarafından ülkedeki makroekonomik istikrarın korunmasına yöneltilen siyaseti olumlu değerlendirmektedirler. Bu kuruluşlar, tekelcilik, yolsuzluk, ekonomide dengeli sektörel ve bölgesel kalkınma ile ilgili problemlerin ise henüz devam etmekte olduğunu ifade etmektedirler. Öte yandan BMT tarafından yayınlanan İnsani Kalkınma Endeksine 41 dair hesaplamalara göre, 1996 yılından başlayarak ülkede İnsani Kalkınma Endeksi nin istikrarlı bir artış trendi seyrettiği görülmektedir. Hesaplamalardaki bilgilere göre, 2003 yılında Azerbaycan da İnsani Kalkınma Endeksi oldu. Bu, 2001 ve 2002 yıllardakinden ve dünya üzere ortalama göstergeden yüksektir. 41 BMT Kalkınma Programı 1990 lı yıllardan başlayarak yıllık global ve milli insan kalkınması hakkında veriler yayınlamaktadır. Her bir ülke insani kalkınmasını belirleyen verilerden oluşan İnsani Kalkınma Endeksi esasen ülkelerin reytingini takdim etmektedir. 177 devletin yer aldığı İnsani Kalkınma Endeksi yıllık olarak BMT tarafından hazırlanmaktadır. Bu endeks kişibaşına gelir, eğitim, tıbbi hizmet ve ömrün uzunluğu esasında hesaplanmaktadır: BM Kalkınma Programı nın (UNDP) hazırladığı İnsani Gelişim Raporu UNDP nin salt ekonomik büyüklüklere dayanan Gayri Safi Yurtiçi Hasıla yerine, millî gelir rakamlarının yanı sıra, sağlık, temiz ve güvenli su ve gıda elde edebilme, eğitim imkânlarından yararlanabilme düzeyi gibi bir çok sosyo-kültürel kriteri göz önüne alarak hazırladığı üç ana endekse dayanarak hesaplanan insanî kalkınma seviyesi insanların yaşama biçimlerini sadece maddî/para ölçüleriyle değil yaşama kalitesi bakımından değerlendirmeyi hedefliyor. Azerbaycan Cumhuriyeti nde BMT nın Kalkınma Programı nın teşebbüsü ile insan kalkınması ile ilgili veriler 1994 yılından itibaren hesaplanmaktadır. 44

53 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları 2004 yılı bilgilerine göre, Azerbaycan İnsani Kalkınma Endeksi'ne göre, dünyada 91.nci yerdedir. En iyi hayat seviyesi sıralamasında ilk beş ülke şöyledir: Norveç, İsveç, Avustralya, Kanada ve Hollanda. Geçmiş Sovyet ülkeleri arasında en yüksek seviyede Estonya (36.cı sıra), Litvanya (41) ve Latviya (50) yer almaktadır. Rusya 57.ci, Belarus 62.ci, Ukrayna 70.ci, Kazakistan 78.ci, Ermenistan 82.ci, Türkmenistan 86.cı, Gürcistan 97.ci, Özbekistan 107.ci, Kırgızistan 110.cu, Moldova 113.cü, Tacikistan 116.cı yerde yer almaktadır 42. BMT nın kabul ettiği karara göre 2015 e kadar yoksulluk oranının %50 azaltılması hedeflenmiştir den itibaren BMT nın Kalkınma Programı ile birlikte "Kara Altının İnsan Altınına Çevrilmesi" projesinin başlatılması planlanmıştır. İlham Aliyev tarafından 27 Eylül 2004 te tasdik edilen Kara Altının İnsan Altınına Çevrilmesinde Azerbaycan ın Petrol Gelirlerinden Potansiyel Faydalanılması projesi 1 Şubat 2005 de Ekonomik Kalkınma Bakanlığı ile BMT Kalkınma Programı arasında imzalandı. Proje, Yoksulluğun Azaltılması ve Ekonomik Kalkınman Hakkında Devlet Programı ve Asrın Kalkınma Hedefleri çerçevesinde sürekli insan gelişimini temin amacıyla Devlet Yatırım Programı vasıtasıyla petrol gelirlerinden verimli şekilde faydalanılmasına ilişkin makroekonomik tavsiyelerin verilmesini, eğitim sistemine yatırımların yöneltilmesi vasıtasıyla petrol dışı sektörlerde yoğunlaşmayı artırmak amacıyla gerekli ortamın yaratılmasına ilişkin tavsiyelerin hazırlanmasını kapsamaktadır. Öte yanda ekonomide serbest piyasanın oluşumu adına atılan adımlara rağmen, The US Heritage Foundation ve The Wall Street Journal tarafından hazırlanan Index of Economic Freedom adlı raporda yılında Azerbaycan 155 ülke ci Qezet, ; 525-ci Qezet, Raporda ülkelerin reytinginin tespitinde, ticaret politikası, hükümetin ekonomiye müdahalesi, maliye politikası, yabancı yatırımlar, ücretler, fiyatlar ve mülkiyet hakları 45

54 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras içerisinde ancak 103.ncü sırada yer alabilmiştir. Bir önceki yıla göre ise 3 basamak yükseldiği görülmektedir. Her bir ülkede, makro iktisadi istikrarın sağlanması ve devamı için öncelikle siyasi istikrar olmalıdır. Bu bakımdan Haydar Aliyev in iktidara gelmesinin ardından sağlanan siyasi istikrar adına endişeye sevk edici belirsizlikler İlham Aliyev in iktidara gelmesi ile minimum düzeye çekilerek beklentiler olumlu kılınmıştır. Ardından da ekonomik iklimin elverişliliğini ve cazibesini Bakü nün yanı sıra ülkenin tüm bölgelerine de taşıyacak devlet teşvik politikalarının ve programlarının hayata geçirilmesi ve Bakü-Ceyhan ın faaliyete geçmesinin ardından elde edilecek petrol ihraç gelirleri ile ülke, her bir bölge ve sektörünü kapsayacak bir mahiyette topyekün bir kalkınma sürecine girecektir yılından itibaren Azerbaycan, ekonomisinin son 10 yılında makroekonomik istikrar, başarılı petrol stratejisi, kaybedilen ekonomik potansiyelin yeniden kazanılması, radikal ekonomik reformlar ve yeniden yapılanma şeklinde tanımlanabilecek olan kalkınma aşamasının ardından yeni bir kalkınma dönemine girmiştir. dikkate alınmaktadır. Azerbaijan Among Mostly Unfree Countries, Says Report, Azernews, ( ). 46

55 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları 47

56 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras İKİNCİ BÖLÜM MAKROEKONOMİK ANALİZ Birinci bölümdeki değerlendirmede de görüldüğü gibi, Azerbaycan ekonomik alanda bağımsızlık sonrası geçiş süreci yaşayan bölgedeki diğer ülkeler ile mukayesede fark edilir pozitif gelişmeler elde etmiştir. Zengin enerji kaynaklarının varlığı ise bu sektöre yabancı sermayedarları yönelterek ekonomik kalkınmayı motive edici amillerin başında yer almıştır. Azerbaycan da ekonomik gelişme, makroekonomik istikrarın süreklilik arz ettiği bir ortamda devam etmektedir. Aşağıda değişim sürecini yaşayan Azerbaycan ekonomisinin makroekonomik analizi yapılacaktır Gayri Safi Milli Hasıla Ülkede bağımsızlığın kazanıldığı ilk yıllarda henüz çağdaş bir vergi politikasının uygulanmaması, dış ticaretteki kısıtlamalar, milli gelirin düşük olmasının yanı sıra, savaş ve dağılma sonrası ortaya çıkan sorunlar nedeniyle milli gelir büyüme hızında da ciddi bir gerileme ortaya çıkmıştı 44. Öyle ki, ekonomide sosyalist yapıdan liberal yapıya geçiş sürecini yaşamakta olan Azerbaycan da, yılları arasında %60 oranında küçülme kaydetmiştir yılları arasında GSMH da önemli gerilemeler olmuşsa da, 1995 yılından itibaren IMF ve Dünya Bankası ile işbirliği çerçevesinde başlatılan ekonomide yeniden yapılanma ve özelleştirme programları çerçevesinde, uygulanmaya başlanan ekonomik istikrar programıyla 1996 yılından itibaren büyüme sürecine girilmiştir. Dönüşüm sürecinde 44 Saleh Memmedov, İnflasiya ve Maliye Bazarı, Bakı, 1998, s

57 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları Azerbaycan ekonomisi eski SSCB ülkeleri arasında en hızlı büyüyen ülkelerden biri olmuştur. Büyümenin itici gücü, yabancı sermaye girişi ve ihracat gelirlerinin en çok olduğu hidrokarbon sektörüdür. Yıllar Tablo 1. GSMH Değişim Oranı GSMH Değişimi (%) Sanayi (%) Tarım (%) , Kaynak: Azerbaycan Respublikası Devlet Statistik Komitesi (ARDSK) Yayınları yılında %-11.8 olarak gerçekleşen GSMH, 1996 yılından itibaren artış kaydetmeye başlamıştır de Rusya krizinden etkilenmesine karşın Azerbaycan ekonomisinin %10 büyüme kaydetmesinde, dünyada artmaya başlayan petrol fiyatlarının ve petrol anlaşmalarının ülkeye çektiği yabancı sermayenin ve yılın özellikle son çeyreğinde inşaat sektörünün gösterdiği performans ve dış ticaretteki gelişme etken olmuştur. Azerbaycan ekonomisinde 1999 yılı başında durgunluk yaşanmasına karşın yine petrol ve doğal gaz ile ilgili yatırımlarda artış gözlenmiştir. Ancak diğer sektörlerde gelişme asgari seviyede kalmıştır. 49

58 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras 2000 yılında bu artış 1990 yılından beri en yüksek düzeye çıkarak %11.1 olarak gerçekleşmiştir yılında BDT sınırlar içinde en yüksek ekonomik artış Azerbaycan da müşahede edilmiştir. GSMH nın reel artışına etki eden unsurların yapısında ise değişiklikler olmuştur yıllarında da yine %10 civarında bir kalkınma hızı kaydedilmiştir de ekonominin bütün alanlarında üretimde artış oldu. Bu artış, özellikle inşaat ve imalat sanayisinde oldu. Söz konusu alanlarda katma değer artışı inşaatta %61 ve imalatta %17.7 oldu yılı ülke içi üretiminde üretim sahalarının payı önceki yıl ile mukayesede %60.1 den %63.1 e yükseldi. Hizmet sahalarının payı ise %31.9 dan %30 a geriledi. Tablo:2. GSMH (Milyon $) ($) ($) 0 Kaynak: ARDSK Yayınları. ( yılları tahminidir.) 2003'de sanayide milyar Manatlık, yani GSMH nın %37.8 i kadar, tarım, avcılık ve ormancılıkta milyar Manatlık (%13.2), inşaatta milyar Manatlık (%12.1), ulaşımda 2544,3 milyar Manatlık, posta ve 45 Azerbaycan Respublikasının Sosial-İqtisadi Veziyyeti, Milli Bank İllik Hesabat-2000, Azerbaycan Respublikası Milli Bankı, Bakı, 2001, s.6. 50

59 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları haberleşmede 788,6 milyar Manatlık (%2.2) katma değer artışı oldu. Ayrıca toptan ve perakende satış, otomobillerin, motosikletlerin, yiyecek malları ve şahsi eşyaların tamiri ile ilgili hizmet sahalarında milyar Manatlık (%7.4), otel ve restoran hizmet sahalarında milyar Manatlık (%0.5), sosyal, gayri resmi ve diğer hizmet sahalarında ise 4431 milyar Manatlık (%12.6) katma değer hasıl oldu de de ekonominin bütün sektörlerinde üretimde artış devam etmiştir. Sonuçta, 1997 de GSMH nın artış hızı %5.8 e, yıllarında ise %10 a varmıştır. Petrol gelirlerinin ülkeye dahil olması ve Kalkınma Programı çerçevesinde atılacak adımlarla 2008 yılında GSMH nın milyon dolar olacağı tahmin edilmektedir. Kişi başına GSMH, 1990 lı yılların birinci yarısında yaşanan ekonomik buhran dolayısıyla önemli bir azalış kaydetmiştir yıllarında 7 kat azalış kaydeden geçim standardı, 1995 sonrasında uygulamaya konulan tedbirlerle 46 artış eğilim göstermeye başlamıştır yılından itibaren her yıl artış kaydeden Kişi Başına Gelir, nihayet 2004 yılında, bir önceki yıla göre %19.6 artış kaydederek, 1041 dolar olarak hesaplanmıştır. Gelir düzeyindeki artış alım gücünün artmasına, dolayısıyla reel sektörün gelişmesine zemin yaratan amillerden olmuştur yılında Dünya Bankası'nın değerlendirmesine göre, ülkede yoksulluk oranı %61 oldu. Ülkedeki resmi verilere göre ise yoksulluk sınırı altındaki nüfusun oranı 1999 yılı rakamlarıyla %60 civarındaydı yılı verilerine göre kişi başına aylık ortalama gelir, asgari tüketim bütçesinin ancak %45 ini karşılamaktaydı. Azerbaycan da yoksulluk seviyesi 2001 yılında %49'a, 2002 yılında %46.7'ye ve 2003 yılında ise %44.7'ye gerilemiştir yıllarında asgari geçim 46 E.S. İmanov-E. M. Babaşov-R. H. Dayıyev, İqtisadi İslahatlar Şeraitinde Ehalinin Sosial Müdafiesinin Teşkili Meseleleri, Azerbaycanda İqtisadi İslahatların Heyata Keçirilmesi Hususiyetleri ve Problemler, İqtisadi İnkişaf Nazirliği İqtisadi İslahatlar Merkezi, Bakı, 2001, s

60 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras sepetinin değeri 120 bin Manat oldu, ancak artık 2002 yılında bu gösterge yeni metoda uygun olarak 175 bin Manat, 2003 yılında ise 180 bin Manat oldu. Bununla birlikte, 2003 yılında yoksulluk seviyesi 2001 ile mukayese edildiğinde %4.3 azalmıştır. Tablo:3. Kişi Başına GSMH ($) ($) Kaynak: ARDSK Yayınları yıllarında Azerbaycan da yoksulluğun azalması ve ekonomik kalkınma hakkında devlet programı 20 Şubat 2003'de Cumhurbaşkanı nın fermanı ile tasdik edildi. Yoksulluğun giderilmesi ile ilgili devlet programı, makroekonomik istikrarın güçlenmesi, gelir elde etme imkanlarının artırılması, eğitim ve sağlık alanlarında girişimin artırılması ve hizmetlerin iyileştirilmesi, altyapının iyileştirilmesi, halkın düşük gelirli kesiminin sosyal güvenliğinin artırılması, göçmenlerin hayat seviyesinin iyileştirilmesi hedeflerinde yoğunlaşmıştır. Ekonomik kalkınma ve işsizlik, sosyal politika ve insan gelişim, bölgesel politika ve yapısal kalkınmanın yanısıra varolan potansiyelin geliştirilmesi olmak üzere dört farklı yoldan hedeflerine ulaşmayı amaçlamıştır. 52

61 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları Azerbaycan hükümeti yıllarını kapsayan Yoksulluğun Azaltılması ve Ekonomik Kalkınma Hakkında Devlet Programının ardından yıllarını kapsayan yeni bir program hayata geçirecektir. İlk programın kabul edildiği 2003 de %44.7 olan yoksulluk seviyesi 2004 de %42.5 e inmiştir. Bu oranın 2005 den itibaren her yıl biraz daha aşağı ineceği beklenmektedir. Uzun vadeli Sürekli İnsan Gelişim Stratejisi olarak adlandırılan yeni program ise 2015 yılına kadar Azerbaycan da yoksulluk seviyesinin %20-25 lere çekilmesini hedef almaktadır yılında asgari ücretin artırılması hakkında ferman imzalandı. Fermana göre, 60 bin Manat olan asgari ücret Temmuz-2004 ten itibaren 100 bin Manat olmuştur. Amaç, devlet politikasına uygun olarak halkın sosyo-ekonomik durumunu iyileştirmek, yoksulluğun azaltılmasını ve halkın düşük gelirli kesiminin yaşam standartlarını yükseltmektir yılları arasında asgari ücret toplam %18 artış kaydetmiştir yılında ise asgari ücretin %25 oranında artırılması planlanmıştır. Halkın parasal gelirinde, özel mülkiyete ve özel teşebbüse dayanan faaliyetlerden elde edilen gelirler önemli bir paya sahiptir. Özel mülkiyetin ve teşebbüsün gelişimi için oluşturulan imkanlarla bu faaliyetlerden elde edilen gelirler her yıl artış kaydetmektedir. Parasal gelirleri içinde ücret ikinci yeri tutmaktadır. Resmi verilere göre ortalama aylık ücret 1995 de 14, 2000 yılında 50 dolar olmuştur. Ortalama aylık ücret 2003 yılında bin Manat (78 dolar) oldu. Bu miktar, 2002 ile mukayese edildiğinde %21.4 daha çoktur. Ortalama aylık ücret durumuna göre Ermenistan ve Gürcistan'ı geçmesine bakmayarak Azerbaycan, enerji taşıyıcıları olan Rusya ve Kazakistan gibi ülkelerden geridedir. 47 Gov't Says New Program Will Halve Poverty Level, Azernews, No:10(400), March 8 March 15, 2005, s.3. 53

62 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras Sanayi, ulaşım, inşaat ve finans sektörlerinde çalışan ve ticaretle meşgul olanların ücretleri ise diğer sektörlerde çalışanlara göre nispi olarak yüksektir den 2004 e gelindiğinde ortalama aylık ücretler yaklaşık 6 kat artmıştır. Bir önceki yıla göre %26.2 artışla 2004 te bin Manat (98$) olan ortalama aylık ücretin, 2005 de bin Manat, 2006 da bin Manat ve 2007 de ise bin Manat olacağı tahmin edilmektedir. Tablo:4-a. GSMH'nın Sektörel Dağılımı (%) Sanayi Tarım Ulaşım ve Haberleşme İnşaat Kaynak: ARDSK Yayınları. Ancak Azerbaycan da iktisadi reformların IMF in görüşleri doğrultusunda Monetarist ağırlıklı olması nedeniyle 48 sıkı para politikasının ve kamu harcamalarını azaltarak denk bütçe politikasının uygulanması, refah seviyesi çok düşük olan ve henüz istenen seviyeye ulaşmamış çoğunluğu oluşturan nüfusu olumsuz yönde etkilemektedir. Bu uygulamalar paralelinde gaz, akaryakıt ve ekmeğe uygulanan 48 E. Ö. Hüseynov, Reformatika ve Onun Hiperdövre Uyğunlaşdırmanın Zeruriliyi, Azerbaycanda İqtisadi İslahatların Heyata Keçirilmesi Hususiyetleri ve Problemler, İqtisadi İnkişaf Nazirliği İqtisadi İslahatlar Merkezi, Bakı, 2001, s

63 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları sübvansiyonların kaldırılması, göçmenler, özürlüler ve şehit aileleri dışında elektrik, su, toplu taşıma araçları gibi alanlarda önceden tanınan avantajların veya indirimlerin kaldırılması, geçiş sürecinde sıkıntıların yaşanmasına neden olmaktadır. Özellikle köylerde yaşayan nüfusun %90-95 i yoksulluk sınırındadır 49. Tablo:4-b Yılı GSMH'nın Sektörel Dağılımı (%) Diğer 20% Sanayi 37% Ticaret 8% Haberleşme 3% İnşaat 13% Ulaştırma 8% Tarım 11% Bölgesel boyutuyla kişi başına milli gelir incelendiğinde, Bakü de ortalama gelir düzeyinin yüksek olduğu, diğer şehirlerde ise gelir düzeyinin Bakü deki gelir düzeyinin yaklaşık yarısını teşkil edecek bir seviyede, yani bir hayli aşağı olduğu tespit edilmiştir 50. Reform uygulamaları sonucunda GSMH nın sektörel dağılımında ve özel sektörün ekonomideki ağırlığında kaçınılmaz olarak değişiklikler olmuştur. GSMH içinde özel sektörün payı 1995 de %34 iken her geçen yıl artış gösteren bu oran 2004 yılında %74 e varmıştır. GSMH içinde en önemli yere ise, sanayi ve tarım sektörü 49 Yaqubov Mahmudzade, s.66; Faruk Arslan, Azerbaycan Ekonomisinde Geçiş Dönemi, Hazar Bilim Sanat ve Kültür Dergisi, S.1, Bahar-2000, s Azerbaycan Respublikasında İnsan İnkişafı Haqqında Hesabat 2002, ss.16,

64 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras sahiptir. Gerçekleştirilen yatırımlar sonucunda petrol üretiminin GSMH dan aldığı pay önemli oranda artış kaydetmiştir. Sovyet döneminden kalan ve verimli sanayi üretimini destekleyecek durumda olmayan alt yapının yeniden inşa edilmesiyle inşaat ve ulaşım sektörlerinde de önemli gelişmeler gerçekleşmiştir. Değişim ve gelişim sürecinde olan Azerbaycan da, sanayileşmenin tamamlanması, tarım sektörünün modernizasyonu ve tam istihdama ulaşabilmesi için yüksek bir kalkınma hızına ihtiyaç vardır. Gelişmekte olan bir ülke olarak Azerbaycan da reel milli gelirdeki artışın yüksek olması, gelişmiş ülkeler ile arasındaki uçurumu kapatabilme açısından daha bir önem arz etmektedir. Gelir seviyesinin düşük olması tasarrufu azaltmakta, tasarruf az olunca, yatırım az olmaktadır. Yatırım azlığı ise üretim artışının yetersiz kalmasına neden olmaktadır. Kısaca fakirler fakir oldukları için fakirlerdir ifadesiyle tanımlanan fakirlik kısır çemberinden kurultulmak için reel milli gelirde önemli artışlar sağlanması gerekmektedir. Kalkınma hızının yüksek olması ise yeniden yapılanmayı gerektiren bir amaç olduğundan, sorunun çözümü uzun dönemli bir amaç olarak dikkate alınmalıdır. Öte yandan gelir dağılımının düzeltilmesi, Azerbaycan da hızlı kalkınmanın ön şartıdır. Zira, zengini daha zengin, fakiri daha fakir eden kapitalist bir anlayış ile gelir ve servet dağılımında adaleti dikkate alınmadan, kapital birikimi sağlayarak kalkınmayı gerçekleştirmek mümkün olmayacaktır. Çünkü, birinci olarak telekominakasyon çağı diye adlandırılan günümüz dünyasında bilgi akışkanlığı, kapital birikimine karşı toplumsal tepkiler oluşturarak ülke içi istikrarın bozulmasına etken olabilecek bir seviyededir. Öte yandan ülkede kalkınmanın sağlanması öncelikle ülke iç talep artışını gerektirmktedir. Bu nedenle gelir dağılımını düzenlemek, iç pazarı genişletip toplam talebi arttırarak sanayii teşvik edecektir. 56

65 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları 2005 yılı sonundan itibaren elde edilmeye başlanacak olan petrol gelirlerinin yanısıra, teşvik politikaları ile yabancı sermayeninde ülkeye çekilmesi ve bu çerçevede yıllarını kapsayan bölgesel sosyo-ekonomik kalkınma programının uygulanmaya başlaması, gelir dağılımında adalet içinde reel milli gelirin yüksek seviyede sağlanması adına endişeleri giderme adına en önemli imkan ve adımlardır Enflasyon Enflasyon ile kavram olarak Azerbaycan halkının tanışması 1990 lı yılların başında olmuştur. Birlik ülkeleri arasında ekonomik bağımlılığın varolduğu Sovyetlerin dağılmasının ardından işletmelerin faaliyetlerinin durması, toplam arzın önemli oranda düşmesine ve sonuçta enflasyonun yükselmesine neden olmuştur. Halkın elindeki mal stoklarını piyasaya sürmesi ile toplam talebin bir ölçüde karşılanması nedeniyle yıllarında daha sonraki yıllara göre enflasyon oranı aşağı seviyede seyretmiştir. Ekonomide fiyat kontrollerinin kaldırılarak fiyatların göreceli serbestleştirilmesi ve dönüşüm sürecinin ilk dört yılında yaşanan savaş nedeniyle kamu harcamalarındaki artışa bağlı olarak ortaya çıkan kamu açıklarının açık finansman yöntemi ile finanse edilmesi fiyat artışlarının önemli oranda yükselmesine neden olmuştur yılına kadar para arzında dikkate alınan bir göstergenin olmaması ve bütçe açıklarını gidermek için devamlı para emisyonuna başvurulması, Manat ın sürekli değer kaybederek hiper enflasyon sürecine girilmesi sonucunu doğurmuştur. Yine yaşanan enflasyonist süreçte Rusya- Çeçenistan savaşı nedeniyle kuzey demir yolu hattının kapanması ile ithalattaki düşüş ve dış ticaret ile ilişkili bazı mali kurumların uygulamaları da etken olmuştur Nesimi Kamalov, Yılları Arasında Azerbaycan da Enflasyon, Journal of Qafqaz University, Number 6, Fall-2000, ss

66 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras Bu yükselişte Merkez Bankası nın müdahalesi ile beraber Azerbaycan Manatı nın ABD Doları na karşı değer yitirmesi ve tüketim malları tercihlerinin ithalata yönelmesi de etkili olmuştur. Kısaca SSCB nin dağılmasının ardından devralınan ve yaşanan ekonomik sorunlar ve savaş ekonomisi nedeni ile enflasyon oranları dört haneli rakamlara yükselmiştir yıllarında dört haneli rakam olarak gerçekleşen enflasyon % ile 1994 yılında en yüksek düzeye ulaşmıştır yılı Mayıs ayında gerçekleştirilen ateşkes ve alınan tedbirler ile birlikte 1995 yılından itibaren enflasyon düşüş eğilimi göstermeye başlamakla birlikte, yine de %511.8 gibi yüksek bir seviyede gerçekleşmiştir. Tablo:5. Enflasyon Oranı Kaynak: ARDSK Yayınları. IMF ile birlikte hazırlanan kalkınma programlarının ilki ile başlayan sıkı para politikası uygulamaları sonucu 1996 yılından itibaren, enflasyonun tehlikeli boyutlarda olmasından ekonomiyi kurtaracak şekilde, fiyatlar gelen düzeyinde istikrar sağlanmıştır. Dolayısıyla hükümetin Ermenistan la 58

67 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları ateşkesin ardından uygulamaya koyduğu istikrar programı yüksek enflasyona son vermiştir. İstikrar programının kararlı uygulamasının sonucu olarak 1997 yılında enflasyon oranı tek haneye düşmüştür ve 1999 yıllarında ise fiyatlarda önemli düşüşler yaşanmıştır. Açık bir ekonomiye sahip Azerbaycan, ulusal parasının başlıca ticaret ortaklarının ulusal paraları karşısında değer kazanması neticesinde ithalat maliyetlerindeki düşüşten yararlanmıştır yılında fiyatlarda ortalama %8.5 düşüş olmuştur yılının ikinci yarısından itibaren uygulanmakta olan sıkı para politikasında yumuşamaya gidilmesi sonucu yıllarında deflasyonun yaşandığı ülkede 2000 yılından itibaren fiyatlar genel düzeyinde artış gözlenmeye başlamıştır yılın da ise %10.4 olarak gerçekleşen enflasyon oranı, böylece dikkat çekici bir seviyeye ulaşmıştır yılındaki enflasyonun sadece 1/3 ü para hacminin artması gibi parasal amillerden kaynaklanmıştır. Enflasyon petrolün satış fiyatındaki artış ve bölgede Euro nun yükselmesi ile açıklanmaktadır de gerçekleşen enflasyonda talep amilleri, bu çerçevede halkın parasal gelirlerinde %20.7 artış ve yatırım hacmindeki artış etken olmuştur. Maliyetlerdeki artışta etken olmuştur yılı sanayi ürünleri üretim fiyatları %21.9 artmıştır. Maliyet enflasyonu bakımından enerji ürünlerinin fiyatlarında meydana gelen artışta etken olmuştur. Fiyatlar genel düzeyine etki eden dış etkenler olarak, petrolün dünya fiyatındaki artış sonucu, dış ticaretin gerçekleştirildiği ülkelerde üretim maliyetlerindeki artış ve Euro nun güçlenmesi nedeniyle Eurozona dan ithal olunan malların fiyatlarında belirli bir orandaki artış sayılabilir. Ayrıca Rusya sınırında geçişlerde yaşanan problemler ve tahıl ithaline KDV üzerine uygulanan indirimin sona ermesi de enflasyonda etken amiller arasında sayılabilir. 59

68 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras Fiyatların yükselmesi neticesinde enflasyonist ortamın ülke ekonomisinde yaşanması kaçınılmazdır. Enerji ürünlerinin fiyatının yükselmesi ise bu süreci hızlandıracaktır. Fiyatların gizli şekilde artması ve reel rakamların istatistiklere tam olarak yansıtılmaması durumu gerçekte söz konusu ise, bu durumu daha sonra bütçeye olumsuz şekilde etkide bulunacaktır. Fiyatlardaki artış elbette ki halkın sosyo-ekonomik durumuna olumsuz etki edecektir. Fiyat artışları, ülkede %49 dan zorla %44 e indirilen yoksulluk oranını yeniden yükselecektir. Ekonomide yapısal dönüşüm yaşamakta olan Azerbaycan da enflasyon yapısal karekter taşımaktadır. Ekonomide toplam arz toplam talep arasındaki dengenin kalkınmanın dinamik süreciiçerisinde sağlanması kolay değildir. Tarım sekötünde modernizasyonun henüz gerçekleşmemiş olması, sanyi üretiminde miktar ve çeşit yönünden zayfılık, tüketici ve üretici arasında pazarlama problemleri gibi nedenler enflasyonun 2004 te iki haneli olmasının temel nedenleridir. Fiyatlar genel düzeyinde istikrar açısından dikkat edilmesigereken noktalardan biri şudur: Fiyat istikrarı hedefi ile yüksek üretim artışı ve tam istihdama yaklaşma hedefleri arasında çelişki vardır. Çünkü, kısa vadede fiyat artışları, diğer şartlar değişmemek şartıyla, üreticilerin kar oranını arttıracağından, üreticiyi daha fazla üretime teşvik edecektir. Böylece hem yüksek büyüme oranı hem de istihdamda artış sağlanmış olacaktır. Bu bakımdan, kontrol altında olmak kaydıyla, Azerbaycan da %10-15 seviyelerinde bir enflasyon oranı makul karşılanabilir İstihdam Ülke ekonomisinde yaşanan geçiş ve durgunluk yüzünden iş kabiliyeti olan insanların büyük çoğunluğu işsiz kalmıştır. Ermenistan ın Azerbaycan topraklarının %20 sini işgal etmesi sonucu, bölgeden bir milyon civarında insanın 60

69 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları göçe mecbur olması da istihdam problemini arttırıcı önemli bir etken olmuştur. İşsizlerin büyük çoğunluğu Rusya, Türkiye, İran gibi komşu ülkelere yönelmişlerdir. Ülkeyi bu şekilde terk edenler arasında gençler ve orta yaşlı insanların oranı daha çoktur. İşgücü potansiyelinin uluslararası dolaşımı, Azerbaycan da problem oluşturmuştur. Azerbaycan da işgücü dolaşım hızı çok yüksektir. Bu durum ülkenin gelecek demografik durumuna ciddi etki yapacaktır. Diğer bir taraftan, ülkede kalifiye işgücüne verilen değer de düşük olduğundan, onlar da ülkeyi terk etmektedirler. Bu tür beyin göçü sürecinin son 5-6 yılda daha fazla arttığı görülmektedir 52. Azerbaycan hükümeti, yurtdışına göç edenlerin ülkeye dönmelerini sağlamak amacıyla 2005 yılından itibaren sosyal alanda reformlara ağırlık verecektir. Ermenistan dan ve Ermeni işgalindeki topraklardan göç etmek mecburiyetinde kalanların %60 ının ekonomik olarak aktif kabul edilmesine karşın, göçmenlerin büyük bir kısmı işsiz olup, devletten aldıkları yardımla yaşamlarını devam ettirmeye çalışmaktadırlar. Devlet işsizlik problemini çözmek amacıyla bazı düzenlemelere gitmektedir. Bir taraftan yeni iş yerlerinin açılması, uygun pazar sisteminin kurulması (emek piyasası, meslek değişme kursları v.b.), diğer taraftan işsizlerin sosyal korunumu için önlemler almaktadır. Son yıllarda özel sektörün gelişimi de bu programın çözümüne yeni imkanlar vermektedir. Toplam nüfusun istihdam düzeyinin zamanla çok az bir artış kaydettiği görülmektedir: Toplam nüfusun istihdam edilen oranı 1998 de %53.4, 1999 da %56.7, 2000 de %56.8 ve 2001 de %56.9 olmuştur yılında ise bu oran %57 civarındadır. 52 Investment Possibilities of Azerbaijan, Ekspert İqtisad Jurnalı, No.7-8, 2001, s.20; Azer Mehdiyev, Azerbaycan ın Dünya İqtisadiyyatına İntegrasiyasının Reallıqları, Ekspert İqtisad Jurnalı, No.7-8, 2001, s

70 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras Tablo 6. İstihdamın Sektörel Dağılımı (%) Yıllar Sanayi Tarım ve Diğer Hayvancılık Kaynak: ARDSK Yayınları. İstihdamın sektörel dağılımı da zamanla değişmektedir. Sanayi ve inşaat sektöründe istihdam edilen işgücünün oranı bir hayli azalma kaydederken, hizmet sektöründe istihdam edilen işgücü artış kaydetmektedir. Tarım sektöründe çalışanların oranı 1998 yılına kadar hemen hemen sabit kalırken, bu tarihten sonra önemli artış göstermiştir den 2005 e gelindiğinde istihdamın daha çok ulaşım, haberleşme, tarım, turizm, inşaat alanlarında arttığı görülmektedir. İstihdam edilen işgücünün sektörel dağılımı ise aşağıdaki tabloda yer almaktadır. İstihdam edilen işgücünün petrol ve gaz üretimi ile ilgili alanlarda en yüksek aylık gelire sahip olduğu, ortalama en düşük aylık gelirin ise sağlık sektöründen elde edildiği görülmektedir. Devlet sektöründe (devlet işletmeleri ve yönetim organlarında) çalışanların oranı, 1990 yılından itibaren devamlı olarak azalma göstermektedir. Serbest piyasa mekanizmasına geçiş ve özelleştirmenin sonucu olarak 1990 yılında istihdamda %70.7 olan devlet sektörünün payı 2004 yılında %31 e inmiştir. 62

71 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları Tablo:7. İstihdamda Devlet ve Özel Sektörün Payı(%) Devlet Özel Sektör Kaynak: ARDSK Yayınları yılı başlarında ülkenin ekonomik faal nüfusunun sayısı 3 milyon bin oldu. Resmi verilere göre bu sayının 3 milyon 747 bini istihdam edilmiştir. İktisadi faal nüfus ülke nüfusunun %46.7 sini oluşturmaktadır yılı başı itibariyle faal nüfusun i resmi işsiz olarak kaydedilmiştir. İşsizlerin büyük çoğunluğu orta yaşlı nüfustur. Resmi rakamlara göre, yaş arasında olanların kişisi, 35 yaştan yukarı olanların kişisi çalışma arzusunda olmasına karşın iş bulamamaktadır. İşsizler arasında kadın-erkek oranında ise kadınların oranının 1995 de %59.7 olmasına karşın bu oran azalma göstererek 2004 te %53 e gerilemiştir. Şayet istatistiki verilerde yer alan rakamların gerçek işsizlik oranı olduğu kabul edilirse, bu oran gelişmiş ülkelerdeki işsizlik oranından bile aşağı seviyede olacaktır. Gerçekte ise ülkedeki işsizlik oranının resmi verilerle mukayese edilemeyecek derecede yüksektir. Yine de resmi olarak işsizlik oranının ise her yıl artış kaydettiği dikkat çekmektedir. Her ne kadar devlet kurumlarının verdiği istatistiklere göre Azerbaycan da resmi işsizlik oranı %1.5 civarında olsa da, uluslararası kuruluşları verdiği bilgilere, 63

72 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras yapılan farklı hesaplamalara ve uzmanların kanaatine göre bu oran %16-25 arasındadır. İşsizliğin sebepleri ise çeşitlilik arz etmektedir. Faal işgücünün iş bulamamasının temelinde; sosyo-ekonomik şartlar, bir sosyo-ekonomik yapıdan diğerine geçiş, ülkenin henüz savaş ortamında olması yatmaktadır. Yanlış veya yetersiz iktisat politikaları sonucunda kapanan müesseseler ve ortaya çıkan işsizler ordusu da özellikle ifade edilmelidir. Öte yandan teknolojideki süratli gelişmeden dolayı da orta yaşlı insanlar işlerini kaybederek işsiz kalmaktadırlar. Aslında böyle eğilimler pazar ekonomisi şartlarında yaşayan bütün ülkeler için karşılaşılan problemlerdendir. İşsizlik Azerbaycan da çözüm bekleyen en önemli ve aktüel meselelerden biridir yılı başı itibariyle ülke vatandaşının %44 ünün hayat standardı yoksulluk seviyesinin altındadır. Dünya Bankası tarafından yapılan değerlendirmeye göre aynı insanların günlük kazancı yaklaşık 1.20 dolardır. Tablo:8. Resmi İşsizlik Oranı (%) Kaynak: ARDSK Yayınları. 64

73 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları Azerbaycan da, gelişmiş ülkelerde ihracat ve yatırım azlığı gibi geçici nedenler yerine, işsizliğin temel nedeninin yapısal karakter taşıyor olması, problemin çözümüne uzun vadeli ve devamlı politikalarla ulaşılabileceği sonucunu vermektedir. İşsizlik problemi hükümetin de karşısında duran öncelikli meseledir. Bölgelerde ekonominin yeniden geliştirilmesi, 600 bin yeni iş yeri açılması doğrultusunda yapılan çalışmalar da bunu göstermektedir Özelleştirme Azerbaycan bağımsızlığın ardından serbest piyasa ekonomisine geçiş kararı almış ve bu yönde uygulamalara başlamıştır. İlk olarak 1993 yılında Özelleştirme Kanunu nu çıkarmış ancak fiili uygulamaya 1995 yılından sonra başlayabilmiştir. Serbest piyasa ekonomisine geçişin önemli aşamalarından biri sayılan ve ülkede ekonomide yeniden yapılanmanın önemli faktörlerinden biri olan ve batı sermayesinin de iştirak edebileceği özelleştirme faaliyetleri, devlet mülkiyetinin özelleştirilmesi hakkında 7 Ocak 1993 de Azerbaycan Parlamentosu tarafından kabul edilen kanun ile birlikte başlamıştır. Geçmiş dönemden farklı olarak Azerbaycan ın ekonomik temellerini devlet mülkiyeti, özel mülkiyet ve belediye mülkiyeti teşkil etmeye başlamıştır 53. Söz konusu tarihte çıkarılan ve 27 maddeden oluşan "Devlet Mülkiyetinin Özelleştirilmesi Kanunu" ile Azerbaycan da serbest piyasa ekonomisine geçiş çalışmalarının hukuki dayanağının sağlanmasıyla beraber ülkede ilk taslak özelleştirme çalışmaları 1993 yılında başlatılmıştır. Ancak bu program parlamentodan onay alamamıştı ve 1994 yıllarında Özelleştirmenin Devlet Programı uzun tartışmalar ve revizyonlardan sonra 1995 yılında Milli Meclis tarafından 53 Azerbaycan Respublikasının Konstitutyası, Azerbaycan Neşriyyatı, Bakı, 1996, s.7. 65

74 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras onaylanarak birinci özelleştirme programı uygulanmaya başlamıştır. IMF ve Dünya Bankası nın da tavsiyeleri doğrultusunda özelleştirme Azerbaycan yönetiminin öncelikli hedefleri arasında yer almaya başlamıştır. Sistemli özelleştirme ve piyasanın liberalleştiirlmesi, planlı ekonomiden serbest piyasa ekonomisine geçişi hızlandıran önemli tedbirler olmuştur. Üretim sahasındaki devlet emlakının üçte ikisi binici aşamada özelleştirilmey çıkarıldı. Özelleştirme programı çerçevesinde restoran, kafe, berber, dükkan, atölye gibi ticarethane olarak nitelendirilebilecek küçük ölçekli işletmeler, özelleştirilmesi mecburi sayılan işletmeler olmuşlardır. Petrol, doğal gaz, telekomünikasyon ile ilgili kuruluşlar, sanatsal mekanlar ve madenler özelleştirilmeyecektir. Ancak, bu kuruluşlar Devlet Başkanı veya Başbakan kararı ile özelleştirme kapsamına alınabilir. Özelleştirme, 1992 de kurulan Devlet Emlak Komitesi tarafından yürütülmekteydi yılında ise Emlak Komitesi feshedilerek özellşetirmeden sorumlu olacak şekilde Emlak Bakanlığı kurulmuştur yılları arasında yalnızca konutlarda ve taksilerde özelleştirme gerçekleştirilmiştir. Cumhurbaşkanının 8 Şubat 1997 tarihli fermanı uyarınca her biri 4 adet çekten ibaret 8 milyon adet Devlet Özelleştirme Payı'ndan (Çek) adedi Azerbaycan vatandaşlarına ücretsiz dağıtılmıştır. Özelleştirmeye ülke vatandaşları bu çeklerle, yabancı ülke vatandaşları ise opsiyon adı verilen özelleştirme çekleri ile katılabilmektedirler. Azerbaycan da yıllarını kapsayan birinci özelleştirme programı ancak 2000 yılı başlarında tamamlanabilmiştir. Birinci özelleştirme programında özelleştirme programına alınan küçük ve orta ölçekli işletmelerin büyük bir kısmı bu program çerçevesinde özelleştirilmiştir yılında özelleştirmeye hız verilerek, sayıları 6200 e varan küçük işletme özelleştirilirken, bu rakam 1997 yılı sonunda e ulaşmıştır. 66

75 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları Birinci özelleştirme programındaki gecikme nedeniyle ikinci özelleştirme programı ancak tarihinde Cumhurbaşkanı tarafından imzalanabilmiştir. Dolayısıyla ikinci özelleştirme programı 2 yıllık bir gecikme ile ancak uygulamaya konulabilmiştir. İkinci özelleştirme programı ile orta ve büyük ölçekli işletmelerin özelleştirilmesi planlanmakta ve böylece devletin ekonomideki rolü iyice azaltılmaya çalışılmaktadır yılı başlarında Cumhurbaşkanı Aliyev, özelleştirmeye hız verilerek, imalat, enerji ve kimya sektörlerinde faaliyet gösteren 100 büyük kamu iktisadi teşebbüsünün özelleştirileceğini ilan etmiştir 54. Farklı alanları kapsayan 450 civarında işletme büyük özelleştirme kapsamında yer almaktadır. Özelleştirme programına göre özelleştirilecek tesis ve müesseseler küçük, orta ve büyük olarak 3 gruba ayrılmıştır. Küçük müesseselerin %15'i çalışanlarına parasız verilmekte, %85'i ise paralı açık arttırma ile satılmaktadır. Orta ve büyük müesseseler ise önce anonim şirket statüsüne dönüştürülmekte, sonra özelleştirilmektedir. Bu şirketler; hisselerinin en az %50'si çek açık artırmaları ile, %15'i müessese çalışanlarına çek karşılığında, %10'u paralı açık artırma ve kalan %25'inin ise devlet tarafından kapalı yatırım fonuna verilmesi ile özelleştirilmektedir 55. İkinci özelleştirme programı çerçevesinde ise haberleşme, ulaştırma, kimya, enerji kompleksi ve diğer sektörlerdeki müesseselerin özelleştirme süreci devam etmektedir. Özelleştirmenin başladığı tarihten 2005 yılı başına kadar toplam değeri milyar Manat olan 40.7 bin küçük ölçekli işletme özelleştirilmiştir. Yine 2005 yılı başı itibariyle Ayhan Karaca, Azerbaycan da Ekonomik Dönüşüm Süreci ve Reformların 10 Yılı, ( ). 55 Process of Privatization, ( ). 67

76 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras devlet şirketi, bu çerçevede 356 orta ve büyük ölçekli şirket anonim şirkete dönüştürülmüştür. Sonuçta 150 binden çok Azerbaycan vatandaşı özel mülkiyet sahibi olmuştur 56. Öte yandan arazi mülkiyetinde değişiklik sonucu özel mülkiyete devri sonucu Azerbaycan da ülke arazisinin %56.9 u ( hektar) devlet, %23.5 ( ) hektar belediye, %19.6 ( hektar) özel mülkiyete aittir. Birinci özelleştirme programı çerçevesinde, özelleşen küçük ve orta ölçekli işletmeler ekonomide yükselen bir role sahiptirler başı itibariyle yaklaşık 47 bin küçük ve orta ölçekli işletme Azerbaycan da faaliyet göstermektedir. Küçük ve orta ölçekli işletmelere destek vermek yönetimin öncelikleri arasında yer almaktadır. Bu çerçevede, küçük ve orta ölçekli işletmelere gereken finansal kaynak sağlamak üzere Teşebbüse Yardım Fonu kurulmuştur. Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti nde, Bakü, Gence, Mingeçevir, Sumgayıt şehirlerinde, Abşeron, Berde, Hanlar, Gazak, Haçmaz, Şeki, Göyçay, Masallı, Gusar, Ucar, Gah ve Balaken rayonlarında özelleştirme daha hızlı olmuştur. Özelleştirme başlanan tarihten 2005 yılı başına kadar bin bina bir başka ifadeyle özelleştirilmesi planlanan binaların %59.5 i özelleştirilmiştir. Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı'nın 11 Şubat 2004 tarihli fermanı ile tasdik edilen "Azerbaycan Cumhuriyet Bölgelerinin Sosyo-Ekonomik Kalkınması Hakkında Devlet Programı"nda belirlenen hedeflerden biri de devlet müessese ve araçlarının özelleştirilmesinin hızlandırılmasıdır. Bu çerçevede, özelleştirmenin ikinci aşaması esasen orta ve büyük ölçekli işletmelerin özelleştirilmesini kapsamasına 56 N. Ö. Hacıyev, Sahibkarlıq Sektorunun İnkişafının Süretlendirilmesi ile Bağlı Problemler, Azerbaycanda İqtisadi İslahatların Heyata Keçirilmesi Hususiyetleri ve Problemler, İqtisadi İnkişaf Nazirliği İqtisadi İslahatlar Merkezi, Bakı, 2001, s

77 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları karşın, küçük işletmelerin özelleştirilmesi sürecinin tamamlanmasına dikkat daha da artırılmıştır. Reform uygulamaları ile küçük işletmelerin hemen hemen tamamı özelleştirilmiştir. Tarım sektöründe de önemli sayılabilecek özelleştirme uygulamaları gerçekleştirilmiştir. Özelleştirilen küçük işletmelerin toplam varlık değeri GSMH nın %6.5'i kadardır. Ancak, büyük ölçekli işletmelerin özelleştirilmesinde benzer bir başarı elde edilememiştir. Reform sürecinin başlangıcından bu yana orta ve büyük ölçekli işletme anonim şirketlere dönüştürülerek açık artırma usulü ile özelleştirilmiştir. Küçük ve orta ölçekli işletmelerin büyük bölümünün özelleştirilmesine rağmen, büyük ölçekli kamu iktisadi kuruluşlarının özelleştirilmesi ile ilgili süreç yavaş işlemektedir. Özelleştirme sürecine katılan yabancı yatırımların oranı her geçen gün yükselme kaydetmiştir. Alınan önemli mesafeye rağmen özelleştirmenin ve yapısal reformların yavaş ilerlediği de dikkatlerden kaçmamaktadır. Ne yazık ki, 1995 den başlayarak gerçekleştirilen reformlar (özelleştirme), tarım sektöründe beklenen olumlu sonuçları vermemiştir. Yapılan reformlar bazı sahalarda ekonomik daralmanın daha da derinleşmesine sebep olmuştur. Yine özelleştirilen kurumlarda uzun yıllardır çalışanların işsiz kalması da önemli bir problemdir. Öte yandan çeklerle yürütülen özelleştirme de beklenen neticeyi yeterli seviyede vermemiştir. Ülkede sağlıklı anonim şirketler sınıfı teşekkül etmezken, vatandaşlar da özelleştirme sürecine faal olarak iştirak edemediler. Böyle bir sınıf ilk zamanlarda oluşsa da, devlet denetiminin zayıf olması ve sosyal denetim imkanlarının tatbik olunması için gerekli kanuni altyapının oluşmaması dolayısıyla anonim şirketler belirli problemlerle karşılaştılar. Sonuçta insanlar kendi paylarını satmaya başladılar. Anonim şirketlerin sayısı ilk 69

78 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras zamanlar 100 bin civarında olmasına karşın, bugün bu rakam 50 binlere düşmüştür. Bu tür özelleştirme aynı zamanda devlet bütçesinde olan kaynakların miktarına da olumsuz etki göstermektedir. Devlet-Özel Sektör Mukayesesi Hem devlet mülkiyetinin özelleştirilmesi, hem de halkın özel teşebbüs esasında özel müesseseler kurması sonucunda, özel sektör ekonominin temel bölümü haline gelmiştir. Bazı sektörlerde, özellikle tarım sektöründe temel ağırlığa özel sektör sahiptir. Gerçekleştirilen yeniden yapılanmanın sonucunda, ekonomik verilerin mukayesesinden de görüleceği gibi, her geçen yıl ekonomide özel sektörün makroekonomik göstergelerin teşekkülündeki ağırlığı devamlı olarak artmaktadır. Ekonominin özel sektör bölümünde 1997 yılında GSMH nın %46 sı, 1998 yılında %55 i, 1999 yılında %62 si, 2000 yılında %68 i, 2004 te ise %74 ü üretilmiştir. Dolayısıyla GSMH içerisinde devletin rolü giderek azalmaktadır. Devlet bütçesinin teşekkülünde de vergi girdileri bakımından özel sektörün rolünün artış kaydettiği görülmektedir. Elbette devlet mülkiyetinin özelleştirilmesi, ekonomide özel sektörün rolünün artmasında birinci amildir yılı sonu itibariyle sanayi ürünlerinin %57 si, tarım ürünlerinin %99 u, ulaşım hizmetlerinin %57.8 i, haberleşme hizmetlerinin ise %71.3 ü özel sektörün payına düşmüştür. Ancak temel ve stratejik sektörlerde devletin tekel durumu ve ağırlığı devam etmektedir. Sovyetler Birliği nden miras kalan devlet tekeli ekonominin inkişafına engel olmaktadır. Devlet tekellerinden kurtulmanın yolu ise büyük ölçekli işletmelerin özelleştirilmesidir. Ancak, bu sürecin Azerbaycan da yavaş işlemekte olduğu görülmektedir. 57 Hacıyev, s

79 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları Tablo:9. GSMH'da Özel Sektörün Ağırlığı (%) Devlet Özel Sektör Kaynak: ARDSK Yayınları. Her ne kadar verilerden yola çıkarak ekonomide özel sektörün payının yüksek olduğu görülse de, bu görünüşte devlet mülkiyetinde kalan işletmelerin, özellikle sanayi işletmelerinin, faaliyette bulunmaması etkindir. Ayrıca bazı özel sektöre ait işletmeleri, özel sektör olarak görmek tam da doğru değil. Örneğin anonim şirketlerin (sehmdar cemiyyetlerinin) çoğu daha çok devlet işletmesi gibi faaliyet göstermektedir. Öte yandan enerji üretiminde özel sektörün formal karakter taşıdığı, enerji satışında ayrı ayrı işletmelerin özel sektör tarafından işletilmesi yönünde girişimlerin olduğu, petrol ve doğal gazın üretiminde ise özel sektör olarak sadece yabancı müteşebbislerin var olduğu dikkate alındığında, sanayi sektörünün temel bölümü olan enerji sektöründe özel mülkiyetin aslında olmadığını söylemek mümkündür Devlet Bütçesi Karabağ savaşı sonucunda savunma harcamaları artan Azerbaycan ın devlet bütçesinde gelir-gider dengesinin Nazim İmanov, İlk On İlin Yekunları: İqtisadiyyat, Meşveret Bülleteni, No:7(43), Oktyabr-2001, ss

80 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras yılından itibaren açık verecek şekilde bozulmaya başladığı görülmektedir 59. Serbest piyasa ekonomisine geçiş sürecinde vergi sisteminde yapılan reformlar, devlet bütçesinde gelirlerin yıldan yıla artması ve 90 lı yılların başında yüksek olan bütçe açığının 1995 yılından itibaren azalma trendine girmesi sonucunu doğurmuştur yılında GSMH nın %9.4 üne eşit olan bütçe açığı 1999 da GSMH nın %2.4 üne, 2000 yılında %1 ine eşit olmuştur ve 2002 yıllarında ise bütçe açığı GSMH nın %1 inin altında olmuştur. Bütçenin açıkla hayata geçirilmesinde yüksek enflasyon korkusu etken olmaktadır 60. Bütçe gelirlerinin arzu edilen seviyeye ulaşmamasındaki en önemli engellerden biri de vergi sistemindeki çıkmazlardır. Bütçe gelirlerine benzer şekilde bütçe harcamaları da yıldan yıla artış kaydetmektedir. Azerbaycan da kamu harcamalarının GSMH da ağırlığının yüksek olarak kalmaya devam ettiği görülmektedir. Azerbaycan BDT devletleri ile mukayesede yolsuzluğun seviyesine ve kayıt dışı ekonominin hacmine göre ilk sıralarda yer almaktadır 61. Bu durum bütçe gelirleri açısından olumsuz sonuç doğurmaktadır. Bütçe harcamalarında sosyal savunma ve güvenlik harcamalarının payının yıldan yıla arttığı görülmektedir. Bütçenin petrolden elde edilen gelirlerinin bütçe gelirleri arasındaki yeri ise şöyledir: Devlet bütçesi gelirlerine Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi (SOCAR) vasıtası ile dahil olan petrolün payı 2002 yılında %36.5 iken, 2003 yılında bu 59 Ercan Sancak, Azerbaycan İqtisadiyyatı, Qafqaz Üniversiteti Neşriyyatı, Bakı, 1999, s F. Y. Bayramov-S. E. Necefov, Dövlet Bütcesinin Kesiri ve İnflasiya, Azerbaycanda İqtisadi İslahatların Heyata Keçirilmesi Hususiyetleri ve Problemler, İqtisadi İnkişaf Nazirliği İqtisadi İslahatlar Merkezi, Bakı, 2001, s Javid Ahmadi, Development Perspectives of Azerbaijan Agriculture, Ekspert İqtisad Jurnalı, No.7-8, 2001, ss.8-9; Stanislav Zhukov, The Macroeconomic Situation in Azerbaijan: At the End of the First Post-Soviet Decade, Ekspert İqtisad Jurnalı, No.7-8, 2001, ss

81 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları oran %31 olmuştur. Ancak Devlet Petrol Fonu ndan (ARDNF) transferler de dikkate alındığında petrol sektörünün devlet bütçe gelirleri içindeki payı %39.1 olmuştur de ise söz konusu oran %40.9 (%31.6 SOCAR ın payı ve %9.3 ARDNF den transferler) seviyesinde oldu. Tablo 10. Bütçe Gelir ve Giderleri (Milyar Manat) Yıllar Gelirler Giderler * Kaynak: ARDSK Yayınları. *Kabul edilen bütçe rakamları. Son yıllarda bütçe gelirlerinde meydana gelen artışta petrol unsuru büyük rol oynamaktadır. Veriler yıldan yıla bütçe gelirleri içerisinde petrol gelirlerinin artmakta olduğunu göstermektedir. Petrol ihraç gelirlerinin bütçe gelirlerindeki payı 2005 yılından itibaren daha da artacaktır. 73

82 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras Tablo:11. Bütçe Açığı (GSMH'nın %'si) Kaynak: ARDSK Yayınları verileri ile mukayese edildiğinde 2005 yılında devlet bütçesinin petrol dışı açığının GSMH nın %2.4 hacminde olması planlanmıştır ki, bu da hükümetin petrol gelirlerinin harcamasının artırılmasına dair orta vadeli stratejisine ve 2005 makroekonomik hedeflerine uygun düşmektedir. Harcamalarda sosyal bir eğilime sahip olan 2005 yılı bütçesinde, ücretler, eğitim ve savunma harcamalarına daha fazla ağırlık verilmiştir. Bu çerçevede ortalama ücretler bir önceki yıla göre %22 arttırılmıştır. Bu artış ile yolsuzluk oranının azaltılmaya çalışıldığı görülmektedir. Savunma harcamaları ise %30 arttırılmıştır Döviz Kuru Azerbaycan Ruble Bölgesi nden çıkarak, milli paranın tedavülüne ilişkin kabul edilen kanunun ardından, Kasım de Bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti nin milli para birimi Manat ı tedavüle çıkarmıştır. Azerbaycan milli para birimi, ilk aşamada Rusya nın para birimi Ruble ile birlikte tedavülde olmuştur. Hükümetin serbest piyasa ekonomisine

83 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları geçileceğini ve özelleştirmeyi Manat ile yapacağını açıklamasının yanı sıra toplam hacminin piyasada az olması sonucu ilk zamanlar değerini koruyan Manat, ithalatın önemli bir kısmının Ruble ile yapılmak mecburiyetinde olması ve ithalatın yapıldığı ülkelerde, özellikle Rusya da fiyatların liberalleşmeye paralel olarak yükselmesi sonucunda, 1993 yılının ortalarında Ruble karşısında değer kaybetmeye başladı. Yine yıllarında bankacılık sektöründe yaşanan iflaslar ve Manat ın değer kaybedeceği endişesi başta dolar olmak üzere para ikamesine neden olmuştur 62. İki para biriminin mübadele aracı olarak kullanılması, ödemeler sisteminde, dış ticaret bilançosunda bazı problemlere neden olurken, ülkede yaşanan ekonomik buhranın derinleşmesine de etkide bulunmuştur. Nihayet Manat 1994 yılından itibaren ülkedeki tek resmi ödeme aracı olmuştur de Valyuta Tenzimlenmesi Haqqında (Döviz Kuru Düzenlemeleri Hakkında) kanunun kabul edilmesi ve 1995 de anti-enflasyonist para ve kredi politikasının uygulanmaya başlanması sonucu 1996 yılının Mayıs ayından itibaren Manat değer ve itibar kazanmaya başladı. İlk yıllarda enflasyon, ekonomik ve siyasi istikrarsızlık gibi sebeplerle ABD Doları karşısında hızla değer yitirse de, 1995 yılından sonra ülkede gerçekleştirilen ekonomik tedbirler ve sıkı para politikası neticesinde döviz kurunda fazla bir dalgalanma olmamıştır. Merkez Bankası nın politikaları ve bunu destekleyen petrol anlaşmaları ile Manat, Amerikan Doları karşısında 1998 yılına kadar bir miktar değer kazanmıştır. Ancak 1999 yılından itibaren efektif döviz piyasasında Manat ın değeri aşağı düşürülmüş ve Azerbaycan ın ticari rekabet şansı artırılmaya çalışılmıştır. 62 C. Şerifov, Azerbaycanda Valyuta Bazarının Müasir Veziyyeti ve Onun İnkişaf Perspektivleri, Azerbaycan 21. Esrin Astanasında, Azerbaycan İlmler Akademiyası Neşriyyatı, Bakı, 1998, ss ; Sancak, ss

84 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras Komşu ülkeler daha yüksek enflasyon oranlarına sahip olduklarından, Manat bu ülke para birimleri karşısında değer kazanmıştır yıllarında yabancı sermaye girişindeki artışlar nedeniyle Manat, Amerikan Doları karşısında değer kazanmıştır. Aşırı değerlenen para biriminin yanı sıra 1998 yılında yaşanan Rusya krizinin de etkisiyle ihracat gelirlerinde önemli miktarlara varan azalmalar yaşanmıştır un ikinci yarısında, 1995 yılından itibaren uygulanmakta olan para ve döviz kuru politikalarında yumuşama ile birlikte yeniden döviz kuru yükselmeye başlamıştır yılının ortalarından itibaren, Manat ın amortismanını düzeltmek için müdahalede bulunulan bir kirli dalgalanmadan döviz kuru ayarlaması amaçlı piyasa mekanizmasına yani dalgalı kur rejimine geçilmiş, ulusal para birimi ABD Doları karşısında %7 oranında devalüe edilerek ihraç ürünlerine rekabet üstünlüğü kazandırılmaya çalışılmıştır. Kısaca 1999 daki mali istikrar, sıkı para politikası ve devalüasyon ile Manat güç kazanmış ve istikrara kavuşmuştur. Manat ın devalüasyonu nedeniyle ihraç malları dışarıda ucuza, içeride ise pahalıya tüketilmeye başlamıştır. Ayrıca ithal hammaddeye dayalı ihraç ürünlerinin maliyeti artmış, bir başka ifadeyle ithalat pahalı yapıldığı için ihracat yoluyla elde edilen döviz gelirleri, parası Manat a karşı değer kazanan ülkelere geri gitmeye başlamıştır yılları arasında yumuşak bir devalüasyona uğrayan Manat ın 2004 yılında ise bir miktar değer kazandığı görülmektedir. Mantın değer kazanmasının nedenleri ise şöyle açıklanabilir: 2004 te tedavüldeki para kütlesi %31 faiz artarken ülkeye büyük hacimde döviz girişi döviz kurlarına etki etmektedir. Petrol ve doğal gaz üretiminin artması ve GSMH daki artışla birlikte ülkeye döviz girişi daha da 63 Kamalov, s

85 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları artacaktır. Bunlar ise Manat ın değer kazanmasına neden olacaktır. Azerbaycan milli para birimi Manat ın değeri, günlük olarak Bakı Banklararası Valyuta Birjası nda (Bakü Bankalararası Para Piyasası nda) belirlenmektedir. Reel ve nominal döviz kurları arasında ciddi bir fark bulunmamaktadır. Döviz büroları ve bankalar Merkez bankasının belirlediği kur üzerinden en fazla (+/-) 5 Manat farkla alım veya satım yapabilmektedirler. Tablo:12. Döviz Kuru (yıl sonu) Kaynak: ARDSK Yayınları. Azerbaycan ın döviz rezervleri yeterli düzeydedir. Azerbaycan Merkez Bankası nın (AMB) döviz rezervleri 2003 yılında 77 milyon dolar bir başka ifade ile %11.3 artarak 757 milyon dolar oldu. Bu miktar, tahminen ülkenin 5 aylık mal ve hizmet ithali kadardır. Döviz rezervlerinin artışı daha çok AMB nın döviz piyasasında gerçekleştirdiği alışlardan kaynaklanmıştır. Döviz rezervleri 2004 sonu itibariyle ise bir önceki yıla göre %15.82 artarak milyon dolar oldu de IMF 77

86 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras kredilerinin anapara ve faiz ödemeleri için Merkez Bankası rezervlerinden 62.6 milyon dolar harcanmıştır. Böylece nispi artış 182 milyon dolardan fazla olmuştur. Döviz rezervlerindeki artış esas itibariyle ülke içi döviz piyasasından alışlara dayanmaktadır de Milli Bank ın döviz pazarına müdahalesi ülkeye yurtdışından döviz akışı dolayısıyla ülke para biriminde muhtemel devalüasyonunu önlemiştir. Azerbaycan ın döviz rezervlerinin yeterli düzeyde olması önemlidir. Ancak milli varlıklara sadece devletin değil, onun vatandaşlarının da mülkiyeti dahildir. Çağdaş dünyada devletin varlığı hazinedeki paranın miktarından daha çok, onun vatandaşlarının varlıklı olması ile ölçülür. Bu açıdan ise Azerbaycan da problemin varlığı gözükmektedir: Halkın gelir düzeyi düşük, sosyal tabakalaşma keskin, orta tabaka yok denecek kadar zayıftır. Bu problemlerin çözümünde, hem Petrol Fonu nda toplanan gelirlerden, hem de dış kredilerden daha verimli olarak yararlanılması gerekmektedir Dış Ticaret Ülke Merkez Bankası (Milli Bank) tarafından 1995 den bu yana uluslararası standartlara cevap verecek şekilde ödemeler bilançosunun düzenlendiği Azerbaycan da, gerekli düzenlemelerde önemli mesafe alınmadan ülke ekonomisinin dünya ekonomisine entegresini sağlama amacıyla dış ticaretin tamamen liberalleştirmesi, ağır durumda olan üretim alanlarının yıkılışını hızlandırmış, yerli üretimi bir hayli azaltmış ve iç piyasayı tamamen ithalata bağımlı duruma getirmiştir. Geç de olsa yerli üretimin gelişimini sağlamak için hükümetin uygulamak istediği tedbirler ise uluslararası kurumlar, özellikler IMF ve Dünya Bankası tarafından itirazla karşılanmıştır yılı Nisan ayından itibaren Azerbaycan da yeni gümrük vergileri yürürlüğe konulmuştur. Hükümet, yerli üretimi arttırmak için ülkede üretimi 64 Nazim İmanov, s

87 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları mümkün olan bir çok ürünün ithalinden alınan gümrük vergilerini yükseltmeye çalışmıştır. Fakat uluslararası finans kurumları ile anlaşma mümkün olmadığından vergiler istenilen seviyeye çıkartılamadı. Bazı ürünler için vergi oranlarının %15 e yükseltilmesine rağmen, bu adımın varılmak istenen hedeflere ulaşmada yeterli olmayacağı düşünülmektedir 65. Bağımsızlığını elde ettiği yılların ardından yılları arasında Azerbaycan ın dış ticaret dengesi açık vermiştir. Ancak petrol ürünleri ihracının artması söz konusu açığı aşağılara çekmiştir. Ülkede sosyal ve siyasal istikrarın sağlanmaya başladığı 1994 te asrın anlaşması nın imzalanması ile başlayan ve sonradan başarı ile devam ettirilen iktisat politikalarının hayata geçirilmesi sonucunda, 1993 ile mukayese edildiğinde dış ticaret hacmi 1997 de %16.4, 1998 de %24.3, 1999 da %45.2 oranında ve 2000 de 2.1 kat, 2001 de 2.7 kat, 2002 de 2.8 kat, 2004 te ise 5.2 kat artış kaydetmiştir. Azerbaycan 2004 yılında dış ticaret hacmi 2003 yılına oranla %38 (ithalat %33.8, ihracat %40) artmıştır yılında Manat ın aşırı değerlenmesiyle ihracat gelirleri azalırken, ithalatın artması ve hidrokarbon sektörüne yatırım amaçlı yüksek miktarlı yabancı sermaye girişi dış ticaret açığının 1998 yılında milyon dolara yükselmesine neden olmuştur da milyon dolar açık veren dış ticaret dengesi 2003 yılı hariç 2000 yılından itibaren fazla vermeye başlamıştır. Bununda esas sebebi uluslararası petrol anlaşmalarının yeni aşamaya geçmesi; petrol çıkarma ve ihraç aşamasına geçilmesi sonucunda ülkeden petrol ihracının büyük oranda artışı ile bağlantılıdır. 65 Mehdiyev, s

88 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras Tablo:13-a. Dış Ticaret Hacmi ve Dengesi (milyon $) Dış Ticaret Hacmi Dış Ticaret Dengesi Kaynak: ARDSK Yayınları. Petrol ihracatının artmaya başladığı 2000 yılından itibaren ihracatın GSMH içindeki payının önemli bir yer tutmaya başladığı görülmektedir. İhracat içinde petrol ürünleri önemli yer tutmaktadır. Petrol ve petrol ürünlerinin ihracat içindeki payı 1998 de %64.8, 1999 da %75.9, 2000 de %84, 2001 de %91.23, 2002 de %81.23 ve 2004 te %82 olmuştur. Bu, esas olarak ham petrolün ihracından kaynaklanmaktadır. Bir taraftan dünya pazarında petrolün fiyatının artması ile ilişkili olarak ülkeden ihraç olunmuş ham petrolün fiyatı artmış, diğer taraftan ise ihraç olunan ham petrolün hacmi artmıştır. Azerbaycan ın ihracatında petrol ürünlerinin ağırlıkta olması, Azerbaycan ekonomisini petrol fiyatlarına son derece bağımlı bir hale getirmektedir. Diğer ihraç ürünleri arasında ise gıda ve metaller önemli yer tutmaktadır. 80

89 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları Tablo 13-b. Azerbaycan Dış Ticareti (Milyon $) Yıllar İthalat İthalat Artışı (%) İhracat İhracat Artışı (%) Kaynak: ARDSK Yayınları. Azerbaycan ihracatında petrol ve petrol üretimlerinin ağırlığı, petrol üretimi ve dolayısıyla ihracının artmasıyla daha da artacaktır. Bu ise, bir sektöre bağımlılık şeklinde ülke için önemli bir sorun olabilir. Çözüm için petrol gelirlerin petrol dışı sektörlere yöneltilmesi gerekmektedir. İthalatın yapısı ihracatın yapısına göre tamamen farklıdır yılından beri, ekonomik düzelmeye bağlı olarak iç talebin yükselmesi sebebi ile ithalatta da hızlı bir yükselme gözlenmektedir. Azerbaycan ın 2004 yılı ticari ilişkilerinde özel sektörün payı, ithalatta %72.93, ihracatta ise %49.15 olarak gerçekleştirilmiştir. Aynı zamanda vurgulamak gerekir ki, ithali ikame eden yerli üretimin artışı sonucunda genel tüketim mallarının ve bu bağlamda tarım ürünleri ithalinin hacminde azalma gözlenmektedir. 81

90 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras Ülke, ithalatta makine ve donanım gibi yatırım malları alarak üretim hacmini ve teknolojik seviyesini artırma eğilimindedir. Sanayi tesislerinin özelleştirilmesinde yaşanan tıkanıklığın aşılamaması gibi yapısal sorunlar nedeniyle üretim yapılamaması ve dolayısıyla ihracatın katma değeri düşük hammadde ve yarı mamul mallar üzerinde yoğunlaşması ve diğer yandan milli para birimi Manat ın yıllarında ABD dolarına karşı aşırı değer kazanması sonucu ithalat daha cazip hale gelmiştir. Diğer gelişmekte olan ülkelerde olduğu gibi, ithalat açısından parasal düzelizm içinde olan Azerbaycan da, mal ve hizmet ithalatı için yabancı para rezeevine sahip olmak ve devamlı olarak arttırmak mecburiyetindedir. Ülke henüz yapısal değişim ve sanayileşmesini tamamlayamamış olmasına ve petrol dışı sektörlerde ihracat günün çok zayıf olmasına karşın ödemeler bilançosu açıklarını petrol gelirleri ile kapatabilmektedir. Fakat bu durum ülke ekonomisi açısından sağlıklı bir durum değildir. Hatta burum ekonomik bir hastalıktır. Hem hastalıktan kurtulmak için hem de petrol ihracının yıl sonrasında azalacağı dikkate alınarak, dış dengeyi devam ettirebilmek için hızlı sanayileşmek, ithalatı ikame etmek ve ihracatı arttırmak şeklinde sıralanabilecek uzun vadeli yapısal değişikliklerin daha yoğun ve dikkatle devam etmesi gerekmektedir. Dış Ticarette Başlıca Ülkeler Azerbaycan 2004 yılında dünyanın 123 farklı ülkesi ile ticari ilişki kurmuştur. İhracatın %68.84 ünü Rusya, İngiltere, Kazakistan, Türkiye, Almanya, Ukrayna, Hollanda, Çin, ABD ve Japonya ile gerçekleştirmiştir. İthalatının ise %86.70 ini ise İtalya, İsrail, Rusya, Gürcistan, Türkiye, İran, Türkmenistan, Endonezya, Hırvatistan ve Fransa ile gerçekleştirmiştir yılındaki dış ticaretin %21.7 si İtalya, %10.9 u Rusya, %6.1 i Türkiye, %6.1 i İngiltere, %4.1 i Türkmenistan, %3.9 u İsrail, 82

91 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları %3.8 i Kazakistan, %3.4 ü Almanya, %3 ü İran, %3 ü Gürcistan, %2.8 i Fransa, %2.7 si Çin ve %2.7 si Hollanda ile gerçekleştirilmiştir. İtalya, Trieste terminalinden gerçekleştirilen petrol yüklemeleri sebebiyle Azerbaycan ın ihracat yaptığı ülkeler içerisinde ilk sıradadır yılında Rusya Federasyonu nda yaşanan ekonomik kriz sonucu yapılan devalüasyon ve Rus mallarının Azerbaycan para birimine oranla değer yitirmesi sebebiyle Rusya Azerbaycan pazarında fiyat avantajı sağlamış ve bu ülkenin mallarına olan talep artarak Rusya Azerbaycan ın dış ticaretinde bu tarihten itibaren ilk sıralara yükselmiştir. Tablo 14-a: 2004 Yılı İthalatta İlk 6 Ülke (%) Diğer, İtalya, İran, 4.25 Türkiye, 5.05 Gürcistan, 5.21 Rusya, 5.8 İsrail, 8.96 Kaynak: ARDSK Yayınları. Dış ticaret rakamlarına bakıldığında dış ticaretin yapısal değişime uğradığı, eski Sovyetler Birliği ülkeleri ile yapılan ticaretten uzaklaşma ve Batı piyasalarına yönelme eğilimi gözlemlenmektedir. 83

92 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras Komşu ülke olan İran ın ise ihraç ettiği ürünlerinin düşük kaliteli olması sebebiyle Azerbaycan ın dış ticaretinde çok gerilerde kaldığı görülmektedir. Yine de İran, Azerbaycan ın dış ticaret hacminde önemli rol oynamaktadır. İran ın 1994 yılında toplam ihracattaki %38 lik payı ile Azerbaycan ın en önemli ihraç pazarı idi. Ancak 2002 yılında İran, Azerbaycan ın ithalatında %3.5, ihracatında ise %1.4 lük bir paya sahip olmuştur te ise iki ülke arasında ticaret hacmi yaklaşık 200 milyon dolar olmuştur yılında İran Azerbaycan ın ithalatında %4.25 lik bir paya sahip olmuştur. Tablo:14-b Yılı İhracatta İlk 6 Ülke Rusya 16,24% Diğer 48,04% İngiltere 12,03% Kazakistan 6,757% Ukrayna 4,86% Almanya 5,66% Türkiye 6,42% Kaynak: ARDSK Yayınları. Azerbaycan ın dış ticari ilişkilerinde ülke portföyünde de zamanla değişme olmaktadır. Bu değişime göre Azerbaycan ın daha çok gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler ile işbirliği yaptığını göstermektedir. 84

93 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları BDT Ülkeleri İle Dış Ticari İlişkiler Azerbaycan 1991 yılında bağımsızlığını ilan etmesinin ardından dış ticarette SSCB ülkeleri dışındaki yeni pazarlara yönelmiştir. Ancak bağımsızlığın ilk yıllarında Azerbaycan ın geçmiş ekonomik bölgeye bağımlılığı devam etmiştir. Ülke ekonomisinin Rusya ya bağımlılığı, bağımsız ekonomik politikanın hayata geçirilmesine ve milli ekonominin yapılandırılmasına suni engeller yaratıyordu 66. BDT'nin, toplam ticaret içindeki payı 1998 yılında %27.7 iken 1999 yılında bu değer %22.6 olarak gerçekleşmiştir yılında BDT Azerbaycan ın dış ticaret işlemleri içerisinde bu oran biraz daha gerileyerek %20.9 olmuştur. Dolayısıyla yıllarında dış ticaretinin %80-85 gibi bir oranını BDT ülkeleri ile yapan Azerbaycan ın dış ticaret ilişkileri 1994 yılından itibaren köklü bir şekilde değişme göstermesi sonucu BDT ülkeleri ile olan dış ticaret hacmi sürekli olarak azalmaya başlamıştır 67. Azerbaycan ın ihracatında BDT ülkelerinin payı 1991 de %94 iken, bu oran 1999 da %22.7, 2000 de %13.5 ve 2002 de %11 olarak gerçekleşmiştir yılında ise bir önceki yıla göre BDT ülkeleri ile ihracat hacmi iki kat artarak toplam ihracat için de BDT ülkelerinin payı %18.5 e yükselmiştir. BDT ülkelerinin Azerbaycan ın ithalatı içindeki payı ise 1991 de %80 iken, bu oran 1999 da %31.4, 2000 de %32 ve 2002 de %32.9 olmuştur. BDT ülkeleri ve Rusya'dan yapılan dış ticarette, ithalatta görülen azalmanın ihracata göre daha yavaş olduğu görülmektedir. Ukrayna gibi diğer BDT ülkelerinden yapılan ithalat ise daha büyük oranda azalmıştır yılında BDT ülkeleri ile dış ticaret hacmi 894 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Bu miktarın milyon 66 Emiraslanov, s A. V. Veliyev, Azerbaycan ın İstihlak Bazarının Formalaşmasında MDB Ülkeleri İle İqtisadi Elaqelerin Rolu, Azerbaycanda İqtisadi İslahatların Heyata Keçirilmesi Hususiyetleri ve Problemler, İqtisadi İnkişaf Nazirliği İqtisadi İslahatlar Merkezi, Bakı, 2001, ss

94 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras doları ithalatın, milyon doları ise ihracatın payına düşmüştür. Dolayısıyla BDT ülkeleri ile ticari ilişkilerinde Azerbaycan 2002 yılında milyon dolar açık vermiştir 68. Yukarıda da ifade edildiği gibi dönüşüm süreci ile birlikte, dış ticaretin yapısında da değişiklik olmuş, Azerbaycan ın BDT ülkelerine karşı ihracat bağımlılığı azalırken özellikle Avrupa Birliği ülkelerine yönelik ihracatında önemli artışlar kaydedilmiştir Dış Borçlar Azerbaycan ın dış borç stoku ve dış borçların GSMH içindeki payı yıllar itibariyle devamlı artış kaydetmektedir. Dönüşüm sürecinin başlangıç yıllarında ortaya çıkan ve giderek artan cari açıklarının doğrudan yatırım ve finansman amaçlı yabancı sermaye girişleriyle finanse edildiği görülmektedir. Örneğin, kamu açıklarının finansmanında da yabancı fonların kullanıldığı dış borçların GSMH içindeki payının artışından görülebilir yılında yabancı sermaye girişlerindeki azalmaya karşın dış borçlardaki artış cari açığın dış borçlanmayla finanse edildiğini göstermektedir. Benzer şekilde, dış borçların ödenmesinde en önemli kaynak olan ihracat gelirlerindeki artış hızının dış borç artış hızından düşük gerçekleşmesi dış borç/ihracat rasyosunda artışa neden olmaktadır. Dış borç/ ihracat oranı 1993 de %7.3 ten, 1999 da %77.1 e yükselmiştir. Söz konusu oran 2000 de %66, 2001 de %54 ve 2002 de %63 olarak gerçekleşmiştir. Bu durumda ihracat artış hızındaki bir yavaşlamanın, ülkenin dış borç batağına saplanmasına, yani borcu borçla ödeyen bir kısır döngüye sebep olabilecek bir nitelik taşıdığına dikkat çekmek gerekir. 68 Dövlet Statistika Komitesi Verileri, Azerbaycan Zaman Qezeti, Fevral 2003, s.6. 86

95 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları Dış borçların GSMH ya oranına bakıldığında, 1993 de %4 olan bu oranın 2004 yılında %22.2'ye yükselmiş olması, sürdürülebilir büyümenin kaynağına yönelik tehlike sinyallerinin çalması anlamına gelmektedir. Diğer taraftan cari açıkların finansmanında da yabancı kaynaklar kullanıldığından dış borç stoku önemli artışlar göstermiştir. Borçlardaki artışa rağmen, artan yatırımlarla petrol üretim ve ihracatındaki artışın borçların geri ödenmesinde herhangi bir sorun yaşanmasını engelleyeceği düşünülmektedir. Azerbaycan borç piyasasının düzenlenmesine de ayrıca önem vermektedir. Bunun sonucunda 2005 yılı başı itibariyle Azerbaycan'ın dış borç (1.588 milyar ABD doları) seviyesi GSMH'nın %18.6'sına tekabül etmektedir. Dolayısıyla ülkenin kişi başına düşen dış borcu 192 dolar civarındadır. Yıllar Tablo 15. Dış Borçlar Dış Borç Miktarı (Milyar $) GSMH nın % si Kaynak. ARDSK Yayınları. Kişi başına düşen dış borç miktarı, eski Sovyet ülkeleri ile karşılaştırıldığında ortalarda yer almaktadır. Azerbaycan da ortalama ücretin 100, devlet müesseselerinde çalışanların maaşı dolar kabul edildiğinde, 192 dolarlık kişi başına dış borç dikkat çekici bir seviyede olmaktadır. 87

96 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras Dış borçların büyük bir kısmı uluslararası kurumlardan alınan vadeli borçlardır. Azerbaycan ın borçlu olduğu kurumlar arasında Japonya Uluslararası Bankası (425 milyon dolar), Dünya Bankası (422 milyon dolar), IMF (222 milyon dolar), Alman BLG Bankası (80 milyon dolar), Avrupa Yeniden Kurma ve Kalkınma Bankası (80 milyon dolar), Türkiye Eximbank (79,5 milyon dolar), Amerikan Eximbank (52.5 milyon dolar), İslam Kalkınma Bankası (48 milyon dolar) başta gelmektedir 69. Ekonomik reformlar için alınan krediler 455,8 milyon dolar olup, bunun 208,9 milyon dolarını IMF, 246,9 milyon dolarını ise Dünya Bankası vermiştir. Yatırım projeleri için verilen kredi toplamı ise 1132,2 milyon dolardır. Bunun 531,3 milyon doları enerji sektörüne, 92,9 milyon doları tarım, 57,6 milyon doları kimya sanayii, 139,2 milyon doları ulaşım sektörüne, 52,8 milyon doları işgalden kurtarılmış arazilerin yeniden inşasına, 120,3 milyon doları ise sosyal alanlara ayrılmıştır. Alınan kredilerin istenilen alanda harcandığına ilişkin ise bazı endişeler vardır. Azerbaycan ın Türkiye ye olan tartışmalı borç sorunu hakkında iki devlet uzlaşmaya varmıştır. Azerbaycan ın Türkmenistan a olan borç meselesinde ise anlaşmazlık söz konusudur. Azerbaycan a ise sadece Gürcistan ın (16 milyon dolar) borcu bulunmaktadır. Diğer BDT ülkeleri ile mukayesede Azerbaycan ın dış borçlarının bazı ülkelerden daha az olduğu görülmektedir 70. Azerbaycan da dış borçların ödenmesine bütçenin %3 ü ayrılmaktadır. Bu oran diğer BDT ülkelerine göre oldukça aşağıdır sonu itibariyle GSMH sını %22.2 sine karşılık gelen dış borçları, Petrol Fonu'nun kaynakları dikkate 69 Xarici Borcumuz 1 Milyard 588 Milyon Dollara Çatıb, Azerbaycan Zaman Qezeti, 23 Mart 2005, s Zhukov, s.5. 88

97 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları alındığında, Azerbaycan ın döviz rezervlerine denk gelmektedir ki, bu da ülkenin finansal güvenilirliğini ifade etmektedir. Uluslararası standartlara göre ise dış borçların GSMH nın %40 ını, yıllık ihracatın % sini aşarsa kritik kabul edilmektedir. Öte yandan Azerbaycan ın dış borçlarının büyük bir kısmı 10 yıldan daha fazla bir vadeye sahip kredilerdir. Ayrıca Azerbaycan yabancı ülkelerden dış yardım da almaktadır. İnsani amaçlarla dış yardımda bulunan ülkeler başta ABD olmak üzere Japonya, Almanya, İsviçre, Türkiye, İtalya ve Finlandiya dır. Japonya ile Azerbaycan arasında ekonomik işbirliği yüksek düzeydedir 71. Japonya Azerbaycan a özellikle Ermenistan ın tecavüzü sonucunda mecburi göçmen durumunda olanlara insani yardımda bulunmuştur. Japonya 1993 den başlayarak mecburi göçmenlere Uluslararası Kurumlar vasıtası ile 11 milyon 470 bin ABD dolar yardım yapmıştır. Japonya hükümeti Azerbaycan daki büyükelçiliği vasıtasıyla 10 yılı aşkın süredir Ot kökleri ve insan güvenliği grant programı çerçevesinde mecburi göçmenlere toplam değeri 480 bin ABD dolar olan sekiz yardım projesi hayata geçirmiştir. Bağımsızlığın ardından Azerbaycan Almanya ile de ekonomik ve teknik işbirliğine başlamıştır. Almanya yardımda ABD ve Japonya'dan sonra üçüncü sırada yer almaktadır. Almanya ile Azerbaycan arasındaki işbirliği, ekonomik düzenlemelere ilişkin olmanın yanı sıra ekoloji ve tıp sahasında da yapılmaktadır Geniş Bilgi İçin Bkz: Çingiz Abbasov, Azerbaycanın Dünya İqtisadiyyatına İnteqrasiya Yolları, Elm Neşriyyatı, Bakı, 2005, ss Çingiz Abbasov, ss

98 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras 2.9. Çevre ve Ekoloji km 2 lik yüzölçümüne sahip Azerbaycan ın topraklarının %50 si tarımsal, %2.5 i kentsel alanlardan oluşmaktadır. Azerbaycan florası ve bitki örtüsü de çok zengindir. Bilinen bitki sayısı 1400 den fazladır. Azerbaycan arazisinin %12 si ormanlarla kaplıdır. Ülke arazisinin hektarı orman ile örtülü saha olarak kabul edilmektedir. Toplamda ülkede 127 milyon m 3 odun rezervi bulunmaktadır. Yönetim, ormanlardan sanayi ve başka amaçlarla kesimini yasaklamıştır. Koruma, bakım ve ağaçlandırma çalışmalarıyla ormanların geliştirilmesine çalışılmaktadır. Ülkedeki ormanların, çoğunu yapraklarını döken ağaçlarla, çam ağaçları oluşturmaktadır. Ülkenin güney bölgesinin yeşil örtüsünü ciddi tehlike gözlemektedir. Bölgelerde doğal gazın yetersiz olması ile ilgili yaşanan zorluklar orman güvenlikçileri için de aktüeldir. Kanunsuz ağaç kesimleri daha çok iki şekilde olmaktadır: Bir kısmı ağaçlardan ısınma için faydalanırken, bir kısmı ise ticari amaçla kesmektedirler. En çok baskıya maruz karan araziler ise Lerik, Guba, Zagatala, Balaken ve Hanlardır de yeniden inşa tedbirleri çerçevesinde hektar arazide yeni ağaçlar dikilmiştir. Bunlar daha çok Kobustan, Gilezi ve Karadağ bölgelerindedir. Ayrıca 500 hektar arazide ise yeniden dikim amacıyla çalışmalar yapılmıştır. Ekoloji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, tabii yanacağın az olmasının ormanlar için ciddi tehlike yaratacağını hesaplamaktadır. Bu da, doğal gazın verilmesinin yakın zamanlarda normal grafikle ve normal basınçla düzenlenmemesi halinde, bölgelerde işsizlik, hastalık, çocuk ölümü, yabancı yatırımcıların faaliyeti için altyapının olmaması, kanuni ve kanunsuz göç gibi problemlere ormansızlık da ilave olabilecektir. 90

99 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları Petrol ve doğal gaz en önemli doğal kaynaklardır. Demir, alüminyum, çinko, bakır, arsenik, molibden, mermer ve ateş kili gibi zengin mineral kaynaklarına da sahiptir. Transkafkasya nın en fazla kirlilik sorunu olan bölgesi Azerbaycan dır. Son yıllık sanayi faaliyetleri neticesinde Azerbaycan da ekolojik durum gerginleşmiştir. Azerbaycan da ekolojik problemler çok ve çeşitlilik arz etmektedir. Hem hava, hem su, hem de toprak kirlenmesi mevcuttur. Yeterli miktarda su rezervlerine sahip olmasına rağmen yüzey suyu kirlidir. İçme su rezervlerinin terkibi ise gittikçe kötüleşmektedir. İçilen suyun terkibinde ağır metallerin oranı normalden kat fazladır. Ülkede ciddi su yetersizliği problemi olmasına karşın, suyun %29 u taşınma zamanı kaybolmaktadır. Sanayi üretimindeki düşüşe rağmen hava kirliliği yüksek düzeylerde seyretmeye devam etmektedir. Ülkede hava kirliliğinde otomobil nakliyatı en önemli nedendir. Atmosfere dahil olan zararlı maddelerin genel hacminin yaklaşık %41 i otomobil nakliyatından kaynaklanan atıklardır. Otomobillerin büyük bir kısmı Rusya tarafından üretilen standart seviyesi düşük otomobillerdir. Diğer yabancı ülkelerden getirilen otomobillerin büyük kısmı ise eskidir. Geçmiş yıllardan kaynaklanan toksin atıkları ise ülkenin ekolojik dengesinin bozulmasına bir hayli etki etmektedir. Ülkede 2003 sonunda Sumgayıt şehir müesseselerinde 3 milyon ton, Bakü şehir müesseselerinde ton, diğer şehir ve bölge arazisinde ise ton zehirli atıklar oluştu. Organizma için oldukça tehlikeli kabul edilen zehirli atıklar esasen üretim sürecinde ortaya çıkmaktadır. Zayıf sulama koşulları nedeniyle toprak verimliliği azalmıştır. Hazar Denizi nde yaşanan ekonomik problemler de önemlidir. Son yıllarda deniz suyunda yüksek kirlenme halleri daha çok müşahede olunmaktadır. Hazar Denizi'ni öncelikle 91

100 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras akan çaylar kirletmektedir. Denizin kirlenmesinin %70-75 i Volga nın payına düşmektedir. Sebepler arasında inşa edilen evlerin merkezi kanalizasyon sistemine dahil olmaması da yer almaktadır. Yine petrol üretimi ve diğer sanayi müesseselerin atıkları da Hazar daki kirliliğe etki eden temel unsurlardandır. Hazar Denizi sularının yükselmesi de diğer bir ekolojik sorundur. Önemli bir balıkçılık bölgesi olan Hazar Denizi nin verimliliği bu sebeple tehlike altındadır. Hazar ın seviyesinin yılları arasında yükselmesi sonucu yaklaşık 50 bin hektar arazi su altında kalmıştır. Deniz seviyesindeki yükselmenin devam etmesi durumunda 2015 yılına kadar su altında kalan arazi 100 bin hektara varmış olacaktır. Hazar ın seviyesindeki yükselme, kıyıdaş ülkelerden sanayi potansiyelinin %70-75 i kıyıya yakın olan Azerbaycan a en fazla zararı vermektedir. 73 Ülkede toprağın kirlenmesi ile ilgili problemler ise 70 nci yıllardan itibaren artmaya başlamıştır. Abşeron topraklarında ciddi kirlenme yaşanmaktadır. Sadece Abşeron'un 30 bin hektardan fazla toprak sahası kirlenmeye maruz kalmaktadır. Kirli topraklar temizlenerek tarım, parkların yapılması ve diğer verimli maksatlar için faydalanılabilir. Toprakların temizlenmesi sürecinde esas işlerin ise 2005 yılının sonu, 2006 yılının başlarında başlanılması dikkate alınmıştır Nüfus 2005 yılı başlarında Azerbaycan ın nüfusu kişidir. Nüfusun 131 bini 2004 yılı içerisinde doğmuştur yılında ülkede doğum oranı %0.16, ölüm oranı ise %0.06 olmuştur. Kilometrekareye yaklaşık 95 kişi düşmektedir. 73 Reşad Süleymanov, Xezerin Seviyyesinin Qalxmasından En Çox Ziyan Gören Azerbaycandır, 525-ci Qezet, No:56 (1913), 26 Mart

101 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları Nüfusta artış oranı 2004 yılında son dokuz yılın en yüksek seviyesinde olmuştur. Nüfusun %49 u erkek, %51 i kadındır. İyi eğitilmiş, vasıflı işgücüne sahip Azerbaycan nüfusunun %40 a yakın kısmı başkent Bakü de yaşamaktadır. Genel olarak nüfusun %51.5 i şehirlerde %48.5 i ise kırsal bölgelerde yaşamaktadır. Ortalama yaşam düzeyi 72.4 tür. Bu oran kadınlar için 75.2, erkekler için ise 69.6 dır yılında başlayan Ermenistan-Azerbaycan Dağlık Karabağ Savaşı sırasında, Azerbaycan iç siyasi çekişmelerin de etkisiyle, 1993 yılında Dağlık Karabağ ile birlikte topraklarının %20 sini kaybetti. Yaklaşık bir milyon Azerbaycan vatandaşı-nüfusun %12 si işgal edilen toprakları terk etmek zorunda kaldı. Bağımsızlık sonrası diğer Sovyet mekanında olan Azerbaycanlılar ülkeye geri dönerken Rusların yarısı ve Ermeniler ekseriyeti ülkeyi terketmnişlerdir. Günümüzde Dağıstanlılar ve Ruslar ülkedeki en büyük azınlıklardır. Dağıstanlılar nüfusun %3.2 sini, Ruslar %2.5 ini oluşturmaktadır. Ermenilerin ise nüfusun %2 sini oluşturduğu tahmin edilmektedir. Lezgi ve Talış gibi diğer etnik gruplar ise nüfusun %2.3 ünü teşkil etmektedir. Azerbaycan halkını dini İslam dır, azınlıklardan Ruslar Rus Ortodoks ve Ermeniler Ermeni Ortodoks inancına sahiptir. 74 Investors Handbook, International Conference Investing in Azerbaijan- Gateway to the Newly Insdependent States, Baku, May , s

102 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras 94

103 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SEKTÖREL ANALİZ Bu bölümde sanayi, tarım ve hizmetler sektörü alt başlıkları altında, Azerbaycan ekonomisinin sektörel değerlendirmesi yapılacaktır Sanayi Bağımsızlık öncesi Azerbaycan ekonomisinde temel ağırlığa sanayi sektörünün sahip olduğu görülmektedir de milli gelirin %42.1 i sanayi sektörünün payına düşmekteydi. Aynı yılda sanayi sektöründe faaliyet gösteren 1005 işletmeden 529 u ağır sanayi, 206 sı hafif sanayi, 263 ü tarım sanayi kompleksine bağlı olan gıda üretim işletmeleri olmuştu 75. Bağımsızlığın kazanıldığı ilk yıllar, sanayi işletmelerinin serbest piyasa ekonomisine uyumlaştırılma dönemi olarak değerlendirilebilir yılı sonunda sanayi ürünlerinin fiziki hacminde 1990 yılına oranla %70 gerileme yaşanmıştır. Diğer sektörler de dikkate alındığında, 1990 yılında faaliyet gösteren 3800 den fazla işletmenin faaliyeti 1995 yılında durdurulmuştur. Bir kısmında ise kısmen faaliyete devam edilmiştir. Öte yandan yıllarında sanayi ürünlerinin bütün alanlarda düşüş kaydettiği görülmektedir. Hatta sanayi işletmelerinin sayısının, yeni kurulan özel mülkiyetli işletmelerle birlikte 1005 den 2984 e çıkması üretim hacminin ciddi şekilde azalmasını engelleyememiştir 76. Bağımsızlığın ilk yıllarında sanayi üretimi alanında devlet yönetiminin zayıflaması, uyumlu bir istikrar programının olmaması, işletmelerin denetimden uzak kalması 75 E. Ehmedov - M. Hacıyev, Azerbaycan İqtisadiyyatı, Seda Yayınları, Bakı, 2004, s.31; Eyyubov, s Eyyubov, ss

104 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras ise, sanayi üretiminde hızlı azalışın temel sebepleri olmuştur. Ancak hemen şunu da ifade etmek gerekir ki, yaşanan olumsuz ekonomik gelişmeler sadece Azerbaycan daki gelişmelere değil, eski sosyalist blok ülkelerinde yaşanan siyasi ve ekonomik sürece de bağlı olmuştur. 77 Azerbaycan sanayi potansiyelinin %20 lik kısmını, petrol işleme makineleri üretim sektörü ve bağlı makine-inşaat sektörü oluşturmaktadır. Petrol işleme makineleri üretimi Azerbaycan ın en eski ve ana sanayi dalıdır. SSCB döneminde bu sektör, SSCB ihtiyaçlarının %70 ini karşılamaktaydı. Ancak, çok eski teknoloji ile üretim yapılması, hammadde ve yedek parça yokluğu gibi nedenler, ülke ihtiyaçlarının çok üstünde kapasiteye sahip olan fabrikaların ya eski kapasitelerinin çok altında üretim yapmasına ya da kapanmasına neden olmuştur. Sanayi müesseselerinin tümü Sovyetler Birliği dönemindeki başka cumhuriyetlerle irtibatlı olduğundan dolayı, bağımsızlık sonrasında sanayi sektöründe, büyük problemler yaşanmaktadır. Öte yandan, teçhizat ve donanımın keyfiyetinin düşük olması ise üretimin yapılmasını anlamsız kılmaktadır. Hükümet, petrole bağlı endüstrileri stratejik sanayi dalları olarak kabul etmiş ve özelleştirme kapsamına almıştır. Diğer yandan, 1995 yılında ortak üretime geçmek amacı ile yabancı yatırımcı aramak üzere bir program başlatılmıştır. Ancak, uluslararası bu yatırımlara bazı sınırlamalar da getirilmiştir. Azerbaycan ekonomisinin petrole dayalı olması nedeniyle sanayi sektörünün temelini kimya, petro-kimya, makine, imalat sektörü oluşturmaktadır. Petrol ve petrol ürünleri ağırlıklı bir sanayi yapılanmasına sahip olan Azerbaycan da 1990 yılından itibaren hızla düşen sanayi üretimi, Azerbaycan ve diğer eski Sovyetler Birliği ülkelerinde siyasi ve iktisadi istikrarın sağlanmaya başladığı 1995 yılından itibaren tekrar 77 Eyyubov, s

105 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları yükselme trendine girmiştir yılında %20.8 olan oran 1995 de %29.6 olarak gerçekleşmiştir. Sanayi ürünlerinin GSMH içindeki payı 1998 de %22.9, 1999 da %28.2 olarak gerçekleşmiştir yılı GSMH içerisindeki toplam payı %36 olan sanayi ürünleri arasında; petrol, doğal gaz, petrol ürünleri, petrol teknik ekipmanı, çelik, demir cevheri, çimento, kimyasal, petro-kimya ve tekstil gibi ürünler bulunmaktadır yılı sanayi üretimi 1999 yılına göre önemli oranda artmıştır yılları, ekonomik istikrarın sağlandığı bir dönem olmakla birlikte, GSMH da gözlenen artış daha çok petrol üretim sanayisindeki artıştan ve buna bağlı inşaat inşaat faaliyetlerinden kaynaklanmıştır. Sanayi ürünlerinin GSMH içindeki payı 2001 yılında %37.6 olarak gerçekleşirken 2002 yılında bir önceki yıla göre düşüş kaydederek %34.9 olarak gerçekleşmiştir. Ancak 2003 yılında yeniden artış gösteren bu oran 2004 te ise %38.1 olmuştur. Kısaca, 1996 yılından itibaren makroekonomik istikrarın sağlanması ile birlikte ekonomide yaşanan süreç tersine dönerek, Azerbaycan da yeni sanayi işletmeleri açılmıştır. İşletmelerin sayısı artmasına karşın, istihdam edilen işgücü 1995 yılı ile mukayese edildiğinde çok ciddi oranda azalmıştır. Ülke nüfusunun yaklaşık %7 si sanayi sektöründe istihdam edilmektedir. Ülke nüfusunun yaklaşık %7 si sanayi sektöründe istihdam edilmektedir sonrası değişim süreci dikkate alındığında, her ne kadar ülkede siyasi istikrar sağlanmış olsa da sanayi sektöründe üretim yapan işletmelerin istihdam sorununu çözmede yeterli olmadığı görülmektedir. Ülkede kurulan yeni sanayi işletmelerinin %90 ı özel sektöre ait küçük ve orta ölçekli işletmelerdir. Daha önceden mevcut olan büyük sanayi tesisleri ise eski teknolojiye sahip ve verimliliği düşük tesislerdir. Bu nedenle, Azerbaycan petrol ve madenlerinin büyük bir kısmı hammadde veya yarı mamul olarak satılmaktadır. 97

106 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras Tablo:16. GSMH'da Sanayi Sektörünün Yeri (%) Kaynak: ARDSK Yayınları. Petrol üretim ekipmanları imalat sanayi sektörü ve buna bağlı makine-inşaat sektörü Azerbaycan sanayiinin 1/5'ini oluşturmaktadır. Enerji imalatı sanayii, elektronik ve metal işleme, makine ve gemi inşası, lastik, tekstil sanayileri önde gelen sanayi dallarıdır. İmalat sanayiinde kurulu çok sayıda müessese bulunmaktadır. Ancak, diğer bir çok sektörde olduğu gibi sanayi sektöründe de dışa (eski SSCB ülkelerine) bağımlılık, tesislerin büyük ölçüde atıl kalmasına neden olmuştur. İmalat sanayi bağımsızlık sonrası dönemde üretim miktarı bakımından 1999 yılına kadar gerileme kaydetmiştir. Demir çelik üretiminin yanı sıra kağıt ve orman ürünleri, yapı malzemeleri, tekstil gibi diğer imalat sanayi sektörlerinde de benzer bir duruma rastlamak mümkündür yılından itibaren ise imalat sanayisinde yeniden artış gözlenmeye başlamıştır. Gıda sanayiinde şarap üretimi en önemli üretim koludur. Hafif sanayide, tekstil, halı, deri ürünleri ev mobilya başlıca üretim kollarıdır. 98

107 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları Tekstil sanayiinde orta, büyük ve küçük ölçekli pek çok tesis mevcuttur (çırçır, iplik eğirme, düz ve yuvarlak örgü, ayakkabı, konfeksiyon ve deri işleme fabrikaları gibi). Bunlar dışında, pamuğu girdi olarak kullanan birkaç fabrikada bulunmaktadır. Özellikle tekstil sektörü önemli ölçüde düşüş kaydetmiştir. Bu alan Sovyetler Birliği döneminde Azerbaycan sanayisinin %10-15 ini oluşturmaktaydı. Bu alanda çalışanların sayısı ise bin idi yılı başı itibariyle ise ülke sanayisinde tekstilin payı %3-5 dir. Çalışanların sayısı da ciddi şekilde azalmıştır. Tekstil ve bazı tüketime yönelik sektörler ithal malları ile rekabette güçlük çekmektedirler. Pamuğa dayalı entegre tesislerin kurulması aciliyet taşımaktadır. Bu nedenle petrol dışı sektörlerin geliştirilmesine ilişkin programlarda tekstil sanayiinin geliştirilmesi hükümetin öncelikli hedeflerinden biridir. Gıda maddeleri üretiminde ise son yıllara kadar sürekli bir düşüş gözlenmiştir. Ağır sanayide genelde ara mal ve yarı mamul üretilmektedir. Ağır sanayiinin temelini petrol sanayii oluşturmaktadır. Azerbaycan da ağır sanayii Sumgayıt şehrinde yoğunlaşmıştır. 88 ana sanayi kuruluşu bu şehirde bulunmaktadır. Azerbaycan hükümeti bölgedeki sanayi kurumlarının rehabilitasyonuna yönelik 25 yıllık bir kalkınma planı hazırlamıştır. Bu planın gerçekleşebilmesi için 30 milyar dolarlık yabancı yatırıma ihtiyaç vardır. Sanayi komplekslerinin üretiminde gözlenen ciddi orandaki azalmanın, eski Sovyetler Birliği nin dağılması ile sosyalist cumhuriyetlerin işletmeleri arasındaki ilişkinin kesilmesine bağlı olduğu açıktır. Bu etkinin özellikle ağır sanayi sahalarını kapsadığı görülmektedir. Ancak bu etkiyi hafif sanayi açısından ifade etmek de mümkün değildir. Sanayi sektöründe 2000 yılında milyar Manat'lık (3,564.8 bin dolar) sanayi ürünü üretimi ile bir önceki yıla göre 99

108 Makroekonomik, Sektörel ve Bölgesel Analiz Dr. Osman Nuri Aras %6.9 luk büyümede enerji, petro-kimya fabrikaları ve özel sektöre ait tesislerin büyük etkisi olmuştur yılları arasında ise sanayideki artış oranı 2000 yılı seviyesinin altında seyretmiştir. Petrol ürünleri üretimi dikkate alınmadığında ise 2004 te sanayi sektöründeki artış %8.6 olmuştur. Tablo:17-a. Sanayi Üretimi (Önceki Yıla Oranla %) Kaynak: ARDSK Yayınları. Bir başka açıdan bekıldığında, sanayi üretiminde 1997 yılından itibaren azalma trendi tersine dönerek artmaya başlamakla birlikte, Azerbaycan ın 2004 yılı sonu itibariyle sanayi üretimi henüz 1990 lı yıllar seviyesine ulaşmadığı görülmektdir. Enerji üretim sanayii, elektronik ve metal işleme, makine ve gemi inşası, lastik, tekstil sanayileri önde gelen sanayi dallarıdır. Bağımsızlıktan sonra, petrole bağlı endüstrilerden metal işleme ve kimya sektörlerine yönelme başlamıştır. Özellikle son yıllarda petrol makineleri üretimi ve metalürji alanlarında önemli gelişmeler olmuştur. 1 Ocak 1997 tarihinden itibaren yeni Gümrük Vergisi ve KDV oranları yürürlüğe girmiş; koruma önlemleri arttırılmıştır. Bunun yanı sıra, yatırım için kullanılan her 100

AZERBAYCAN EKONOMİSİ

AZERBAYCAN EKONOMİSİ AZERBAYCAN EKONOMİSİ MAKRO EKONOMİK VE SEKTÖREL ANALİZ Dr. Osman Nuri ARAS Q A F Q A Z Ü N İ V E R S İ T E S İ K A F K A S Y A A R A Ş T I R M A L A R I M E R K E Z İ Y A Y I N L A R I N O : 2 AZERBAYCAN

Detaylı

İZMİR TİCARET ODASI AZERBAYCAN ÜLKE RAPORU

İZMİR TİCARET ODASI AZERBAYCAN ÜLKE RAPORU İZMİR TİCARET ODASI AZERBAYCAN ÜLKE RAPORU TEMMUZ 2016 ULUSLARARASI İLİŞKİLER MÜDÜRLÜĞÜ 1. ÖZET BİLGİLER Resmi Adı : Azerbaycan Cumhuriyeti Nüfus : 9,780,780 Dil :Resmi dil Azerice dir. Rusca ve Ermenice

Detaylı

BİRİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE EKONOMİSİNE PANORAMİK BAKIŞ...

BİRİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE EKONOMİSİNE PANORAMİK BAKIŞ... İÇİNDEKİLER BİRİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE EKONOMİSİNE PANORAMİK BAKIŞ... 1-20 1.1. Temel Makro Ekonomik Göstergelere Göre Türkiye nin Mevcut Durumu ve Dünyadaki Yeri... 1 1.2. Ekonominin Artıları Eksileri; Temel

Detaylı

1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ DÖNEMİ (TÜRKİYE) EKONOMİSİNİN TARİHSEL TEMELLERİ

1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ DÖNEMİ (TÜRKİYE) EKONOMİSİNİN TARİHSEL TEMELLERİ İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ III Bölüm 1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ DÖNEMİ (TÜRKİYE) EKONOMİSİNİN TARİHSEL TEMELLERİ 13 1.1.Türkiye Ekonomisine Tarihsel Bakış Açısı ve Nedenleri 14 1.2.Tarım Devriminden Sanayi Devrimine

Detaylı

AZERBAYCAN EKONOMĐSĐ MAKRO EKONOMĐK VE SEKTÖREL ANALĐZ. Dr. Osman Nuri ARAS MAKRO EKONOMĐK VE SEKTÖREL ANALĐZ. Redaktör. Dizgi ISBN: 9962-28-011-10

AZERBAYCAN EKONOMĐSĐ MAKRO EKONOMĐK VE SEKTÖREL ANALĐZ. Dr. Osman Nuri ARAS MAKRO EKONOMĐK VE SEKTÖREL ANALĐZ. Redaktör. Dizgi ISBN: 9962-28-011-10 AZERBAYCAN EKONOMĐSĐ MAKRO EKONOMĐK VE SEKTÖREL ANALĐZ AZERBAYCAN EKONOMĐSĐ MAKRO EKONOMĐK VE SEKTÖREL ANALĐZ Redaktör Dr. Cihan BULUT Dizgi Dr. Osman Nuri ARAS Sahib Kazımov Qafqaz Üniversitesi Yayın

Detaylı

TÜRKĠYE DÜNYANIN BOYA ÜRETĠM ÜSSÜ OLMA YOLUNDA

TÜRKĠYE DÜNYANIN BOYA ÜRETĠM ÜSSÜ OLMA YOLUNDA TÜRKĠYE DÜNYANIN BOYA ÜRETĠM ÜSSÜ OLMA YOLUNDA Nurel KILIÇ Türk boya sektörü; Avrupa nın altıncı büyük boya üreticisi konumundadır. Türkiye de 50 yılı aşkın bir geçmişi olan boya sektörümüz, AB entegrasyon

Detaylı

HOLLANDA ÜLKE RAPORU 12.10.2015

HOLLANDA ÜLKE RAPORU 12.10.2015 HOLLANDA ÜLKE RAPORU 12.10.2015 YÖNETİCİ ÖZETİ Uludağ İhracatçı Birlikleri nin kayıtlarına göre, Bursa dan Hollanda ya ihracat yapan 361 firma bulunmaktadır. 30.06.2015 tarihi itibariyle Ekonomi Bakanlığı

Detaylı

AZERBAYCAN EKONOMİSİ ve TARIMI

AZERBAYCAN EKONOMİSİ ve TARIMI AZERBAYCAN EKONOMİSİ ve TARIMI Resmi adı: Yönetim sekli: Temel Sosyal Göstergeler Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhuriyet Başkent: Diğer şehirler: İdari yapı: Komsuları: Federasyonu Yüzölçümü: Nüfus: Bakü Gence,

Detaylı

RUSYA FEDERASYONU ÜLKE RAPORU 14.04.2015

RUSYA FEDERASYONU ÜLKE RAPORU 14.04.2015 RUSYA FEDERASYONU ÜLKE RAPORU 14.04.2015 RUSYA FEDERASYONU ÜLKE RAPORU 14.04.2015 YÖNETİCİ ÖZETİ Uludağ İhracatçı Birlikleri nin kayıtlarına göre, Bursa dan Rusya Federasyonu na ihracat yapan 623 firma

Detaylı

TÜRK KONSEYİ EKONOMİK İLİŞKİLERİ YETERLİ Mİ?

TÜRK KONSEYİ EKONOMİK İLİŞKİLERİ YETERLİ Mİ? TÜRK KONSEYİ EKONOMİK İLİŞKİLERİ YETERLİ Mİ? Dr. Fatih Macit, Süleyman Şah Üniversitesi Öğretim Üyesi, HASEN Bilim ve Uzmanlar Kurulu Üyesi Giriş Türk Konseyi nin temelleri 3 Ekim 2009 da imzalanan Nahçivan

Detaylı

Erkan ERDİL Bilim ve Teknoloji Politikaları Araştırma Merkezi ODTÜ-TEKPOL

Erkan ERDİL Bilim ve Teknoloji Politikaları Araştırma Merkezi ODTÜ-TEKPOL Erkan ERDİL Bilim ve Teknoloji Politikaları Araştırma Merkezi ODTÜ-TEKPOL Brezilya: Ülkeler arası gelir grubu sınıflandırmasına göre yüksek orta gelir grubunda yer almaktadır. 1960 ve 1970 lerdeki korumacı

Detaylı

2010 YILI OCAK-MART DÖNEMİ TÜRKİYE DERİ VE DERİ ÜRÜNLERİ İHRACATI DEĞERLENDİRMESİ

2010 YILI OCAK-MART DÖNEMİ TÜRKİYE DERİ VE DERİ ÜRÜNLERİ İHRACATI DEĞERLENDİRMESİ 2010 YILI DÖNEMİ TÜRKİYE DERİ VE DERİ ÜRÜNLERİ İHRACATI DEĞERLENDİRMESİ 2010 yılı Ocak-Mart döneminde, Türkiye deri ve deri ürünleri ihracatı % 13,7 artışla 247,8 milyon dolara yükselmiştir. Aynı dönemde

Detaylı

Prof. Dr. Ekrem Pakdemirli

Prof. Dr. Ekrem Pakdemirli Prof. Dr. Ekrem Pakdemirli www.ekrempakdemirli.com 21.05.2014 1923 sonlarında Cumhuriyet Kurulduğunda Savaşlardan yorgun Eğitim-öğrenim seviyesi oldukça düşük bir toplum Savaşlar sonrası ülke harap ve

Detaylı

Polonya ve Çek Cumhuriyeti nde Tahıl ve Un Pazarı

Polonya ve Çek Cumhuriyeti nde Tahıl ve Un Pazarı Polonya ve Çek Cumhuriyeti nde Tahıl ve Un Pazarı Polonya da 400-450 un değirmeni olduğu biliniyor. Bu değirmenlerin yıllık toplam kapasiteleri 6 milyon tonun üzerine. Günde 100 tonun üzerinde üretim gerçekleştirebilen

Detaylı

Türk Bankacılık ve Banka Dışı Finans Sektörlerinde Yeni Yönelimler ve Yaklaşımlar İslami Bankacılık

Türk Bankacılık ve Banka Dışı Finans Sektörlerinde Yeni Yönelimler ve Yaklaşımlar İslami Bankacılık İÇİNDEKİLER FİNANS, BANKACILIK VE KALKINMA 2023 ANA TEMA SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA: FİNANS VE BANKACILIK ALT TEMALAR Türkiye Ekonomisinde Kalkınma ve Finans Sektörü İlişkisi AB Uyum Sürecinde Finans ve Bankacılık

Detaylı

RUS TÜRK İŞADAMLARI BİRLİĞİ (RTİB) AYLIK EKONOMİ RAPORU. Rusya ekonomisindeki gelişmeler: Aralık Rusya Ekonomisi Temel Göstergeler Tablosu

RUS TÜRK İŞADAMLARI BİRLİĞİ (RTİB) AYLIK EKONOMİ RAPORU. Rusya ekonomisindeki gelişmeler: Aralık Rusya Ekonomisi Temel Göstergeler Tablosu RUS TÜRK İŞADAMLARI BİRLİĞİ (RTİB) AYLIK EKONOMİ RAPORU Rusya ekonomisindeki gelişmeler: Aralık Rusya Ekonomisi Temel Göstergeler Tablosu 11 1 13 1 * GSMH (milyar dolar) 1.9..79 1.86 1.3 1.83 1.578 1.61

Detaylı

IMF KÜRESEL EKONOMİK GÖRÜNÜMÜ

IMF KÜRESEL EKONOMİK GÖRÜNÜMÜ IMF KÜRESEL EKONOMİK GÖRÜNÜMÜ Hazırlayan: Sıla Özsümer AB ve Uluslararası Organizasyonlar Şefliği Uzman Yardımcısı IMF Küresel Ekonomik Görünümü IMF düzenli olarak hazırladığı Küresel Ekonomi Görünümü

Detaylı

Türkiye Ekonomisi 2000 li yıllar

Türkiye Ekonomisi 2000 li yıllar Türkiye Ekonomisi 2000 li yıllar Prof.Dr. İlkay Dellal Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü TÜRKİYE EKONOMİSİ DERS NOTLARI 1 1999 17 Ağustos 1999 depremi Marmara bölgesinde Üretim,

Detaylı

ÜLKE RAPORLARI ÇİN HALK CUMHURİYETİ 2013. Marksist-Leninist Tek Parti Devleti Yüzölçümü 9,7 milyon km 2

ÜLKE RAPORLARI ÇİN HALK CUMHURİYETİ 2013. Marksist-Leninist Tek Parti Devleti Yüzölçümü 9,7 milyon km 2 ÜLKE RAPORLARI ÇİN HALK CUMHURİYETİ 2013 Başkent Pekin Yönetim Şekli Marksist-Leninist Tek Parti Devleti Yüzölçümü 9,7 milyon km 2 Nüfus 1,35 milyar GSYH 8,2 trilyon $ Kişi Başına Milli Gelir 9.300 $ Resmi

Detaylı

INTERNATIONAL MONETARY FUND IMF (ULUSLARARASI PARA FONU) KÜRESEL EKONOMİK GÖRÜNÜM OCAK 2015

INTERNATIONAL MONETARY FUND IMF (ULUSLARARASI PARA FONU) KÜRESEL EKONOMİK GÖRÜNÜM OCAK 2015 INTERNATIONAL MONETARY FUND IMF (ULUSLARARASI PARA FONU) KÜRESEL EKONOMİK GÖRÜNÜM OCAK 2015 Hazırlayan: Ekin Sıla Özsümer AB ve Uluslararası Organizasyonlar Şefliği Uzman Yardımcısı IMF Küresel Ekonomik

Detaylı

2015 2017 Yılları Bütçesinin Makroekonomik Çerçevede Değerlendirilmesi

2015 2017 Yılları Bütçesinin Makroekonomik Çerçevede Değerlendirilmesi 2015 2017 Yılları Bütçesinin Makroekonomik Çerçevede Değerlendirilmesi Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisadi ve Mali Analiz Yüksek Lisansı Bütçe Uygulamaları ve Mali Mevzuat Dersi Kıvanç

Detaylı

KAYSERİ SANAYİ ODASI. AZERBAYCAN ÜLKE RAPORU 17 Ağustos 2017

KAYSERİ SANAYİ ODASI. AZERBAYCAN ÜLKE RAPORU 17 Ağustos 2017 KAYSERİ SANAYİ ODASI AZERBAYCAN ÜLKE RAPORU 17 Ağustos 2017 AZERBAYCAN Ülke Raporu Resmi Adı : Azerbaycan Cumhuriyeti Yönetim Biçimi : Parlamenter Cumhuriyet Cumhurbaşkanı : İlham Aliyev Başkent : Bakü

Detaylı

BULGARİSTAN ÜLKE RAPORU 05.02.2015

BULGARİSTAN ÜLKE RAPORU 05.02.2015 BULGARİSTAN ÜLKE RAPORU 05.02.2015 BULGARİSTAN ÜLKE RAPORU 05.02.2015 YÖNETİCİ ÖZETİ Uludağ İhracatçı Birlikleri nin kayıtlarına göre, Bursa dan Bulgaristan a ihracat yapan 585 firma bulunmaktadır. 31.12.2013

Detaylı

ORTA VADELİ PROGRAM ( ) 8 Ekim 2014

ORTA VADELİ PROGRAM ( ) 8 Ekim 2014 ORTA VADELİ PROGRAM (2015-201) 8 Ekim 2014 DÜNYA EKONOMİSİ 2 2005 2006 200 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 T 2015 T Küresel Büyüme (%) Küresel büyüme oranı kriz öncesi seviyelerin altında seyretmektedir.

Detaylı

EKONOMİ POLİTİKALARI GENEL BAŞKAN YARDIMCILIĞI Nisan 2013, No: 56

EKONOMİ POLİTİKALARI GENEL BAŞKAN YARDIMCILIĞI Nisan 2013, No: 56 EKONOMİ POLİTİKALARI GENEL BAŞKAN YARDIMCILIĞI Nisan 2013, No: 56 i Bu sayıda; 2012 yılı Büyüme rakamları değerlendirilmiştir. i 1 Ekonomide sert fren Türkiye 2012 de % 2,2 büyüdü. % 4 büyüme hedefi ile

Detaylı

TÜRKİYE DÜZENLİ EKONOMİ NOTU

TÜRKİYE DÜZENLİ EKONOMİ NOTU TÜRKİYE DÜZENLİ EKONOMİ NOTU Hazırlayan: Sıla Özsümer Uluslararası İlişkiler Müdürlüğü AB ve Uluslararası Organizasyonlar Şefliği Uzman Yardımcısı Türkiye Düzenli Ekonomi Notu ve Raporun İçeriği Hakkında

Detaylı

Eylül 2013 B.H. AB VE ULUSLARARASI İŞBİRLİĞİ ŞUBESİ

Eylül 2013 B.H. AB VE ULUSLARARASI İŞBİRLİĞİ ŞUBESİ KIBRIS RUM KESİMİ ÜLKE RAPORU Eylül 2013 B.H. AB VE ULUSLARARASI İŞBİRLİĞİ ŞUBESİ I.GENEL BİLGİLER Resmi Adı : Kıbrıs Cumhuriyeti Yönetim Şekli : Cumhuriyet Coğrafi Konumu : Akdeniz deki beş büyük adadan

Detaylı

İZMİR TİCARET ODASI GÜRCİSTAN ÜLKE RAPORU

İZMİR TİCARET ODASI GÜRCİSTAN ÜLKE RAPORU İZMİR TİCARET ODASI GÜRCİSTAN ÜLKE RAPORU TEMMUZ 2016 ULUSLARARASI İLİŞKİLER MÜDÜRLÜĞÜ 1. ÖZET BİLGİLER Resmi Adı : Gürcistan Cumhuriyeti Nüfus : 4,931,226 Dil :Resmi dil Gürcücedir. Rusca,Ermenice,Azerice

Detaylı

7.36% 2.9% 17.9% 9.7% % Temmuz 18 Nisan 18 Temmuz 18 Ağustos 18

7.36% 2.9% 17.9% 9.7% % Temmuz 18 Nisan 18 Temmuz 18 Ağustos 18 ÖZET GÖSTERGELER Piyasalar USD/TRY 6.56 Altın (USD) 1,202 Ağustos 18 EUR/TRY 7.65 Petrol (Brent) 77.4 BİST - 100 92,723 Gösterge Faiz 24.5 Büyüme Sanayi Üretimi Enflasyon İşsizlik 7.36% 2.9% 17.9% 9.7%

Detaylı

MAKROEKONOMİ BÜLTENİ OCAK 2018

MAKROEKONOMİ BÜLTENİ OCAK 2018 Busiad Hazırlayan:Doç.Dr.Metin 05.02.2018 1 ENFLASYON Aralık 2017 itibariyle tüketici fiyatlarının, %0,69 olarak gerçekleştiği ve %12,98 olan yıllık enflasyonun %11,92 düzeyine düştüğü görülmüş-tü. Ocak

Detaylı

HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON SEKTÖRÜ 2017 NİSAN AYLIK İHRACAT BİLGİ NOTU. İTKİB Genel Sekreterliği Hazırgiyim ve Konfeksiyon Şubesi

HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON SEKTÖRÜ 2017 NİSAN AYLIK İHRACAT BİLGİ NOTU. İTKİB Genel Sekreterliği Hazırgiyim ve Konfeksiyon Şubesi HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON SEKTÖRÜ 2017 NİSAN AYLIK İHRACAT BİLGİ NOTU Hazırgiyim ve Konfeksiyon Şubesi Mayıs 2017 2 HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON SEKTÖRÜNÜN 2017 NİSAN İHRACAT PERFORMANSI ÜZERİNE KISA DEĞERLENDİRME

Detaylı

2005 YILI İLERLEME RAPORU VE KATILIM ORTAKLIĞI BELGESİNİN KOPENHAG EKONOMİK KRİTERLERİ ÇERÇEVESİNDE ÖN DEĞERLENDİRMESİ

2005 YILI İLERLEME RAPORU VE KATILIM ORTAKLIĞI BELGESİNİN KOPENHAG EKONOMİK KRİTERLERİ ÇERÇEVESİNDE ÖN DEĞERLENDİRMESİ 2005 YILI İLERLEME RAPORU VE KATILIM ORTAKLIĞI BELGESİNİN KOPENHAG EKONOMİK KRİTERLERİ ÇERÇEVESİNDE ÖN DEĞERLENDİRMESİ TEPAV EPRI Dış Politika Etütleri AB Çalışma Grubu 9 Kasım 2005 Ankara Zeynep Songülen

Detaylı

2012 SINAVLARI İÇİN GÜNCEL EKONOMİ ÇALIŞMA SORULARI. (40 Test Sorusu)

2012 SINAVLARI İÇİN GÜNCEL EKONOMİ ÇALIŞMA SORULARI. (40 Test Sorusu) ZİRAAT BANKASI 2012 SINAVLARI İÇİN GÜNCEL EKONOMİ ÇALIŞMA SORULARI (40 Test Sorusu) 1 ) Aşağıdakilerden hangisi bir kredi derecelendirme kuruluşudur? A ) FED B ) IMF C ) World Bank D ) Moody's E ) Bank

Detaylı

ULUSLARARASI İLİŞKİLER MÜDÜRLÜĞÜ. Mayıs Hazırlayan: Suğun Şıvga Keleş Uluslararasılaştırma ve Dış Ticaret Şefliği Uzman

ULUSLARARASI İLİŞKİLER MÜDÜRLÜĞÜ. Mayıs Hazırlayan: Suğun Şıvga Keleş Uluslararasılaştırma ve Dış Ticaret Şefliği Uzman AZERBAYCAN ÜLKE RAPORU ULUSLARARASI İLİŞKİLER MÜDÜRLÜĞÜ Mayıs 2018 Hazırlayan: Suğun Şıvga Keleş Uluslararasılaştırma ve Dış Ticaret Şefliği Uzman 1 GENEL BİLGİLER Ülke Adı : Azerbaycan Cumhuriyeti Nüfusu

Detaylı

MAKROEKONOMİ BÜLTENİ MAYIS 2018

MAKROEKONOMİ BÜLTENİ MAYIS 2018 BUSİAD Hazırlayan:Doç.Dr.Metin 05.06.2018 1 ENFLASYON Nisan 2018 itibariyle tüketici fiyatlarının, %1,87 olarak gerçekleştiği ve %10,23 olan yıllık enflasyonun %10,85 düzeyine düştüğü görül müştü. Mayıs

Detaylı

DÜNYA BANKASI TÜRKİYE DÜZENLİ EKONOMİ NOTU TEMMUZ 2015. Hazırlayan: Ekin Sıla Özsümer. Uluslararası İlişkiler Müdürlüğü

DÜNYA BANKASI TÜRKİYE DÜZENLİ EKONOMİ NOTU TEMMUZ 2015. Hazırlayan: Ekin Sıla Özsümer. Uluslararası İlişkiler Müdürlüğü DÜNYA BANKASI TÜRKİYE DÜZENLİ EKONOMİ NOTU TEMMUZ 2015 Hazırlayan: Ekin Sıla Özsümer Uluslararası İlişkiler Müdürlüğü DÜNYA BANKASI TÜRKİYE DÜZENLİ EKONOMİ NOTU Temmuz ayı içerisinde Dünya Bankası Türkiye

Detaylı

5. ULUSLARARASI MAVİ KARADENİZ KONGRESİ. Prof. Dr. Atilla SANDIKLI

5. ULUSLARARASI MAVİ KARADENİZ KONGRESİ. Prof. Dr. Atilla SANDIKLI 5. ULUSLARARASI MAVİ KARADENİZ KONGRESİ Prof. Dr. Atilla SANDIKLI Karadeniz bölgesi; doğuda Kafkasya, güneyde Anadolu, batıda Balkanlar, kuzeyde Ukrayna ve Rusya bozkırları ile çevrili geniş bir havzadır.

Detaylı

%7.26 Aralık

%7.26 Aralık ÖZET GÖSTERGELER Piyasalar (Mart 2018) USD/TRY 3.95 Altın (USD) 1,324 EUR/TRY 4.87 Petrol (Brent) 69.0 BİST - 100 114,930 Gösterge Faiz 14.07 Büyüme %7.26 Aralık 2017 Sanayi Üretimi Enflasyon İşsizlik

Detaylı

MALİYE POLİTİKASI II

MALİYE POLİTİKASI II DİKKATİNİZE: BURADA SADECE ÖZETİN İLK ÜNİTESİ SİZE ÖRNEK OLARAK GÖSTERİLMİŞTİR. ÖZETİN TAMAMININ KAÇ SAYFA OLDUĞUNU ÜNİTELERİ İÇİNDEKİLER BÖLÜMÜNDEN GÖREBİLİRSİNİZ. MALİYE POLİTİKASI II KISA ÖZET KOLAYAOF

Detaylı

2010 OCAK MART DÖNEMİ HALI SEKTÖRÜ İHRACATININ DEĞERLENDİRMESİ

2010 OCAK MART DÖNEMİ HALI SEKTÖRÜ İHRACATININ DEĞERLENDİRMESİ 2010 OCAK MART DÖNEMİ HALI SEKTÖRÜ İHRACATININ DEĞERLENDİRMESİ 2009 yılında ülkemiz halı ihracatı % 7,2 oranında düşüşle 1 milyar 86 milyon dolar olarak kaydedilmiştir. 2010 yılının ilk çeyreğinin sonunda

Detaylı

Azerbaycan Enerji Görünümü GÖRÜNÜMÜ. Hazar Strateji Enstitüsü Enerji ve Ekonomi Araştırmaları Merkezi. www.hazar.org

Azerbaycan Enerji Görünümü GÖRÜNÜMÜ. Hazar Strateji Enstitüsü Enerji ve Ekonomi Araştırmaları Merkezi. www.hazar.org Azerbaycan Enerji GÖRÜNÜMÜ Hazar Strateji Enstitüsü Enerji ve Ekonomi Araştırmaları Merkezi EKİM 214 www.hazar.org 1 HASEN Enerji ve Ekonomi Araştırmaları Merkezi, Geniş Hazar Bölgesi ne yönelik enerji,

Detaylı

Eylül 2013 B.H. AB VE ULUSLARARASI İŞBİRLİĞİ ŞUBESİ

Eylül 2013 B.H. AB VE ULUSLARARASI İŞBİRLİĞİ ŞUBESİ KUZEY KORE ÜLKE RAPORU Eylül 2013 B.H. AB VE ULUSLARARASI İŞBİRLİĞİ ŞUBESİ 2 I.GENEL BİLGİLER Resmi Adı Yönetim Şekli Coğrafi Konumu : Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti : Sosyalist Cumhuriyet : Kuzey Kore,

Detaylı

Orta Asya daki satranç hamleleri

Orta Asya daki satranç hamleleri Orta Asya daki satranç hamleleri Enerji ve güvenlik en büyük rekabet alanı 1 Üçüncü on yılda Hazar Bölgesi enerji kaynakları Orta Asya üzerindeki rekabetin en ön plana çıktığı alan olacak. Dünya Bankası

Detaylı

İZMİR TİCARET ODASI FAS KRALLIĞI ÜLKE RAPORU

İZMİR TİCARET ODASI FAS KRALLIĞI ÜLKE RAPORU İZMİR TİCARET ODASI FAS KRALLIĞI ÜLKE RAPORU ULUSLARARASI İLİŞKİLER MÜDÜRLÜĞÜ AĞUSTOS 2014 Hazırlayan: Zeynep Küheylan Uluslararası İlişkiler Müdürlüğü Uzman Yardımcısı TEMEL BİLGİLER Ülke Adı: Fas Krallığı

Detaylı

2010 OCAK NİSAN DÖNEMİ HALI SEKTÖRÜ İHRACATININ DEĞERLENDİRMESİ

2010 OCAK NİSAN DÖNEMİ HALI SEKTÖRÜ İHRACATININ DEĞERLENDİRMESİ 2010 OCAK NİSAN DÖNEMİ HALI SEKTÖRÜ İHRACATININ DEĞERLENDİRMESİ 2010 yılına iyi başlayan ülkemiz halı ihracatı, yılın ilk dört ayının sonunda bir önceki yılın aynı dönemine kıyasla % 23,1 oranında artarak

Detaylı

Kaynak : CIA World Factbook

Kaynak : CIA World Factbook Türk Plastik ve Mamulleri, Ambalaj Sektörü ve Plastik İşleme Makine Üreticileri İçin SIRBİSTAN Pazarının Değerlendirmesi GENEL BİLGİLER : Barbaros Demirci Genel Müdür PAGEV EIU tahminine göre Sırbistan

Detaylı

HOLLANDA ÜLKE PROFİLİ

HOLLANDA ÜLKE PROFİLİ HOLLANDA ÜLKE PROFİLİ Uluslararası İlişkiler Müdürlüğü Uzman Yardımcısı Sıla Özsümer ARALIK 2016 1. ÖZET BİLGİLER Resmi Adı :Hollanda Krallığı Başkenti :Amsterdam Nüfusu :17 Milyon Yüzölçümü :41,526 km2

Detaylı

Ocak 2015 HALI SEKTÖRÜ Ocak Aralık Dönemi İhracat Bilgi Notu. Tekstil, Deri ve Halı Şubesi İTKİB Genel Sekreterliği 01/2015 Page 1

Ocak 2015 HALI SEKTÖRÜ Ocak Aralık Dönemi İhracat Bilgi Notu. Tekstil, Deri ve Halı Şubesi İTKİB Genel Sekreterliği 01/2015 Page 1 Ocak 2015 HALI SEKTÖRÜ 2014 Ocak Aralık Dönemi İhracat Bilgi Notu Tekstil, Deri ve Halı Şubesi İTKİB Genel Sekreterliği 01/2015 Page 1 HALI SEKTÖRÜ 2014 YILI ARALIK AYI İHRACAT PERFORMANSI Ülkemizin halı

Detaylı

2010 OCAK AYI HALI SEKTÖRÜ İHRACATININ DEĞERLENDİRMESİ

2010 OCAK AYI HALI SEKTÖRÜ İHRACATININ DEĞERLENDİRMESİ 2010 OCAK AYI HALI SEKTÖRÜ İHRACATININ DEĞERLENDİRMESİ Ülkemiz halı ihracatı 2009 yılını % 7,2 oranında düşüşle kapanmış ve 1 milyar 86 milyon dolar olarak kaydedilmiştir. 2010 yılının ilk ayında ise halı

Detaylı

izlenmiştir. Çin Halk Cumhuriyeti 1949 yılında kurulmuştur. IMF'ye bağlıbirimler: Guvernörler Konseyi, İcra Kurulu, Geçici Kurul, Kalkınma Kurulu

izlenmiştir. Çin Halk Cumhuriyeti 1949 yılında kurulmuştur. IMF'ye bağlıbirimler: Guvernörler Konseyi, İcra Kurulu, Geçici Kurul, Kalkınma Kurulu DÜNYA EKONOMİSİ Teknoloji, nüfus ve fikir hareketlerini içeren itici güce birinci derecede itici güç denir. Global işbirliği ağıgünümüzde küreselleşmişyeni ekonomik yapının belirleyicisidir. ASEAN ekonomik

Detaylı

SİYASET BİLİMİ VE ULUSLARARASI İLİŞKİLER DOKTORA PROGRAMI DERS İÇERİKLERİ ZORUNLU DERSLER. Modern Siyaset Teorisi

SİYASET BİLİMİ VE ULUSLARARASI İLİŞKİLER DOKTORA PROGRAMI DERS İÇERİKLERİ ZORUNLU DERSLER. Modern Siyaset Teorisi SİYASET BİLİMİ VE ULUSLARARASI İLİŞKİLER DOKTORA PROGRAMI DERS İÇERİKLERİ ZORUNLU DERSLER Modern Siyaset Teorisi Dersin Kodu SBU 601 Siyaset, iktidar, otorite, meşruiyet, siyaset sosyolojisi, modernizm,

Detaylı

CEZAYİR ÜLKE RAPORU 11.11.2015

CEZAYİR ÜLKE RAPORU 11.11.2015 CEZAYİR ÜLKE RAPORU 11.11.2015 YÖNETİCİ ÖZETİ Uludağ İhracatçı Birlikleri nin kayıtlarına göre, Bursa dan Cezayir e ihracat yapan 234 firma bulunmaktadır. 30.06.2015 tarihi itibariyle Ekonomi Bakanlığı

Detaylı

HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON SEKTÖRÜ 2017 MAYIS AYLIK İHRACAT BİLGİ NOTU. İTKİB Genel Sekreterliği Hazırgiyim ve Konfeksiyon Şubesi

HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON SEKTÖRÜ 2017 MAYIS AYLIK İHRACAT BİLGİ NOTU. İTKİB Genel Sekreterliği Hazırgiyim ve Konfeksiyon Şubesi HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON SEKTÖRÜ 2017 MAYIS AYLIK İHRACAT BİLGİ NOTU Hazırgiyim ve Konfeksiyon Şubesi Haziran 2017 2 HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON SEKTÖRÜNÜN 2017 MAYIS İHRACAT PERFORMANSI ÜZERİNE KISA DEĞERLENDİRME

Detaylı

TÜRKİYE EKONOMİSİ MAKRO EKONOMİK GÖSTERGELER (NİSAN 2015)

TÜRKİYE EKONOMİSİ MAKRO EKONOMİK GÖSTERGELER (NİSAN 2015) TÜRKİYE EKONOMİSİ MAKRO EKONOMİK GÖSTERGELER (NİSAN 2015) Hane Halkı İşgücü İstatistikleri 2014 te Türkiye de toplam işsizlik %10,1, tarım dışı işsizlik ise %12 olarak gerçekleşti. Genç nüfusta ise işsizlik

Detaylı

Ekonomi Bülteni. 3 Ekim 2016, Sayı: 38. Yurt Dışı Gelişmeler Yurt İçi Gelişmeler Finansal Göstergeler Haftalık Veri Akışı

Ekonomi Bülteni. 3 Ekim 2016, Sayı: 38. Yurt Dışı Gelişmeler Yurt İçi Gelişmeler Finansal Göstergeler Haftalık Veri Akışı Ekonomi Bülteni, Sayı: 38 Yurt Dışı Gelişmeler Yurt İçi Gelişmeler Finansal Göstergeler Haftalık Veri Akışı Ekonomik Araştırma ve Strateji Dr. Saruhan Özel Ezgi Gülbaş Orhan Kaya Deniz Bayram 1 DenizBank

Detaylı

TÜRKIYE NİN MEVCUT ENERJİ DURUMU

TÜRKIYE NİN MEVCUT ENERJİ DURUMU TÜRKIYE NİN MEVCUT ENERJİ DURUMU Zinnur YILMAZ* *Cumhuriyet Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, SİVAS E-mail: zinnuryilmaz@cumhuriyet.edu.tr, Tel: 0346 219 1010/2476 Özet Yüzyıllardan

Detaylı

Türk Bankacılık ve Banka Dışı Finans Sektörlerinde Yeni Yönelimler ve Yaklaşımlar İslami Bankacılık

Türk Bankacılık ve Banka Dışı Finans Sektörlerinde Yeni Yönelimler ve Yaklaşımlar İslami Bankacılık İÇİNDEKİLER FİNANS, BANKACILIK VE KALKINMA 2023 ANA TEMA SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA: FİNANS VE BANKACILIK ALT TEMALAR Türkiye Ekonomisinde Kalkınma ve Finans Sektörü İlişkisi AB Uyum Sürecinde Finans ve Bankacılık

Detaylı

AÇIKLANAN SON EKONOMİK GÖSTERGELERDE AYLIK DEĞERLENDİRME RAPORU

AÇIKLANAN SON EKONOMİK GÖSTERGELERDE AYLIK DEĞERLENDİRME RAPORU AÇIKLANAN SON EKONOMİK GÖSTERGELERDE AYLIK DEĞERLENDİRME RAPORU BÜYÜME 2012 yılı ikinci çeyreğe ilişkin hesaplanan gayri safi yurtiçi hasıla değeri bir önceki yılın aynı dönemine göre sabit fiyatlarla

Detaylı

İktisat Tarihi II. 13 Nisan 2018

İktisat Tarihi II. 13 Nisan 2018 İktisat Tarihi II 13 Nisan 2018 Modern Çağ ın Başlangıcında Avrupa Ekonomisi 11 yy başından itibaren Avrupa Rostow'un deyimiyle kalkışa geçmiştir. Bugünün ölçütleriyle baktığımızdaavrupa gelişmemiş bir

Detaylı

AVUSTURYA VE MACARİSTAN DA TAHIL VE UN PAZARI

AVUSTURYA VE MACARİSTAN DA TAHIL VE UN PAZARI AVUSTURYA VE MACARİSTAN DA TAHIL VE UN PAZARI Avusturya da un üretimi sağlayan 180 civarında değirmen olduğu tahmin edilmektedir. Yüzde 80 kapasiteyle çalışan bu değirmenlerin ürettiği un miktarı 500 bin

Detaylı

RUANDA ÜLKE RAPORU 15.10.2015

RUANDA ÜLKE RAPORU 15.10.2015 RUANDA ÜLKE RAPORU 15.10.2015 YÖNETİCİ ÖZETİ Uludağ İhracatçı Birlikleri nin kayıtlarına göre, Bursa dan Ruanda ya ihracat yapan 1 firma bulunmaktadır. (AHENK KOZMETİK İÇ VE DIŞ TİC. A.Ş) 30.06.2015 tarihi

Detaylı

İSPANYA ÜLKE RAPORU AĞUSTOS 2017 ULUSLARARASI İLİŞKİLER MÜDÜRLÜĞÜ

İSPANYA ÜLKE RAPORU AĞUSTOS 2017 ULUSLARARASI İLİŞKİLER MÜDÜRLÜĞÜ İSPANYA ÜLKE RAPORU AĞUSTOS 2017 ULUSLARARASI İLİŞKİLER MÜDÜRLÜĞÜ 1. ÖZET BİLGİLER Resmi Adı : İspanya Krallığı Nüfus : 48.146.136 Dil :İspanyolca (resmi dil), Katalanca, Portekizce. Din :%96 Katolik Yüzölçümü

Detaylı

HOLLANDA ÜLKE PROFİLİ

HOLLANDA ÜLKE PROFİLİ HOLLANDA ÜLKE PROFİLİ Uluslararası İlişkiler Müdürlüğü Uzman Yardımcısı Hande TÜRKER NİSAN 2018 1. ÖZET BİLGİLER Resmi Adı :Hollanda Krallığı Başkenti :Amsterdam Nüfusu :17 Milyon Yüzölçümü :41,526 km2

Detaylı

2012 Nisan ayında işsizlik oranı kuvvetli bir düşüş ile 2012 Mart ayına göre 0,9 puan azalarak % 9 seviyesinde

2012 Nisan ayında işsizlik oranı kuvvetli bir düşüş ile 2012 Mart ayına göre 0,9 puan azalarak % 9 seviyesinde 1 16-31 Temmuz 2012 SAYI: 41 MÜSİAD Araştırmalar ve Yayın Komisyonu İşsizlikte Belirgin Düşüş 2012 Nisan ayında işsizlik oranı kuvvetli bir düşüş ile 2012 Mart ayına göre 0,9 puan azalarak % 9 seviyesinde

Detaylı

ÜLKELERİN 2015 YILI BÜYÜME ORANLARI (%)

ÜLKELERİN 2015 YILI BÜYÜME ORANLARI (%) 2016/17 Global İhracat-Büyüme Tahminleri Kaynak : EDC Export Credit Agency - ÜLKE ANALİZLERİ BÜYÜME ORANLARI ÜLKELERİN YILI BÜYÜME ORANLARI (%) Avrupa Bölgesi; 1,5 % Japonya; 0,50 % Kanada ; 1,30 % Amerika;

Detaylı

PETROL BORU HATLARININ ÇUKUROVA'YA KATKILARI VE ÇEVRESEL ETKİLERİ

PETROL BORU HATLARININ ÇUKUROVA'YA KATKILARI VE ÇEVRESEL ETKİLERİ Dosya PETROL BORU HATLARININ ÇUKUROVA'YA KATKILARI VE ÇEVRESEL ETKİLERİ Hüseyin ERKUL Yrd. Doç. Dr., İnönü Üniversitesi İ.İ.B.F. Kamu Yönetimi Bölümü herkul@inonu.edu.tr Yeliz AKTAŞ POLAT Arş. Gör., İnönü

Detaylı

Ekonomi Bülteni. 4 Nisan 2016, Sayı: 14. Yurt Dışı Gelişmeler Yurt İçi Gelişmeler Finansal Göstergeler Haftalık Veri Akışı

Ekonomi Bülteni. 4 Nisan 2016, Sayı: 14. Yurt Dışı Gelişmeler Yurt İçi Gelişmeler Finansal Göstergeler Haftalık Veri Akışı Ekonomi Bülteni 4 Nisan 2016, Sayı: 14 Yurt Dışı Gelişmeler Yurt İçi Gelişmeler Finansal Göstergeler Haftalık Veri Akışı Ekonomik Araştırma ve Strateji Dr. Saruhan Özel Ezgi Gülbaş Orhan Kaya İnci Şengül

Detaylı

TÜRKİYE EKONOMİSİ Prof.Dr. İlkay Dellal Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü

TÜRKİYE EKONOMİSİ Prof.Dr. İlkay Dellal Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü TÜRKİYE EKONOMİSİ Prof.Dr. İlkay Dellal Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü 1 Ekonomik düzen nedir? Ekonomik düzen, toplumların çeşitli gereksinimlerini karşılamak üzere yaptıkları

Detaylı

1.56% -4.1% 20.3% 11.4% % Kasım 18 Ekim 18 Kasım 18 Aralık 18

1.56% -4.1% 20.3% 11.4% % Kasım 18 Ekim 18 Kasım 18 Aralık 18 ÖZET GÖSTERGELER Piyasalar USD/TRY 5.29 Altın (USD) 1,258 Aralık 18 EUR/TRY 6.05 Petrol (Brent) 51.9 BİST - 100 91,527 Gösterge Faiz 20.9 Büyüme Sanayi Üretimi Enflasyon İşsizlik 1.56% -4.1% 20.3% 11.4%

Detaylı

1960 ile 2012 arasında ortalama yıllık büyüme oranı yüzde 4,5 olarak gerçekleşmiştir.

1960 ile 2012 arasında ortalama yıllık büyüme oranı yüzde 4,5 olarak gerçekleşmiştir. MESAJ 1 GEÇTIĞIMIZ ONYILLARDA KAYDEDILEN ISTIKRARLI BÜYÜME TÜRKIYE YI YÜKSEK GELIR EŞIĞINE GETIRIRKEN, REFAH PAYLAŞILMIŞ VE ORTA SINIFIN BÜYÜKLÜĞÜ IKI KATINA ÇIKMIŞTIR. 1960 ile 2012 arasında ortalama

Detaylı

AÇIKLANAN SON EKONOMİK GÖSTERGELERDE AYLIK DEĞERLENDİRME RAPORU

AÇIKLANAN SON EKONOMİK GÖSTERGELERDE AYLIK DEĞERLENDİRME RAPORU AÇIKLANAN SON EKONOMİK GÖSTERGELERDE AYLIK DEĞERLENDİRME RAPORU BÜYÜME 2011 yılı dördüncü döneme ilişkin hesaplanan gayri safi yurtiçi hasıla değeri bir önceki yılın aynı dönemine göre sabit fiyatlarla

Detaylı

İktisat Anabilim Dalı- Tezsiz Yüksek Lisans (Uzaktan Eğitim) Programı Ders İçerikleri

İktisat Anabilim Dalı- Tezsiz Yüksek Lisans (Uzaktan Eğitim) Programı Ders İçerikleri İktisat Anabilim Dalı- Tezsiz Yüksek Lisans (Uzaktan Eğitim) Programı Ders İçerikleri 1. Yıl - Güz 1. Yarıyıl Ders Planı Mikroekonomik Analiz I IKT751 1 3 + 0 8 Piyasa, Bütçe, Tercihler, Fayda, Tercih,

Detaylı

ANADOLU HAYAT EMEKLİLİK A.Ş GRUPLARA YÖNELİK GELİR AMAÇLI KAMU BORÇLANMA ARAÇLARI EMEKLİLİK YATIRIM FONU YILLIK RAPOR

ANADOLU HAYAT EMEKLİLİK A.Ş GRUPLARA YÖNELİK GELİR AMAÇLI KAMU BORÇLANMA ARAÇLARI EMEKLİLİK YATIRIM FONU YILLIK RAPOR ANADOLU HAYAT EMEKLİLİK A.Ş GRUPLARA YÖNELİK GELİR AMAÇLI KAMU BORÇLANMA ARAÇLARI EMEKLİLİK YATIRIM FONU YILLIK RAPOR Bu rapor ANADOLU HAYAT EMEKLİLİK A.Ş Gruplara Yönelik Gelir Amaçlı Kamu Borçlanma Araçları

Detaylı

MAKROEKONOMİK TAHMİN ÇALIŞMA SONUÇLARI

MAKROEKONOMİK TAHMİN ÇALIŞMA SONUÇLARI KKTC DEVLET PLANLAMA ÖRGÜTÜ MAKROEKONOMİK TAHMİN ÇALIŞMA SONUÇLARI BAŞBAKANLIK KUZEY KIBRIS TÜRK CUMHURİYETİ MAKROEKONOMİK TAHMİN ÇALIŞMASONUÇLARI GERÇEKLEŞME DÖNEMİ: 2009-2012 TAHMİN DÖNEMİ: 2013-2016

Detaylı

DÜNYA EKONOMİSİNDEKİ GELİŞMELER

DÜNYA EKONOMİSİNDEKİ GELİŞMELER DÜNYA EKONOMİSİNDEKİ GELİŞMELER 1.KÜRESEL EKONOMİK GÖRÜNÜM 2013 yılının ikinci çeyreğinde yüzde 2,8 oranında büyüyen ABD ekonomisi üçüncü çeyrekte yüzde 3,6 oranında büyümüştür. ABD de 6 Aralık 2013 te

Detaylı

Türkiye Ekonomisinde Dönüşüm

Türkiye Ekonomisinde Dönüşüm T.C. KALKINMA BAKANLIĞI Türkiye Ekonomisinde Dönüşüm Erhan USTA Müsteşar Yardımcısı 29 Şubat 2012 3. İzmir Ulusal Ekonomi Kongresi 1970 li Yıllar : Dünya 1971 yılında Bretton Woods sisteminin çöküşü Gelişmekte

Detaylı

MAKROEKONOMİ BÜLTENİ TEMMUZ 2018

MAKROEKONOMİ BÜLTENİ TEMMUZ 2018 BUSİAD Hazırlayan: Doç.Dr.Metin 05.08.2018 1 ENFLASYON ENFLASYON AÇIKLAMASI ve AYLIK MAKROEKONOMİK DEĞERLENDİRME Haziran 2018 itibariyle tüketici fiyatlarının, %2,61 olarak gerçekleştiği ve %12,15 olan

Detaylı

B.H. AB VE ULUSLARARASI İŞBİRLİĞİ ŞUBESİ

B.H. AB VE ULUSLARARASI İŞBİRLİĞİ ŞUBESİ HONG KONG RAPOR Eylül 2013 B.H. AB VE ULUSLARARASI İŞBİRLİĞİ ŞUBESİ 2 I. GENEL BİLGİLER Resmi Adı Yönetim Şekli Coğrafi Konumu : Hong Kong Özel İdare Bölgesi (Çin Halk Cumhuriyeti) : Çin Halk Cumhuriyeti

Detaylı

inşaat SEKTÖRÜ 2015 YILI ÖNGÖRÜLERİ

inşaat SEKTÖRÜ 2015 YILI ÖNGÖRÜLERİ 2014 EKİM SEKTÖREL inşaat SEKTÖRÜ 2015 YILI ÖNGÖRÜLERİ Nurel KILIÇ OECD verilerine göre, 2017 yılında Türkiye, Çin ve Hindistan dan sonra en yüksek büyüme oranına sahip üçüncü ülke olacaktır. Sabit fiyatlarla

Detaylı

ORTA VADELİ PROGRAM ( ) 4 Ekim 2016

ORTA VADELİ PROGRAM ( ) 4 Ekim 2016 ORTA VADELİ PROGRAM (2017-2019) 4 Ekim 2016 İçindekiler 1. Dünya Ekonomisi 2. Orta Vadeli Programın Temel Amaçları ve Büyüme Stratejisi 3. Orta Vadeli Programın (2017-2019) Temel Makroekonomik Büyüklükleri

Detaylı

Dış Ticaret Verileri Bülteni

Dış Ticaret Verileri Bülteni (Milyar $) 216 Haziran - 216 TÜİK dış ticaret verilerine göre ihracat 216 yılı Haziran ayında, 215 yılının aynı ayına göre %8,1 artarak 12 milyar 916 milyon dolar, ithalat %7 artarak 19 milyar 475 milyon

Detaylı

İktisat Tarihi

İktisat Tarihi İktisat Tarihi 7.5.18 SAVAŞLAR VE EKONOMİK PERFORMANS Savaş 10 milyon askerin ölümüne, 20 milyonunun yaralanmasına neden oldu. Ekonomik açıdan uzun dönemde fizik yıkımdan daha zararlı olan normal ekonomik

Detaylı

BÖLGE VE NÜFUSUN GENEL DURUMU. Doç.Dr.Tufan BAL

BÖLGE VE NÜFUSUN GENEL DURUMU. Doç.Dr.Tufan BAL BÖLGE VE NÜFUSUN GENEL DURUMU Doç.Dr.Tufan BAL GİRİŞ Türkiye Cumhuriyeti 1923 yılında kurulan, o tarihten bu güne kadar ekonomik ve sosyal yapısını değiştirme anlayışı içinde gelişmesini sürdüren ve gelişmekte

Detaylı

ORTA VADELİ PROGRAMA İLİŞKİN DEĞERLENDİRME ( )

ORTA VADELİ PROGRAMA İLİŞKİN DEĞERLENDİRME ( ) ORTA VADELİ PROGRAMA İLİŞKİN DEĞERLENDİRME (2014-2016) I- Dünya Ekonomisine İlişkin Öngörüler Orta Vadeli Program ın (OVP) global makroekonomik çerçevesi oluşturulurken, 2014-2016 döneminde; küresel büyümenin

Detaylı

21. YÜZYILDA TEMEL RİSKLER

21. YÜZYILDA TEMEL RİSKLER 21. YÜZYILDA TEMEL RİSKLER KÜRESEL EKONOMİYİ ROTASINDAN ÇIKARABİLECEK 10 BÜYÜK TEHLİKE DÜNYA EKONOMİSİ VE ABD EKONOMİSİNDE OLASI MAKRO DENGESİZLİKLER (BÜTÇE VE CARİ İ LEMLER AÇIĞI) (TWIN TOWERS) İSTİKRARSIZ

Detaylı

İSRAİL DEVLETİ ÜLKE RAPORU ULUSLARARASI İLİŞKİLER MÜDÜRLÜĞÜ

İSRAİL DEVLETİ ÜLKE RAPORU ULUSLARARASI İLİŞKİLER MÜDÜRLÜĞÜ İSRAİL DEVLETİ ÜLKE RAPORU ULUSLARARASI İLİŞKİLER MÜDÜRLÜĞÜ AĞUSTOS 2016 1. GENEL BİLGİLER Ülke Adı : İsrail Devleti Yüzölçümü : 20.770 km² Yönetim Biçimi : Parlamenter Cumhuriyet Cumhurbaşkanı : Reuven

Detaylı

5.21% 4.6% 21.6% 11.1% % Ekim 18 Eylül 18 Ekim 18 Kasım 18

5.21% 4.6% 21.6% 11.1% % Ekim 18 Eylül 18 Ekim 18 Kasım 18 ÖZET GÖSTERGELER Piyasalar USD/TRY 5.16 Altın (USD) 1,218 Kasım 18 EUR/TRY 5.87 Petrol (Brent) 58.7 BİST - 100 95,416 Gösterge Faiz 20.3 Büyüme Sanayi Üretimi Enflasyon İşsizlik 5.21% 4.6% 21.6% 11.1%

Detaylı

7.36% 7.0% 15.8% 9.6% % Haziran 18 Mayıs 18 Haziran 18 Temmuz 18

7.36% 7.0% 15.8% 9.6% % Haziran 18 Mayıs 18 Haziran 18 Temmuz 18 ÖZET GÖSTERGELER Piyasalar USD/TRY 4.90 Altın (USD) 1,221 Temmuz 18 EUR/TRY 5.75 Petrol (Brent) 74.3 BİST - 100 96,952 Gösterge Faiz 20.6 Büyüme Sanayi Üretimi Enflasyon İşsizlik 7.36% 7.0% 15.8% 9.6%

Detaylı

SUUDİ ARABİSTAN ÜLKE RAPORU

SUUDİ ARABİSTAN ÜLKE RAPORU SUUDİ ARABİSTAN ÜLKE RAPORU 24.03.2016 YÖNETİCİ ÖZETİ Uludağ İhracatçı Birlikleri nin kayıtlarına göre, Bursa dan Suudi Arabistan a ihracat yapan 545 firma bulunmaktadır. 31.12.2015 tarihi itibariyle Ekonomi

Detaylı

HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON SEKTÖRÜ 2016 EYLÜL AYLIK İHRACAT BİLGİ NOTU. İTKİB Genel Sekreterliği Hazırgiyim ve Konfeksiyon Ar-Ge Şubesi

HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON SEKTÖRÜ 2016 EYLÜL AYLIK İHRACAT BİLGİ NOTU. İTKİB Genel Sekreterliği Hazırgiyim ve Konfeksiyon Ar-Ge Şubesi HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON SEKTÖRÜ 2016 EYLÜL AYLIK İHRACAT BİLGİ NOTU Ekim 2016 2 HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON SEKTÖRÜNÜN 2016 EYLÜL İHRACAT PERFORMANSI ÜZERİNE KISA DEĞERLENDİRME Yılın İlk 9 Ayında %2,6

Detaylı

Ekonomi Bülteni. 22 Mayıs 2017, Sayı: 21. Yurt Dışı Gelişmeler Yurt İçi Gelişmeler Finansal Göstergeler Haftalık Veri Akışı

Ekonomi Bülteni. 22 Mayıs 2017, Sayı: 21. Yurt Dışı Gelişmeler Yurt İçi Gelişmeler Finansal Göstergeler Haftalık Veri Akışı Ekonomi Bülteni, Sayı: 21 Yurt Dışı Gelişmeler Yurt İçi Gelişmeler Finansal Göstergeler Haftalık Veri Akışı Ekonomik Araştırma ve Strateji Dr. Saruhan Özel Ezgi Gülbaş Orhan Kaya Deniz Bayram 1 DenizBank

Detaylı

Temel Ekonomik Göstergeler. İzmir

Temel Ekonomik Göstergeler. İzmir Temel Ekonomik Göstergeler İzmir 2015 İzmir... İzmir çok yönlü üretim olanakları, zengin doğal kaynakları ve nitelikli yaşam kalitesini bir arada sunabilmesiyle hem Türkiye hem de dünya ölçeğinde öne çıkan

Detaylı

Ö Z E L B Ü L T E N. Dünya Ekonomisindeki Gelişmeler. Sayı : 2017/229 9 Tarih : YARARLANILAN KAYNAKLAR

Ö Z E L B Ü L T E N. Dünya Ekonomisindeki Gelişmeler. Sayı : 2017/229 9 Tarih : YARARLANILAN KAYNAKLAR Sayı : 2017/229 9 Tarih : 07.11.2017 Ö Z E L B Ü L T E N Dünya Ekonomisindeki Gelişmeler 1 YARARLANILAN KAYNAKLAR -Orta Vadeli Program (2018-2020) -IMF Dünya Ekonomik Görünüm Raporu, 2017/Temmuz, Ekim

Detaylı

HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON SEKTÖRÜ 2017 TEMMUZ AYLIK İHRACAT BİLGİ NOTU. İTKİB Genel Sekreterliği Hazırgiyim ve Konfeksiyon Ar-Ge Şubesi.

HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON SEKTÖRÜ 2017 TEMMUZ AYLIK İHRACAT BİLGİ NOTU. İTKİB Genel Sekreterliği Hazırgiyim ve Konfeksiyon Ar-Ge Şubesi. HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON SEKTÖRÜ 2017 TEMMUZ AYLIK İHRACAT BİLGİ NOTU Ağustos 2017 1 HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON SEKTÖRÜNÜN 2017 TEMMUZ İHRACAT PERFORMANSI ÜZERİNE KISA DEĞERLENDİRME Yılın İlk 7 Ayında

Detaylı

T.C. BAKÜ BÜYÜKELÇİLİĞİ TİCARET MÜŞAVİRLİĞİ

T.C. BAKÜ BÜYÜKELÇİLİĞİ TİCARET MÜŞAVİRLİĞİ BİLGİLENDİRME TOPLANTISI (KARS, ARDAHAN, IĞDIR, AĞRI) T.C. BAKÜ BÜYÜKELÇİLİĞİ TİCARET MÜŞAVİRLİĞİ 14-15 MAYıS 2012 2 1. Azerbaycan Cumhuriyeti SUNUM PLANı Ekonomik ve Sosyal Göstergeler Enerji Kaynakları

Detaylı

Nüfus Artış Hızı : % 3.28 Nüfusun dağılımı Arap (%90) Afrika- Asya kökenliler (%10) Okur yazarlık oranı %62.8

Nüfus Artış Hızı : % 3.28 Nüfusun dağılımı Arap (%90) Afrika- Asya kökenliler (%10) Okur yazarlık oranı %62.8 SUUDİ ARABİSTAN I. SUUDİ ARABİSTAN ÜLKE PROFİLİ Genel Bilgiler Resmi Adı : Suudi Arabistan Krallığı Yönetim Biçimi : Monarşi Resmi Dili : Arapça Başkenti : Riyad Yüzölçümü : 1,960,582 km2 Nüfusu : 22,02

Detaylı

HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON SEKTÖRÜNÜN 2009 OCAK - ŞUBAT İHRACAT PERFORMANSI ÜZERİNE KISA DEĞERLENDİRME

HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON SEKTÖRÜNÜN 2009 OCAK - ŞUBAT İHRACAT PERFORMANSI ÜZERİNE KISA DEĞERLENDİRME HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON SEKTÖRÜNÜN 2009 OCAK - ŞUBAT İHRACAT PERFORMANSI ÜZERİNE KISA DEĞERLENDİRME 2010 Ocak- Şubat İki Aylık Hazırgiyim ve Konfeksiyon İhracatı 2010 yılının Ocak-Şubat döneminde Türkiye

Detaylı

HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON SEKTÖRÜ 2017 KASIM AYLIK İHRACAT BİLGİ NOTU. İTKİB Genel Sekreterliği. Hazırgiyim ve Konfeksiyon Ar-Ge Şubesi.

HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON SEKTÖRÜ 2017 KASIM AYLIK İHRACAT BİLGİ NOTU. İTKİB Genel Sekreterliği. Hazırgiyim ve Konfeksiyon Ar-Ge Şubesi. HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON SEKTÖRÜ 2017 KASIM AYLIK İHRACAT BİLGİ NOTU Hazırgiyim ve Konfeksiyon Ar-Ge Şubesi Aralık 2017 Hazırgiyim ve Konfeksiyon Ar-Ge Şubesi 1 HAZIRGİYİM VE KONFEKSİYON SEKTÖRÜNÜN 2017

Detaylı

2010 ŞUBAT AYI HALI SEKTÖRÜ İHRACATININ DEĞERLENDİRMESİ

2010 ŞUBAT AYI HALI SEKTÖRÜ İHRACATININ DEĞERLENDİRMESİ 2010 ŞUBAT AYI HALI SEKTÖRÜ İHRACATININ DEĞERLENDİRMESİ Ülkemiz halı ihracatı 2009 yılını % 7,2 oranında düşüşle kapanmış ve 1 milyar 86 milyon dolar olarak kaydedilmiştir. 2010 yılının ilk iki ayının

Detaylı